D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

5.3-rasm. Marketing tadqiqoti jarayoni bosqichlari
M arketing tadqiqotlarining ayrim bosqichlariga qisqacha ta ’rif 
beramiz.
1.1. M arketing tadqiqotlari o ‘tkazish zaruratini aniqlash
Tashqi m uhit monitoringini amalga oshirishda tashkilot rahbariyati 
ko'pgina manbalardan - mahsulot sifatining pastligidan shikoyat qilishi 
mumkin 
b o ig a n
aksiyadorlardan, 
tashkilot 
bozordagi 
o‘m ini 
raqobatchilarga berib qo ‘yayotgani to ‘g‘risida axborot berishi mumkin 
b o ig a n dilerdan va h.k. axborot oladi. Ammo bu axborotlar asosiy 
m uam molarga emas, balki ko ‘proq muammo - belgilarga taalluqli 
(masalan, 
sotuv 
hajmi 
barqarorlashuvi 
yoki 
tushib 
ketishi). 
Tadqiqotchilar vazifasi aynan muammo - belgilar negizida yotgan 
asosiy m uam molami aniqlash hisoblanadi. M uammolami aniqlash 
marketing tadqiqotlari olib borishda keyingi qadam hisoblanadi.
1.2. Muammoni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish
M uammoning aniq-ravshan qo‘yilishi marketing tadqiqotlarini
muvaffaqiyatli o ‘tkazish garovi hisoblanadi. Muammoni aniqlash o ‘z 
ichiga quyidagilam i oladi:
I. Belgilami aniqlash
86

---

2. M umkin boMgan sabablar, asosiy muammolar, belgilam i aniq 
ta ’ri flash
3. Muammoni hal qilish uchun boshqaruvchi qabul qilishi mumkin 
bo‘lgan muqobil amallar to ‘liq ro‘yxatini aniqlash
Ma’lumotlar tahlili ulam i 
kompyuterga 
kiritish, 
xatolarini 
tekshirish, kodlashtirish, jadval holiga keltirish va statistik sinovlami 
o ‘z ichiga oladi.
Markeing axborotlarini tahlil qilish tizimi o ‘z ichiga usullar 
bankini va modellar bankini oladi.
Usullar banki - arifmetik operatsiyalar, m a’lumotlami grafikli va 
statistik qayta ishlab, ulam ing statistik ishonchliligini aniqlash 
imkonini beruvchi ma’lumotlami qayta ishlashning zamonaviy 
uslublari to ‘plamidir.
Modellar banki - har bin real mavjud b o ig an o ‘zaro b o g‘liq 
o ‘zgaruvchilar 
tizimni 
namoyon 
qiluvchi, 
optimal 
boshqaruv 
qarorlarini 
qabul 
qilishga 
ko‘maklashuv chiiqtisodiy-matematik 
modellar to'plam idir.
Kompaniya rahbariyatiga o ‘tkazilgan tadqiqot bo‘yicha yakuniy 
hisobotni tayyorlab faoliyat xususiyatlari va qabul qilinayotgan 
qarorlar xarakteriga qarab olingan natijalar talqini, xulosa va takliflar 
taqdim etiladi. Hisobot yozishdan tashqari tadqiqotchilar mijozlar 
uchun ko‘pincha olingan natijalam ing og‘zaki taqdimotini ham 
tayyorlaydilar.
Marketolog tadqiqot usullari va uslubiyotlaridan, marketing 
instrumentlaridan to ‘g ‘ri foydalanishi lozim. Tadqiqot dizaynini ishlab 
chiqish quyidagilami talab etadi:
-Tasdiqlangan bosh va operativ maqsadlaming mavjudligini
-Qo‘yilgan muammolar bilan maqsadlaming aloqadorligini
-Olingan 
natijalami 
qaysi 
yo‘nalishda 
qo‘Hanishini 
asoslanganligini
-Tadqiqot maqsadlariga erishish uchun tanlangan usullaming 
qulayligini
-Butun jarayon uchun kalendar va tarmoq grafigining tuzilishini
-Tadqiqot loyihasini bajarishda ishtirok etuvchi personalni o ‘z 
vazifalariga m a’sulligini ta’minlashni
-Tadqiqot xarajatlar budjetini moddalar bo‘yicha ishlab chiqish
8 7

---

-Yakuniy hisobot shaklini rasmiylashtirishni yuqori darajada 
bajarishni.
Tadqiqot dizaynining ilmiy va iqtisodiy jihatdan samarali b o iis h i 
dizaynga q o ‘yiladigan talablam ing eng asosiysidir. Tadqiqot dizayni 
loyihalanadi (1, 2, 3 bosqichda). Dizayni loyihalangandan so‘ng, tadqi­
qot jarayonini konstruksiyasini tuzish bosqichi boshlanadi. Dizaynni 
loyihalashda m a’lum texnika va texnologiyaga tayanish kerak. Buning 
uchun quyidagi savollarga javoblar talab etiladi.
-Kerakli axborotni yaratish uchun qanday m aium otlar zarur?
-Ikkilamchi axborotni qayerdan olish yaxshi, ichki yoki tashqi 
m anbalardan?
-Ikkilamchi 
va 
birlamchi 
axborotlarga 
yana 
qo‘shimcha 
m aiu m o tlar kerakmi?
-Ikkilamchi axborot manbalarini qaysi statistik usullar bilan qayta 
ishlanadi va tahlil qilinadi?
-Birlamchi axborotlami qaysi usullar bilan to ‘plash kerak?
-Qanday o ‘zgaruvchi omillar tahlili o‘tkazilishi va qanday usullar 
q o ilan ilish i kerak?
-Iste’m olchilami so ‘rovnomasi qanday tuzilishi kerak, qanday 
savollar berilishi kerak?
-Tadqiqot jarayonida nimalarga ko ‘proq e ’tibor berilib, nimalar 
ajratilib k o ‘rsatiladi?
-Qanday tahlil usullari qoilaniladi?
- Tadqiqot natijalari hisobotining shakli, k o ‘rinishi va tarkibi 
tasdiqlanganmi?
-Tadqiqot o ‘tkazish uchun qancha vaqt ketadi?
Tadqiqot dizayni - bu tadqiqot jarayonini loyihalash va konstruk- 
siyalash hamda uning modelini ishlab chiqishdir. Taqiqot dizayni eng 
birinchi qilinadigan ishdir. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi ta ’- 
rificha, “tadqiqot dizayni - bu ustalik bilan tuzilgan rejadir”.
Marketing tadqiqoti dizayni - bu tadqiqot maqsadidan kelib chiq- 
qan holda mantiqiy ketma-ketlikda axborotlam i to‘plash, tizimlash- 
tirish, qayta ishlash, ulardan foydali axborotni tanlab olish, axborot 
sifatini baholash va ularni qaror qabul qiluvchi menejer, rahbar, b o iim
b o sh lig i yoki boshqa tegishli m as’ul shaxsga uzatishi lozim.
88

---

Marketing tadqiqotining dizayni marketing tadqiqotini o ‘tkazishni 
loyihalash va tashkil etish jarayoni sifatida ko‘rilishi mumkin. Dizayn 
loyihalash (1,2,3 bosqich) uch bosqichdan iborat. Konstruksiyasini 
tuzish (4, 5, 6, 7) bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich - vaziyat muammosi va qo‘yilgan masalalar bilan 
tanishish. Bunda tadqiqotni o ‘tkazish imkoniyatlari va mumkinligi 
haqida ularga ketadigan xarajatlar, bunga o ‘xshash tadqiqotlaming 
mavjudligi haqida qiyinchiliklar haqida m a’lum bir flkr mulohazalar 
shakllanadi. Asosiy vazifalar belgilangandan so ‘ng quyidagi savoilar 
aniqlanadi.
-qanday hajmdagi tadqiqot o ‘tkazilishi talab etiladi?
-Tadqiqot natijalari samarasi sarf xarajatlami qoplaydimi?
-Tadqiqot qilinadigan muammo bo ‘yicha tayyor yechimlar yoki 
o ‘xshash tadqiqotlar mavjudmi?
-Tadqiqot natijasida qaysi darajadagi ahamiyatga ega b o ig a n
axborot olinishi kerak?
-Masalani qo‘yilishi va asoslanishi qanday?
-Natijalami tayyorlash va topshirish uchun vaqt chegaralanganmi?
Ikkinchi bosqich - tadqiqotni taxminiy rejalashtirish, birinchi bos- 
qichidagi m aium otlam i tekshirish. Bu bosqichda quyidagi savoilar 
muhim hisoblanadi.
-qaysi hajmda qanday va qanday sifatli axborot talab etiladi?
-qanday axborot manbalari mavjud?
-Tadqiqot o ‘tkazishga ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki marketing 
markazlarini jalb etish kerakmi?
-Tahlil va istiqbolni belgilash uchun qanday usullar q o ilan ilad i?
-Tadqiqot m a’lumotlarini tahlil qilish uchun programmalashtirish 
dasturlari q oilaniladim i?
-Tadqiqot o ‘tkazish qancha vaqtni talab etadi?
Mavjud vaziyat bilan tanishgandan so‘ng, barcha birlamchi va 
ikkilamchi axborotlam i firma kuchi bilan to‘plab y ig is h mumkinmi, 
yoki birlamchi axborotlar to‘plash uchun marketing tadqiqot markaz- 
lari yordamidan foydalanish zarurligi aniqlanadi. Masalan, iste’mol- 
chilardan so ‘rovnoma o ‘tkazish, raqobatchilar haqida axborot y ig is h
kabi m a’lumotlami to ‘plashda marketing markazlaridan foydalanish 
kerak.
8 9

---

M arketing tadqiqotlarini o ‘tkazishga ixtisoslashtirilgan ilmiy 
tadqiqot institutlari va marketing markazlarini jalb qilishni asoslash 
uchun quyidagi mezonlardan foydalanish mumkin.
- M arketing tadqiqotlari borasida qaysi ixtisoslashgan institut 
mavjud?
- M arketing tizimlarini tadqiq qilish bilan qaysi mutaxassislar 
shug'ullanadi?
- O chiq m atbuotda tadqiqot natijalari chop etilganmi?
- Buyurtmachi firma va korxonalar bilan kommunikatsiya aloqa- 
lari qanday o ‘m atilgan?
- Tadqiqot o ‘tkazish smetasi va grafigi institut tomonidan 
qachon tavsiya etiladi?
-
Rejalashtirilgan tadqiqot grafigini institut ishlab chiqadimi?
-
Institutda amaliyotda qo‘llanilgan hisoblash dasturlari va 
m arkazlari mavjudmi?
-
Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot qilish 
qanday tartibda o ‘tkaziladi?
Uchinchi bosqich - tadqiqot o ‘tkazishning ishchi konsepsiyasini 
ishlab chiqish. Konsepsiya tadqiqotni kim yordam ida o ‘tkazilishidan 
q at’iy nazar ishlab chiqiladi. Konsepsiya quyidagi bo‘limlardan iborat 
boMishi kerak.
-M ahsulot, m ahsulot nomenklaturasi, joylashtirish tizimi. Bu yerda 
bozorda siz tavsiya qilayotgan tovar bormi, yoki shunga o ‘xshash tovar 
mavjudmi?
-Tovam ing asosiy mohiyati, uzoq muddatga moMjallangan tovar, 
qisqa m uddatga m o ‘ljallangan keng iste’mol tovari, sanoat ehtiyojlari 
uchun kerak tayyor qism lar va boshqa xizmatlar
-Sifatni ta ’minlash, tizimli texnikaning zam onaviylik darajasi, 
unum dorlik k o ‘rsatkichlari, dizayn, narxlar, foydalilikdarajasi
-Potensial iste’molchilar: sanoat korxonalari, savdo, ijtimoiy 
buyurtm achilar, individual liste’molchilar, iste’molchilar guruhi.
-Bozom i ta’minlash xarakteristikasi - bozorga kirish va chiqish, 
ishlab chiqarish dinamikasiga qarab mahsulotga shakllanayotgan 
talabni o ‘rganish
9 0

---

-Mahsulotni sotish tizimi (ulgurji va chakana savdo tarmoqlari), 
oxirgi iste’molchiga yetkazib berish tizimi, chakana savdo do‘konlari, 
ulguiji savdo punktlari
-Raqobat-raqobat muhiti, asosiy raqobatchilaming bozordagi 
holati.
Tadqiqot muammosidan kelib chiqqan holda ishchi konsepsiyani 
tarkibi bundan farq qilishi va boshqa masalalar ham yoritilishi 
mumkin. Bozor muhitini o ‘rganish, marketingning tashqi va ichki 
muhitini tahlil qilish, tashqi aloqalam i tahlil qilish masalalari ko‘rilishi 
mumkin. Har qanday firma faoliyatiga ju da ko‘p omillar ta’sir etganligi 
uchun, marketing tizimininig k o ‘p subyektlari samarali aloqalami 
o ‘matishi juda muhim. Shu sababli quyidagi savollami ham tadqiqot 
davrida o ‘rganish zarur.
-Iqtisodiyotdagi 
umumiy 
holati-iqtisodiy, 
siyosiy, 
ijtimoiy, 
geografik
-Asosiy tarmoqlarda texnologiyalami rivojlanganligi
-Ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish dasturlarini holati - fan, 
so g iiq n i saqlash, tashqi muhitni m uhofaza qilishning istiqbollari
-Iqtisodiyotning yetakchi tarm oqlarida ulaming mahsulotlariga 
b o ig a n talabni baholash
-Raqobatchilar va hamkorlar bozorida firm a ulushi.
T o‘rtinchi bosqich - marketing axborotlarini to‘plash y o ila ri va 
usullari asoslanadi. Iqtisodiy tejamli usullardan foydalanish, birlamchi 
va ikkilamchi axborotlami aniqligiga e ’tibor qaratiladi. Axborotlar ikki 
yo‘nalishga b o iin g a n holda tizimlashtiriladi:
- firmaning ichki axborotlari tizimi
- firmani o ‘rab turgan tashqi m uhitning axborotlari tizimi.
Tashqi muhit axborotlari turli manbalardan, ommaviy axborot
nashrlari, statistik qo‘mitalar, raqobatchilam ing faoliyati haqidagi 
manbalardan olinishimumkin.
Beshinchi bosqich — axborotni qayta ishlash. Tadqiqot maqsadi va 
vazifalaridan kelib chiqqan holda axborotlam i miqdoriy va sifat 
jihatdan tahlil ishlari olib boriladi, qayta ishlangan axborot kompyuter 
dasturlariga kiritilishi va tahlil qilinishi kerak.
Oltinchi bosqich - yakuniy xulosalam i chiqarish, tadqiqotni 
yakunlash, umumlashtirish. Tadqiqotning bosh maqsadiga yetildimi
91

---

yoki yo‘qmi, q o ‘shim cha m a’lumotlar kerakmi, tadqiqot yakunlandimi, 
shu va shunga o ‘xshash savoilar tahlil qilinadi. Buyurtmachi qo‘ygan 
maqsadiga erishdimi, m arketing tadqiqotlariga sarflangan xarajatlar tez 
qoplanadimi kabi savollarga xulosa qilinadi. Iste’mol vositalari ishlab 
chiqaruvchi sanoat korxonalari marketing tadqiqotlariga 0,30 foiz 
m iqdorida m ablag‘ sa rf qilar ekan. B a’zi hollarda tadqiqot natijalari 
samarasini aniqlash uchun anketa savollari tuzib so ‘rovnomalar 
o ‘tkaziladi.
Yettinchi bosqich - tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va 
taqdimot (prezentatsiya) qilish. Hisobot tarkibi quyidagilam i o ‘z ichiga 
olishi kerak:
-M undarija
-Referat, hisobotning qisqa mazmuni va natijalari 
-M asalaning qo‘yilishi va tadqiqot maqsadlarini asoslanishi 
-Tadqiqot alohida bo ‘limlari natijalari, uslubiy xulosalar, jadvallar, 
sxema va grafiklar 
-Ilovalar.
Taqdimotni samarali o ‘tkazish uchun uning ssenariysi tuziladi. 
Taqdimot m a’ruzasi, slaydlar, bahs-munozaralar bilan birga boshqa 
rasmiy tadbirlar ham o ‘tkaziladi.