D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

Tayanch so‘z va iboralar: bozor muhiti, mulk ekspluatatsiyasi, 
mulkni baholash tamoyili.

---

63
Nazorat savollari:
1. Bozor muhiti bilan bog‘liq tamoyillarni so‘zlab bering.
2. Mulkdorning tasavvurlariga asoslangan tamoyillar tushunchasi.
3. Mulkni ekspluatatsiya qilish bilan bog‘liq tamoyillar tushunchasi.
5. Mulkdan eng yaxshi va eng samarali foydalanish bilan bog‘liq 
tamoyillar tushunchasi.
IV bob
. BAHOLASH OBYEKTLARI
4.1. NARSALAR (MULK)
Insoniyat paydo bo‘lishi bilan mulk tushunchasi ilk bor qanday-
dir buyum degan tasavvur sifatida yuzaga kelgan bo‘lib, hozirda 
uning mazmun-mohiyati to‘g‘risida turli qarashlar va bilimlar tizimi 
shakllangan. Zero hozirgi zamonda mulkni mazmunan qandaydir 
buyumga tenglashtirish – bu mulkning soddalashtirilgan ifodasidir.  
Bunda mulkchilik shakllari (davlat, xususiy, jamoa mulki 
shakl lari), asosan, quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi: ijtimoiy, 
siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, biznes faoliyat,  
xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). 
Fikrimizcha, mulkning hozirgi zamon ifodasi – bu uni ijti-
moiy ishlab chiqarish jarayonida va undagi mulkiy munosabat-
larda ma’lum atributlarga ega bo‘lgan alohida substansiya deb qa-
rashdir. Bunda o‘z-o‘zidan bunday substansiyani o‘rganishga mos 
ravishda ixtisoslashgan mulk nazariyasi to‘g‘risidagi ilmiy g‘oya 
tabiiydir. 
Shunday qilib, mulk nazariyasi o‘ziga xos instrumentariyga 
(terminologik apparatga), maqsad va vazifalarga, obyekti va pred-
metiga hamda bilimlar tizimi va metodologiyasiga ega. Chunki 
bunda mulk iqtisodiy mazmunga, yuridik konstruksiya va huquqiy 
bazaga, turli parametrlarga, axborot (informatsion) ta’minotga ega 
va mulkdori rasmiylashtirilgan substansiyadir. 
Yuqoridagi  fikrlarga  asosan  aytish  mumkinki,  mulk  nazariyasi 
o‘z ichiga bir-biri bilan uzviy bog‘langan mulkiy naf (qiymat, narx, 

---

64
daromad, foyda, foiz stavkasi, kurs, indeks va shu kabi boshqalar 
asosida shakllanuvchi va baholanuvchi iqtisodiy manfaat) naza-
riyasini, mulk huquqi (mulkiy huquq) nazariyasini, mulkning 
 
informatsion substansiya shaklidagi (axborot ta’minotiga asoslan-
gan) nazariyasini oladi.
Mulk kapital (ne’mat, boylik) sifatida ikkita xosiyatga – qiymat 
(agar ikkilamchi bozorda sotib olingan, masalan, qimmatli qog‘oz 
bo‘lsa narx) va foydaga ega. 
Mulk tovar sifatida ikkita xosiyatga – iste’mol qiymati va narxi 
(iste’molning barqaror davomiy obyektiv narxi, bozor qiymati ba-
hosiga asoslangan boshlang‘ich (bozorning tovar uchun belgilagan 
start) narxi
1
 turlari) hamda qiymatga va narxga ega. 
Mulk shaxsiy, xususiy, davlat, munitsipal, tijoriy-jamoa (birga-
likdagi yoki sherikchilikka asoslangan), ijtimoiy-jamoa (partiya 
va siyosiy harakatlarga, diniy tashkilotlarga, nodavlat va notijorat 
tashkilotlarga, jumladan, xayriya fondlariga, tegishli) shakllarda 
bo‘lishi mumkin. Bunda umumiy mulk bo‘linmas va bo‘linuvchi 
bo‘lishi mumkin. 
Xususiy mulk o‘z mol-mulkiga xususiy tarzda egalik qilish, un-
dan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir. Xususiy 
mulk mulkdorning ishlab chiqarish jarayonida va (yoki) yollanma 
mehnatni qo‘llashda shaxsan bevosita ishtirok etishiga asoslanishi 
mumkin. 
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat hi-
moyasidadir. Fuqarolar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari, koopera-
tivlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli 
bo‘lmagan boshqa yuridik shaxslar xususiy mulk huquqining sub-
yektlari hisoblanadilar. Mulkdor o‘z mulkidan faqat qonunda na-
zarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum etilishi mumkin. 
1
 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 167- va 168-moddalariga 
ko‘ra, mulk xususiy va ommaviy shakllarda bo‘ladi. Bunda fuqarolar, yuridik 
shaxslar va davlat mulk huquqi subyektlaridir.

---

65
Tijorat-jamoa shaklidagi mulkchilik turlicha yo‘llar bilan shakl-
lanishi mumkin: faqat xususiy mulklar (jumladan mulkiy huquq-
lar, shaxsiy nomulkiy huquqlar) birikmasi yoki faqat davlat mulki 
yoxud davlat (jumladan munitsipal) va xususiy mulklar birikmasi.  
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 83-moddasi 1-qis-
miga asosan mol-mulklar fuqarolik huquqlarining obyekti sifatida 
mulklar va ko‘char mulklarga bo‘linadi. Mol-mulkning yer bilan 
o‘zaro mustahkam va yuridik jihatdan uzviy bog‘langan, o‘zining 
maqsadli foydalanish vazifasiga va ahamiyatiga putur yetkazmas-
dan turib boshqa joyga ko‘chirishning imkoni bo‘lmagan yoki qo-
nun bilan shunday toifadagi mulklar qatoriga kiritilgan turlari mulk 
hisoblanadi
1
.