D xolboyev, U. N. Ibragimov moliyaviy hisob

4.2. Materiallaming turkumlanishi va ularni baholash tartibi.
АУЕСО, FIFO, LIFO va boshqa usullar
K orxonalarda m ateriallar hisobini tashkil etishda qulaylik 
yaratish maqsadida ular tegishli belgilari b o ‘yicha turkumlanadi. 
Jum ladan, ular foydalanishning iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra quyida- 
gicha gumhlanadi:
— xomashyo — mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan 
m ehnat ashyolari (paxta, ruda va boshqalar);
— materiallar - xomashyoga ta ’sir etish uchun qo ‘llaniladigan 
va mahsulotga m a’lum iste’mol xususiyatini berishda foydalanila- 
digan vositalar (gazlama, charm , metall va boshqalar);
65

---

— sotib olinadigan yarim tayyor m ahsulotlar va butlovchi 
qism lar — m a ’lum darajada ishlov bosqichidan o ‘tgan, lekin 
hali pirovard m ahsulot darajasiga yetkazilm agan m ahsulotlar;
— yoqilg‘i - ko ‘mir, benzin, dizel yoqilgisi, gaz, to rf va 
boshqalar;
— ehtiyot qismlar — mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan 
chiqqan qismlarni almashtirishda qoilaniladigan m ashina mexa- 
nizmlarining detal, agregat va qismlari;
— qurilish materiallari — bevosita qurilish va montaj ishlari 
jarayonida, qurilish qismlarini tayyorlashda, bino va inshootlami 
alohida konstruksiya ham da qurilmalarini ko‘tarishda, qurib tuga- 
tishda foydalaniladigan vositalar (yog‘och, taxta, shifer, mix, g‘isht 
va boshqalar);
— idish va idishbop materiallar — turli material va mahsulot- 
larni o ‘rash, joylashtirish, tashish va saqlashga tayyorlashda 
qoilaniladigan buyumlar (yog‘och, karton, metall ham da shisha- 
dan yasalgan va boshqa idishlar);
— inventar va x o ‘jalik anjom lari — xo ‘jaliklar faoliyatida 
foydalaniladigan buyumlar;
— chetga qayta ishlashga berilgan materiallar — o ‘zga korxona 
va ishlab chiqarishlarga berilgan o ‘simlikchilik, chorvachilik va 
boshqa soha mahsulotlari;
— boshqa materiallar — yuqoridagi guruhlarda qayd etilmagan 
m ateriallar (har xil chiqitlar, tuzatilmaydigan brak, metallom va 
boshqalar).
Materiallarni baholash 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 
BHM Atalablari asosida amalga oshiriladi. Unga muvofiq material­
lar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo ‘yicha yoki sof sotish 
qiymatida hisobga olinishi lozim.
U shbu ta rtib b u x g alteriy a h iso b in in g e h tiy o tk o rlik ta -
m oyilidan kelib chiqadi. Ehtiyotkorlik tam oyili moliyaviy hisob 
va h iso b o td a m ajb u riy atlar yoki x a ra jatlar bah o si kam ay- 
tirilishiga yo ‘l q o ‘yilmasligi lozim ligini bildiradi (B H M A -1, 
21-b an d ).
4-son BHMAga asosan materiallarning tannarxi barcha sotib 
olish xarajatlarini va ularni manzilga yetkazib berish hamda tegishli
66

---

holatga keltirish bilan bogiiq bo'lgan transport-tayyorlov xara- 
jatlarini o ‘z ichiga oladi.
Sotishning sof qiym ati m ateriallam ing zaxirasi oshganda, 
shikastlanganda, to ‘liq yoki qisman eskirganda va boshqa holatlar 
tufayli ular bahosini sotish m umkin b o ‘lgan darajaga keltirishini 
anglatadi.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, m ateriallam ing haqiqiy 
tannarxini aniqlashda ularni baholashning quyidagi usullari 
qo‘llaniladi:
1. AVECO usuli — bunda har bir birlikning qiymati davr 
boshida o'xshash birliklarning o ‘rtacha o'lchanadigan qiymatidan 
davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan o ‘xshash 
birliklar qiymatidan belgilanadi.
2. F IFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan 
materiallar partiyasi b o ‘yicha baholanadi, so‘ngra ikkinchi partiya 
bahosi bo‘yicha baholanadi.
3. LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga aw al oxirgi