D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

“STRATEGIYA” 
so ‘zi 
“strategos” 
grek so‘zidan kelib chiqqan 
bo‘lib, “generalning san’ati” m a’nosini anglatadi. U hozir ham o ‘z 
ma’nosida harbiy boshliq tarkibining harbiy operatsiyalarini rejalash­
tirish san’atini bildiradi.
Firma qo‘yilgan m aqsadlarga qaysi usul bilan samarali erishish 
mumkin va buning uchun nima qilish zarur degan savolga javob berish 
imkoni mavjud. Bitta maqsadga turli usullar bilan erishish mumkin 
boiganligi uchun strategiyani tanlash bosqichini ko'zlangan m anzilga 
yetib borishning y o ‘nalishi va harakat vositasini tanlashdek belgilash 
mumkin. Buning uchun iqtisodiy nazariyada strategiyalar tizimi va 
strategik harakatning mexanizmi (modellari) ro‘yxati mavjud.
Strategiyalar tizimi strategik qarorlami qabul qilishning uch 
bosqichini o ‘z ichiga oladi:
1) Umumiy yoki korporativ. Korporativ strategiya korxona 
umumiy rivojlanishining y o ‘nalishini ko‘rsatadi. Bu bosqichda subyekt 
iqtisodiy faoliyatining shakl va turlari majmuasi haqida qaror qabul 
qilinadi. Bunda q o ‘shilish, sotib olish yoki biznesning biron turidan 
chiqish haqidagi savollar, m asalalar hal qilinadi.
2) Ishbilarmon yoki raqobat. Ishbilarmon strategiyalar (biznes 
rejalarda ifodalanadi) tanlangan (korporativ bosqichda) tovar bozorida 
raqobat ustunliklariga erishish usulini ta’riflab beradi. Ushbu strategiya 
alohida tovar va xizmatlami raqobat pozitsiyasini yaxshilashga 
yo‘naltiriladi. Bu yerda yangi mahsulotlami ishlab chiqarish bo‘yicha 
istiqbollar va mavjud istiqbolsiz tovarlardan voz kechish masalalari 
ko‘rib chiqiladi, m a’lum tovar bozori yoki bozor segmentidagi ishlab 
chiqarish, baho, reklama, sotish va shu kabi siyosatlar aniqlashtiriladi.
3) Funksional. Funksional strategiyalar boTim va xizmatlar 
harakatlarini korxonaning ishlab chiqarish boiinm alari darajasida 
aniqlashtiradi. Ishlab chiqarish, marketing, moliya va personal 
korporativ 
va 
ishbilarmon 
strategiyalarga erishishning 
usulini 
rejalashtiradilar. Misol uchun, ishlab chiqarish sohasidagi funksional 
strategiya yaroqsiz mahsulotni 
ishlab 
chiqarmaslik, 
xomashyo 
yo‘qotishlarini kamaytirish va boshqalardan iborat bo‘lishi mumkin.
101

---

6. l-rasm. Strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish jarayoni
Strategiyani tahlil qilish va tanlash bosqichida bajariluvchi chora- 
tadbirlami umumlashtirgan holda sxematik tarzda k o ‘rsatish va 
korxona 
strategiyasini 
«realizatsiya 
qilish» 
uchun 
dastlabki 
m a’lumotlar sifatida olinishi lozim b o ig a n natijalami ajratish mumkin.
Chizmadan ko‘rinib turibdiki, strategiyani tahlil qilish va tanlash 
bosqichi strategik harakatni ishlab chiqish jarayonida markaziy bo‘g ‘in 
hisoblanadi. Bu yerda korxona rivojlanishining istiqbolli yo‘nalish- 
lariga m ablagiarni q o ‘yishi bo‘yicha muhim strategik qarorlar qabul 
qilinadi va investitsiyalar kamaytiriluvchi biznes-sohalar ajratiladi.
102

---

Strategiyalar amalga oshirilishini baholash va nazorat qilish 
strategik boshqaruvda bajariluvchi mantiqiy oxirgi jarayon hisoblanadi. 
Mazkur jarayon tashkilot maqsadlari o ‘rtasidagi barqaror teskari 
aloqani 
ta ’minlaydi. Nazoratning asosiy 
vazifalari 
quyidagilar 
hisoblanadi:
• nimani va qanday ko ‘rsatkichlar bo‘yicha tekshirishni aniqlash;
• 
qabul 
qilingan 
standartlar, 
m e’yorlar 
yoki 
boshqa 
ko‘rsatkichlarga muvofiq nazorat kilinuvchi obyekt holatini baholashni 
amalga oshirish;
• o ‘tkazilgan baholash natijasida aniqlangan chetga chiqishlar 
sabablarini aniqlash;
• agar zarur va mumkin bo ‘lsa tuzatishni amalga oshirish.
Starategik 
nazorat 
strategiyani 
amalga 
oshirish 
firmaning
maqsadlariga erishuviga qay darajada olib kelishini aniqlashga 
yo‘naltirilgan. Bu strategik nazoratni boshqaruv yoki tezkor nazoratdan 
ajratib turadi, chunki strategik rejani bajarishni strategiyani amalga 
oshirish yoki alohida ishlar, funksiyalar va operatsiyalami bajarishning 
to‘g‘riligi qiziqtirmaydi. Strategik nazorat kelgusida qabul qilingan 
strategiyalami realizatsiya qilish mumkinligiga va ulam ing amalga 
oshirilish qo‘yilgan maqsadlarga erishilishiga olib kelishiga qaratiladi. 
Strategik nazorat natijalari bo‘yicha tuzatishlar ham strategiyalar, ham 
maqsadlarga tegishli boMishi mumkin.
Firm a strategiyasini yaratish o ‘zaro bog‘liq 4 qismdan iborat 
boMib, ular quyidagilar:
-tijorat faoliyatining turini 
aniqlash va firma rivojlanishi 
yo'nalishini belgilash, ya’ni maqsadni aniqlab, uzoq muddatli 
istiqbolni belgilash;
-umumiy maqsadlami ishning aniq y o ‘nalishlariga aylantirish; 
-ko‘zlangan ko ‘rsatkichlarga erishish uchun tanlangan rejani 
moxirona amalga oshirish;
-bajarilgan ishni baholash, bozordagi vaziyatni tahlil qilish, 
faoliyatning uzoq muddatli asosiy y o ‘nalishlari, maqsadlari va 
strategiyaga yoki uni amalga oshirish usullariga tuzatishlar, yangi 
goyalar kiritish.
Kompaniya strategiyasining asosiy masalasi quyidagicha:
103

---

“Kompaniyamizni qanday tasavvur qilamiz, nima qilmoqchimiz va 
nimaga erishmoqchimiz?”
“Biz kimmiz, nima qilyapmiz va qayoqqa ketyapmiz?”, - degan 
savolning javobi firma y o ‘nalishini belgilab, kuchli o ‘ziga xoslikni 
ishlab chiqish imkonini beradi. Kompaniya nima qilayotgani va nima 
ishlab chiqarish imkonini beradi. Kompaniya nima kilayotganini va 
nima qilmoqchi ekanligini anglatadi. Menejer o ‘z kompaniyasining 
bozordagi o ‘mini qanday tasavvur qilishi esa kompaniyaning strategik 
k o ‘rinishini shakllantiradi.
M enejerlam ing asosiy funksiyasi quyidagilardan iborat: