D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.1-rasm. Mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy vositalarni baholash
jarayonida qo‘llanilgan baholar 1 . O‘zbekistonda moliya-kredit tizimining rivojlanishi bilan banklarning garov ta’minotini baholash, ekspert xulosalarini berish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga kuchli ehtiyoj tug‘ila boshladi. Bu, o‘z navbatida, moliya-kredit bozorlarida, shuningdek, mol-mulklar bozorida faoliyat yurituvchi mutaxassislarni tayyorlash zaruriyatini keltirib chiqardi, shunday mutaxassislardan biri ko‘char va ko‘chmas mulklarni baholash bilan shug‘ullanuvchi ekspert baholovchilar hisoblanadi. Bu masala mamlakatimiz Prezidenti va hukumati e’tiborida bo‘lib, ko‘p marta bu masalaning naqadar muhimligi ta’kidlab o‘tilgan. Bularning natijasi sifatida konsalting, bank, moliya, sug‘urta, lizing xizmatlari, ko‘char-ko‘chmas mulklar bozorini tartibga solish va ularni baholash jarayonini amalga oshirish bo‘yicha qator qarorlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida 2006– 2010-yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2006-yil 17-apreldagi PQ-325-sonli va «Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada 1 D. Abdikarimova. Bank kreditlari garov ta’minotini baholash. Monografiya. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2016-yil. 167-b. 169 takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida»gi 2008-yil 24-apreldagi PQ-843- sonli Qarorlari shular jumlasidandir. O‘rganishlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda baholash faoliyati mustaqil faoliyat turi sifatida davlat obyektlarini xususiylashtirishning boshlanish jarayonida vujudga keldi. Keyinchalik davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi, ko‘char va ko‘chmas mulklar hamda fond bozorlarining tashkil topishi, sug‘urta tizimining rivojlanishi, tijorat banklari mol-mulk garovi ostida kredit ajratishga o‘tishi yangi faoliyat turi bo‘lmish mulkning bozor qiymatini aniqlash xizmatiga ehtiyoj tug‘dirdi. O‘zbekistonda bozor qiymatini aniqlashning huquqiy asosini 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun tashkil etadi. Qonunning 46-moddasida mol-mulkning bozor qiymatiga quyidagicha ta’rif berilgan: «Mol-mulkning bozor qiymati, shu jumladan, jamiyatga qarashli aksiyalar yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarning qiymati shunday bahodirki, mol-mulkning qiymati to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lgan va uni sotishga majbur bo‘lmagan sotuvchi uni shu bahoda sotishga rozi bo‘lishi mumkin, mol-mulkning qiymati to‘g‘risida to‘liq axborotga ega bo‘lgan va uni sotib olishga majbur bo‘lmagan oluvchi esa uni shu bahoda sotib olishga rozi bo‘lishi mumkin» 1 , deb aytib o‘tilgan. Baholash xizmatini, baholovchi va baholash hisobotlariga bo‘lgan talab, dastlab baholashda omillarning ta’sirini hisoblashni tizimlashtirish intellektual mulkni baholash tartibida ishlatildi va chet el kapitali ishtirokida xorijiy korxonaning ustav fondiga ulush sifatida kiritilishi ko‘rsatib o‘tildi. Baholash faoliyatining keyingi tizimlashtirish jarayoni baholash standartlarida o‘z ifodasini 1 O‘zbekiston Respublikasining Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi Qonuni. 1996-yil 26-aprel, 223-I-son, 46-modda. 170 topdi. Davlat mulki qo‘mitasining umumiy rahbarligida dastlabki «Mulkni baholash milliy standarti» ishlab chiqildi. Ushbu standart 1 mulkni (ko‘chmas mulk, mashina, uskuna, avtotransport vositalari, intellektual mulk obyektlari, nomoddiy aktivlar) baholashning umumiy apparati tushunchasi, baholash tamoyillari, baholashga bo‘lgan yondashuvlar, uslublarga aniqlik kiritib tarmoq xususiyatiga ega bo‘lib, xalqaro baholash faoliyati bilan uzviy bog‘langan edi. Shuni qayd etish lozimki, bulardan tashqari, mulkning bozor qiymatini baholashning usullari va yo‘nalishlari Adliya vazirligida 1998-yil 13-yanvarda 390-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan mahsulotlarning bojxona qiymatini aniqlash tartibida ham ko‘rish mumkin edi. Mazkur hujjatga muvofiq mahsulotning bojxona qiymatini hisoblash aynan ushbu mahsulot va uning analoglari qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plagan holda aniqlandi. Bizning fikrimizcha, baholash faoliyatining rivojlanishi va uning jahon amaliyoti standartlari bilan uyg‘unlashuvida 1999-yil 19-avgustdagi «Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. Qonun bir vaqtning o‘zida bozor qiymati to‘g‘risida, baholashning qanday amalga oshirilishi va hisobotning tuzilishi to‘g‘risidagi tushunchalar berilishi orqali baholash faoliyatining metodologik asosiga ham xizmat qildi. Qonun baholash faoliyati ustidan sertifikatlash va litsenziyalash orqali shaffof nazorat yuritilishini o‘rnatdi. Shuningdek, qonun baholovchilarning huquq va majburiyatlarini belgilab berish bilan birga ularni professional uyushma yoki ittifoqlarga birlashgan holda himoya qiluvchi jihatlarini ham belgilab qo‘ydi. Xususan, mazkur qonunni amaliyotda chuqurroq joriy etish maqsadida mamlakatimizda 1999-yilda dastlabki professional uyushma sifatida «O‘zbekiston baholovchilar uyushmasi» tashkil etildi. Keyinchalik majburiy bo‘lgan davlat standartlarining joriy 1 O‘zR BSt 77-01-97; O‘zR BSt 77-02-97; O‘zR BSt 852-98; O‘zR BSt 76-01-98; O‘zR BSt 76-05-98. 171 etilishigacha bo‘lgan davrda bir qancha xususiy hollarda baholash faoliyatini amalga oshirishni belgilovchi bir nechta me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. 2001-yilda «O‘zbekiston Respublikasining mulkni baholash milliy tizimi» standartlariga mos ravishda davlat tasurrufidan chiqarilayotgan aktivlarni baholash (xususiylashtirilayotgan) tartibi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Ushbu tartibda baholashning xarajat, daromad va qiyosiy yondashuvlarda olib borilishi belgilab qo‘yildi. Ta’kidlash joizki, ushbu tartibning qabul qilinishi mamlakatimizda ko‘char va ko‘chmas mulklarning bozor qiymatini baholash davrini boshlab berdi. Shu paytgacha davlat aktivlarini baholashda qo‘llanilgan me’yoriy (indeksli) baholashdan voz kechildi. Bundan tashqari, 2002-yilda asosiy fondlarni har yili 1-yanvar holatiga qayta baholash tartibi to‘g‘risidagi qaror qabul qilinib, Adliya vazirligidan 2002-yil 4-dekabrda № 1192-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazildi. Ushbu qarorga ko‘ra mamlakatimizda aktivlarning boshlang‘ich qiymatini aniqlashda indeksli baholashga muqobil sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri baholash tartibi belgilab qo‘yildi. Shu bilan birga mazkur qarorda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga o‘z aktivlarini bozor qiymatida balansda aks ettirish huquqi berildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 18-apreldagi 188-sonli qarori bilan restrukturizatsiya qilinayotgan hamda bankrot deb topilgan tashkilotlarning mol-mulki qiymatini baholashda bozor qiymatidan farqli ravishda yangi qiymatlarni aniqlash joriy etildi. Bunga ko‘ra investitsion, likvidatsion, utilizatsiya qilingan mulklarning qiymati kreditorlar tomonidan o‘rnatilishi belgilandi va baholovchi belgilagan qiymat bilan mos kelmasligi mumkinligi e’tirof etildi. Mazkur holatning shu jihati muhimki, qaror buxgalteriya hisobotlari uchun foydalaniladigan aktivlarning balans qiymati bilan aktivlar bo‘yicha tuziladigan bitim tuzish (almashuv uchun qiymat, bozor qiymati, likvidatsion qiymat) uchun asos hisoblanadigan qiymat o‘rtasidagi farqni aniqlab berdi. 172 Haqiqatan ham aynan bir xil mulk bir vaqtning o‘zida turli xil qiymatlarda bo‘lishi hamda mazkur qiymatlarni belgilash mulk egasi yoki bunday huquqqa ega bo‘lgan shaxslar tomonidan belgilanishi mumkin. O‘zbekistonda mol-mulklarni baholash orqali bozor qiymatini aniqlash bo‘yicha mutaxassislarga kuchli ehtiyoj paydo bo‘lganligini e’tiborga olib, Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 8-maydagi 210-sonli qarori asosida baholash faoliyatini litsenziyalash tartibi joriy etildi, 2008-yilga qadar baholash tashkilotlarining soni 240 taga va maxsus o‘quv kurslaridan o‘tgan va attestatsiya olingan professional baholovchilar soni 1000 tadan ortib ketdi 1 . Shu bilan birga, baholash jarayonini tartibga soluvchi standartlar qabul qilish jarayoni tezlashib ketdi. Xususan, 2006-yilda baholashning umummajburiy (nafaqat baholovchilar, balki barcha uchun) beshta milliy standarti ishlab chiqildi 2 . Ayni paytda ham ushbu standartlar respublikada baholash faoliyatini tartibga solib turuvchi me’yoriy-huquqiy hujjat bo‘lib xizmat qilmoqda. Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda baholash faoliyatining yanada rivojlanishi uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida 2006– 2010-yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2006-yil 17-apreldagi PQ-325-sonli Qarori juda muhim o‘rin tutadi. Bu hujjat bilan baholash faoliyati ham yuqori malakali professional faoliyat turlari qatoriga kiritildi. Shu yilning o‘zida Adliya vazirligida 28-noyabrda 1643-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan sud ijrochilari tomonidan xatlangan 1 D. Abdikarimova. Bank kreditlari garov ta’minotini baholash. Monografiya. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2016-yil. 168-b. 2 MBMS №1 «Baholashning umumiy tushunchasi va baholash tamoyillari», MBMS №2 «Bozor qiymati baholashning bazaviy qiymati sifatida», MBMS №3 «Bozor qiymatidan farqli baholash bazalari», MBMS №4 «Moliyaviy hisobot va aralash hujjatlashtirish uchun baholash», MBMS №5 «Ssuda, zaklad va qarz majburiyatli munosabatlarda baholash» standartlari. 173 mol-mulklar bo‘yicha ijro harakatlarini yuritish maqsadida baholash tartibi tasdiqlandi. Unga ko‘ra mol-mulkni muddatidan oldin sotish jarayonida boshlang‘ich qiymat sifatida likvidatsion qiymat foydalanishi belgilab qo‘yildi va bu qiymat baholovchi tomonidan bozor qiymatiga asoslangan holda aniqlanadi. 2008-yilda bozor qiymatini baholash elementlari harbiy texnikalarni baholash jarayonlarida foydalanishga ham joriy etildi va MBMS №6 «Harbiy- texnik mulklarni baholash» qabul qilindi (Adliya vazirligidan 16.02.2008-yil № 1769-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan). Baholash faoliyati rivojlanishining birinchi o‘n yilligining mantiqiy yakuni sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida»gi 2008-yil 24-aprelda PQ-843-sonli Qarorining qabul qilinishi bo‘ldi. Ushbu qarorda: «Qayd etib o‘tilsinki, respublikada baholash faoliyatini amalga oshirish uchun zarur qonuniy-huquqiy baza shakllantirilgan, uni faol rivojlantirish uchun iqtisodiy rag‘batlantirish vositalari yaratilgan, litsenziyalar berish tartibi sezilarli darajada soddalashtirilgan. Ayni vaqtda baholovchi tashkilotlarning amaliy faoliyati o‘sib borayotgan zamonaviy talablarni qoniqtirmayapti. Baholash ishlari bir qator hollarda yuzaki va past professional darajada o‘tkazilmoqda, xususiylashtiriladigan obyektlarning haqiqiy qiymati va ko‘rsatiladigan xizmatlarning sifati xolisona baholanishi uchun baholovchi tashkilotlarning zarur darajadagi mas’uliyati ta’minlab berilmayapti» 1 , deya ta’kidlab o‘tildi. Mazkur qaror qabul qilinishi natijasida mamlakatimiz baholash jarayonida tashkiliy-huquqiy jihatdan jiddiy o‘zgartirishlar amalga oshirildi. Xususan, «Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritildi, O‘zbekiston Respublikasi 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida»gi 2008-yil 24-apreldagi PQ-843- sonli qarori. http://www.lex.uz/ 174 Vazirlar Mahkamasining «Baholash to‘g‘risidagi hisobotlarning haqqoniyligini ekspertizadan o‘tkazish mexanizmini tasdiqlash haqida»gi 2008-yil 28-iyuldagi 161-sonli qarori qabul qilindi, Adliya vazirligidan 05.09.2008-yilda 1851-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan «Baholovchiga malaka sertifikatini berish to‘g‘risida»gi tartib, Adliya vazirligidan 1851-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan «Baholovchilar faoliyati sifatini aniqlashdagi ichki qoidalar to‘g‘risidagi tartib» 7-sonli mulkni baholashning milliy standartlari tasdiqlandi. Bundan tashqari, 2009-yil 21-dekabrda Vazirlar Mahkamasining «Mol-mulkni baholash standartlarini ishlab chiqish, tasdialash, o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish tartibi to‘g‘risidagi nozomni tasdiqlash haqida»gi 322-sonli qarori va Adliya vazirligidan 2009- yil 8-mayda 1953-son bilan ro‘yxatga olingan «Intellektual mulk qiymatini baholash tartibini tasdiqlash to‘g‘risida»gi tartiblari qabul qilindi. 2009-yilda MBMS № 8 «Xususiylashtirish maqsadlarida mulk qiymatini baholash» Adliya vazirligida 28.10.2009-yilda 2025-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan; MBMS № 9 «Biznes qiymatini baholash» Adliya vazirligida 28.10.2009-yilda 2026- son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan; MBMS № 10 «Ko‘chmas mulk qiymatini baholash» Adliya vazirligida 28.10.2009-yilda 2044- son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan; MBMS № 11 «Davlat turar joy fondini xususiylashtirish maqsadida baholash» Adliya vazirligida 19.10.2011-yilda 2279-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan; MBMS № 12 Ko‘chmas mulk qiymatini soliqqa tortish maqsadida yalpi baholash» Adliya vazirligida 08.05.2012-yilda 2359-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan; MBMS № 13 «Intellektual mulk obyektlarini baholash» Adliya vazirligida 18.06.2012-yilda 2371- son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan milliy standartlar qabul qilindi 1 . 1 O‘zbekiston Respublikasi xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘mak- lashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tayyorlandi (www.gki.uz). 175 Hozirgi kunda MBMS № 14 «Ko‘char mulk obyektlarini baholash» standartini qabul qilish ustida ishlar olib borilmoqda. Albatta, O‘zbekistonda biznesni baholash instituti shakllanishining birinchi bosqichida baholashga bo‘lgan talab yuqori darajada bo‘lmaganligi, shuningdek, malakali va tajribali mutaxassislarning yetishmasligi tashkiliy-huquqiy bazaning zaifligi bilan izohlanadi. Shunga qaramasdan, moddiy va nomoddiy aktivlar hamda mulklarni baholashning o‘sha davrda amal qilgan tartibi uning iste’molchilari talablarini qondirganligi bilan xarakterlidir. O‘z navbatida, iqtisodiyotda bozor munosabatlari amal qilgan sharoitda yuqori malakali va tajribali baholovchi-ekspertlarning faoliyat yuritishi juda muhim hisoblanadi, aks holda bozorda iqtisodiy munosabatga kirishayotgan sotuvchi yoki sotib oluvchi moliyaviy jihatdan katta talafot ko‘rishi mumkin. Mamlakatimizda baholash institutini tashkil etish va baholash munosabatlari rivojlanishining keyingi bosqichlarida 1999-yil 19-avgustda qabul qilingan «Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni huquqiy asos bo‘lib xizmat qildi. Qonunning 4-moddasida O‘zbekistonda baholovchi tashkilotlar faoliyatini litsenziyalash tartibini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yilgan O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivoj lantirish davlat qo‘mitasi zimmasiga yuklab qo‘yilgan. O‘zbekistonda mazkur qonunda belgilab qo‘yilganidek, baholovchi tashkilot baholash faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan yuridik shaxs hisoblanadi. Baholovchi tashkilotlarning qator huquq va majburiyatlari mavjud bo‘lib, xususan, buyurtmachi yoki boshqa manfaatdor shaxslar ularning faoliyatiga aralashishi mumkin emas. Baholash tashkiloti litsenziya olish uchun quyidagi shartlarni bajarishi zarur. Xususan: 176 – tashkil etilayotgan baholash tashkilotining rahbari baholash huquqini beruvchi sertifikatga ega bo‘lishi; – tashkilotning shtat birligida malaka sertifikatiga ega bo‘lgan baholovchilar qonunchilikda belgilangan shtatdagi eng kam soni 2–4 ta ta’minlangan bo‘lishi; – zarur summadagi ustav fondini shakllantirgan bo‘lishi; – baholovchi tashkilotning fuqarolik javobgarligi sug‘urtalanganligi bo‘yicha sug‘urta polisining mavjud bo‘lishi; – baholash sertifikatiga ega bo‘lgan baholovchi faqat bitta baholovchi tashkilotning muassisi bo‘lishi lozimligi kabi talablar belgilab qo‘yilgan. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan baholash tashkilotlari uyushmasi xalqaro baholash uyushmalari va fondlari bilan o‘zaro aloqasini yo‘lga qo‘yishi, bu soha bo‘yicha xalqaro amaliyotda ro‘y berayotgan samarali tajribalarini milliy amaliyotda joriy etishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Fikrimizcha, mamlakatimizda baholash standartlari bilan bog‘liq ishlarning yuqoridagi tartibda amalga oshirilishi, birinchidan, baholash standartlarining amaliy izchilligini ta’minlasa, ikkinchidan, ushbu munosabatlarda ishtirok etayotgan tomonlarning manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|