D xolboyev, U. N. Ibragimov moliyaviy hisob

chegiriladigan summalar hisobi.
6. Mehnat ta’tili rezervi va to ‘lovlari hisobi. Ish haqi fondi va uni nazorat
qilish.
7. Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik nafaqasi, tug'ish ta’tillari bo‘yicha
nafaqani hisoblash va to la sh tartibi.
Tayanch iboralar
M ehnat va ish haqi hisobi, mehnatga haq to ‘lash shakllari,
avanslar hisobi, jism oniy shaxslar daromadlari tarkibi,
soliqqa tortish, mehnat haqidan boshqa ushlab qolinadigan
summalar hisobi, yagona ijtimoiy to 4o v, mehnat t a ’tilini
hisoblash, mehnat ta ’tili rezervi. vaqtinchalik mehnatga
layoqatsizlik nafaqasi.
3.1. Mehnat va ish haqining iqtisodiy mohiyati
hamda hisobning vazifalari.
Aholi daromadlarining tarkibi
M a’lumki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amaiga 
oshirish uchun korxonalarga asosiy vositalar, aylanma mablag‘lar 
bilan birga ularni harakatga keltirish uchun tegishli xodimlar 
bo‘lishi lozim (ular mehnatiga haq toManishi bilan). Aynan mehnat
40

---

ishiab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishning elementlarini 
odamlar hayoti uchun kerakli bo‘lgan vositalariga aylantirishning 
asosiy omili hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatkashlaming ehtiyojlari 
rnaksirnal qondirishga qaratiJgan. Bunga erishishning asosiy vositasi 
b o ‘lib m ehnat unum dorligini oshirish hisoblanadi. M ehnat 
unumdorligini oshirish o‘z navbatida ishlab chiqarishni texnik 
jihatdan takomillashtirish, uni elektrlashtirish va mexanizatsiyalash 
darajasini oshirishni, ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshi- 
lashni, mehnatga haq to ‘lashni rag‘batlantiruvchi tizimlarini 
qoilashni taqozo etadi.
Mehnat haqi — bu sarflangan mehnatning soni va sifati asosida 
xodimlar ixtiyorida qoladigan milliy daromadning bir qismi 
hisoblanadi. Mehnat haqi xodimlami o ‘z mehnati natijalariga 
moddiy qiziqtirishni ta ’minlashda va mehnat hamda iste’mol 
ustidan nazoratni ta’minlashdagi muhim iqtisodiy qurol hisob­
lanadi.
Mehnat haqi aholi daromadlarining asosiy qismini tashkil etadi. 
Keyingi yillarda respublikamizda aholining jami pul daromadlarida 
ish haqi qariyb uchdan bir qismini tashkil etgan, aholi daromadi- 
ning qolgan qismi tadbirkorlik faoliyatidan, pensiya, stipendiya, 
ijtimoiy nafaqa, tomorqa xo'jaligidan daromad va boshqalardan 
tashkil topgan.
«Aholi daromadlari tarkibida tadbirkorlik faoliyatidan olinayot- 
gan darom adlar ulushi tobora ortib bormoqda. Bu bo'yicha 
respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A. Karimov: «Bugungi kunda 
ushbu ko‘rsatkich mustaqil taraqqiyotimizning dastlabki yillaridagi 
10.6 foizdan 52 foizga. oshganligini ta ’kidlash lozim va bunday 
katta yutuq albatta barchamizga mamnuniyat bag‘ishlaydi», degan 
edilar. (I.A. Karimov. «Bizning maqsadimiz — erkin va farovon 
demokratik hayot qurish». T-2015, 30-bet).
Mehnat haqi xarajatlari mahsulot yetishtirish xarajatlari tarki­
bida katta ulushga ega.
Hisob 
iqtisod nuqtayi nazaridan mehnatga haq toiashni 
hisobga olish hisob sohasining eng ko‘p mehnat va xodim talab 
qiladigan sohasi hisoblanadi. 0 ‘tkazilgan xronometraj kuzatuvlari-
41

---

ga ko‘ra u xo‘jalikdagi butun hisob ishlarining 35 - 40 foizini 
tashkil etadi.
Y uqoridagilardan ham da m ehnatga muvofiq taqsim lash 
iqtisodiy qonuni talablaridan kelib chiqib hisob oldiga quyidagi 
vazifalar qo‘yilgan:
1. Xodimlar soni va tarkibi hisobini ta ’minlash.
2. Bajarilgan mehnat va hisoblangan ish haqini o‘z vaqtida 
hujjatlarda aks ettirish.
3. Hisoblangan mehnat haqini har bir xodim bo‘yicha o‘z 
vaqtida va to ‘g‘ri amalga oshirilishini hamda uning hisobini 
ta ’minlash.
4.
Sarflangan mehnat va u bo‘yicha mehnat haqi summasini 
hisob obyektlariga iqtisodiy asoslangan holda taqsimlash.
5. Mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan nazorat.
6. Mehnat va unga haq to ‘lashning progressiv shakllarini keng 
joriy etish.
7. Rahbariyatni tegishli hisobotlar hamda mehnat va unga 
haq to iash bo‘yicha m a’lumotlar bilan o'z vaqtida ta ’minlash.