D xolboyev, U. N. Ibragimov moliyaviy hisob

Operativ-texnika hisobi 
— ishlab chiqarishning ayrim 
b o ‘linmalarida sodir b o ‘layotgan xo‘jalik jarayonlari va xo‘ja!ik 
m uom alalari haq id a z aru r m a ’lu m o tlarn i te z k o r h o latd a 
yetkazib berishga qaratilgan joriy kuzatish va nazorat qilish 
usulidir.
Operativ-texnika hisobining o‘ziga xos xususiyatlari shuki, 
bunda xo‘jalik jarayoni to ‘g‘risidagi qisqa vaqtdagi m aium otlar 
tezlik bilan qayd etiladi va tegishli joyga zudlik bilan yetkaziladi. 
Fermer xo‘jaliklarida shunday m a’lumotlarga yer haydash to ‘g‘- 
risidagi ekinlar texnologiyasining bajarilishi bo‘yicha boshqa ishlar 
(sug‘orish, chekanka, paxta terish) kiradi.
Statistika hisobi 
- m uayyan sh aro itd a xalq x o ‘jaligi 
miqyosida va uning ayrim sohalarida ijtimoiy rivojlanish qonu- 
niyatlarini miqdoriy ifodada o ‘rganadi. Demak, statistik hisob 
ommaviy ijtimoiy hodisalarni o ‘rganish va nazorat qilish tizimidan 
iborat.
Bunday m a’lumotlar jumlasiga yalpi ichki mahsulot, milliy 
daromad, sof milliy mahsulot, inflyatsiya va ishsizlik darajalari, 
aholi soni hamda tarkibi va boshqalar kiradi.
Buxgalteriya hisobi 
— bu barcha xo‘jalik operatsiyalarini yaxlit, 
uzluksiz hujjatlar asosida hisobga olish y o ii bilan buxgalteriya 
axborotlarini yig‘ish, qayd etish va umumlashtirishning tartibga 
solingan tizimdan, shuningdek, uning asosida moliyaviy va boshqa 
hisobotlarni tuzishdan iboratdir («Buxgalteriya hisobi to ‘g‘rida»gi 
qonun, 4-modda).
Buxgalteriya hisobi xorijiy mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib 
quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Boshqaruv hisobi.
2. Moliyaviy hisob.
3. Soliq hisobi.
Boshqaruv hisobi ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va tan- 
narxini kalkulyatsiya qilish bilan birga mavjud holatni tahlil etish, 
qaror qabul qilish, texnologik dasturlardan, resurslardan foyda-
6

---

lanish va tannarxning shakllanishini boshqarish, xarajatlar sarfini 
nazorat qilish va boshqalami o ‘z ichiga oladi.
Moliyaviy hisob shunday m a’lumotlarni o ‘zida mujassam 
ctadiki, ushbu ma’lumotlar nafaqat korxona faoliyatiga rahbarlik 
qilish, balki tashqi foydalanuvchilarga ham tegishli ma’lumotlardan 
foydalanishga imkon beradi.
Uning m a’lumotlari korxonaning aktivlari va passivlarini 
hisobotlar shaklida umumlashtirishga, korxonaning mulkiy va 
moliyaviy holatini ta’riflashga imkon beradi.
Soliq hisobi korxona, tashkilot va muassasalarda soliqlar 
hamda yig‘imlarni o‘z vaqtida va to ‘g‘ri hisobga olish, soliq 
imtiyozlarini qo‘llash hamda ularning o ‘z vaqtida byudjetga 
o"tkazilib borilishini ta ’minlab beruvchi hisobdir.
Hozirgi vaqtda soliq hisobi moliyaviy hisobning tarkibiy qismi 
sifatida o‘rganilmoqda.
Bunda, eng avvalo, soliq hisobining ma’lumotlari moliyaviy 
hisob va hisobotlarda aks ettirilayotganligi hisoblanadi. Kelajakda 
soliq hisobi moliyaviy hisobdan ajralgan holda olib borilishi 
mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining taraq- 
qiyoti, undan foydalanish darajasining kengayishi buxgalteriya 
hisobiga oid asoslaming (konsepsiya) saqlanib qolinishini taqozo 
etadi.
Konsepsiya turli xil tarmoqqa tegishli xo‘jaliklar, turli faoliyat 
ko‘rinishlari, tashkiliy-huquqiy shaklda buxgalteriya hisobini olib 
boruvchi va tashkil etuvchi asoslami xarakterlaydi.
Konsepsiyalar birgalikda olingan holatda ham buxgalteriya 
hisobining maqsadlariga qarshi boMmasligi kerak.
Moliyaviy hisob va hisobot konsepsiyasi xalqaro hamda milliy 
standartlarga, muayyan qoidalarga asoslanadi.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi xo‘jaliklarda sodir bo‘ladigan 
xo‘jalik jarayoni va muomalalarini pul ifodasida, yoppasiga, uzluk- 
siz, o'zaro bog‘langan holda, dastlabki hujjatlarda aks ettirishni 
ta ’minlaydigan hisob deb hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining yuqoridagi xususiyatlaridan kelib 
chiqib uning tashkil etilishiga bo‘lgan zaruriyat yanada ortadi.

---

Respublikamizda «Buxgalteriya hisobi to ‘g‘risida»gi Qonun- 
ning 11-moddasiga binoan buxgalteriya hisobi va hisobotini 
tashkil etishni buxgalteriya hisobi subyektining rahbari amalga 
oshiradi.
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda unga tegishli mavjud 
m e ’y o r iy
hujjatlar, xalqaro standartlar, xo‘jaliklaming hajmi va 
ixtisoslashuvi kabi holatlar hisobga olinadi.