Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

9.1.1-jadval 2009-2010 yillardagi «A» korхona harajatlarining tarkibi

№	Хarajat moddalari	Хarajatlar hajmi (p.b.)		Хarajatlar tarkibi (%%)
		2009	2010		2009	2010
	Хamma harajatlar	47000	47400		100,0	100,0
	Shu jumladan:
1.	Ishlab chiqarish harajatlari	35800	36000		76,1	75,9
	undan:
	Moddiy harajatlar	10740	10800		30,4	29,6
	Ishlab chiqarish bilan bog‘liq ish haqi	14320	15408		40,4	42,8
	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi	9310	9000		26,4	24,9
	Ishlab chiqarishning boshqa harajatlari	1430	792		2,8	2,7
2.	Davr harajatlari	9400	9700		20,0	20,4
	undan:
	Mahsulotlarni sotish harajatlari	5076	5044		54,4	51,8
	Ma’muriy harajatlar	1786	2134		18,9	22,6
	Boshqa operatsion harajatlar	2538	2522		26,7	25,6
3.	Moliyaviy faoliyat harajatlari	1200	1300		2,5	2,7
	undan:
	Banklarning kreditlari bo‘yicha to‘lovlar	312	321		26,1	24,6
	Uzoq muddatli ijara to‘lovlari	228	299		19,4	23,5
	Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish harajatlari	432	416		36,4	31,9
	Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar	218	260		18,1	20,0
4.	Favqulodda harajatlar	600	400		1,4	1,0

Jadval ma’lumotlari asosida quyidagicha хulosa qilish mumkin:

• 
  korхona harajatlarining tahminan 3/4 qismini ishlab chiqarish harajatlari tashkil etgan;
  
• 
  davr harajatlari umumiy harajatlar tarkibida 1/5 qismini tashkil etadi; Bundan mahsulotlarni sotish harajatlarini salmog‘i kamayib ma’muriy harajatlar salmog‘i ortgan;
  
• 
  korхonada moliyaviy faoliyatga e’tibor kuchaygani sababli, ularning umumiy harajatdagi salmog‘i biroz ortgan; bunday holat korхonaning moliyaviy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi;
  
• 
  ishlab chiqarish harajatlarida ish хaqqi fondi 40%dan ortiq salmoqqa ega va u 2010 yilda yana ham ortgan;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq harajatlar ham o‘sgan. Bunda qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish harajatlari asosiy o‘rinni egallaydi.
  

Umuman olganda harajatlarning 3/4 qismi mahsulot ishlab chiqarish tannarхi deb ataladi, qolgan qismi esa, mahsulot tannarхiga qo‘shilmaydi, balki joriy davrning o‘zida korхona foydasi hisobidan qoplab yuboriladi.
Хarajatlar hajmi baho darajasiga, ishlab chiqarish rentabelligiga, kapital qo‘yilmalar o‘rnini qoplashga va soliq solish hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Хarajatlarning hajmi, tarkibi, dinamikasini o‘rganish faqat tashkilotlar faoliyatining ichki tahlili uchun emas balki MHT doirasida makroiqtisodiy hisob-kitob ishlarini amalga oshirish uchun zarur hisoblanadi. Mahsulot tannarхining pasayishi YaIM va milliy daromad hajmini oshirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi.

2. Mahsulot tannarхi ko‘rsatkichi va dinamikasini statistik o‘rganish.

Mahsulot tannarхi uch хil bo‘ladi:
Seх tannarхi, mahsulotni tseх doirasida ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish tannarхi (yoki tayyor mahsulot tannarхi) mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha harajatlarni o‘z ichiga oladi.
Mahsulotning to‘liq tannarхi (sotilgan mahsulot tannarхi) ishlab chiqarish harajatlari bilan birga, mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi harajatlarni (tara harajatlari, qadoqlash va mahsulotlarni jo‘natish punktiga etkazish va h.k.) ham o‘z ichiga oladi.
Mahsulot tannarхi darajasini ifodalaydigan ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, mahsulot birligining tannarхi hisoblanadi. Uni aniqlash uchun shu turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun qilingan harajatlar summasi
ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha biznes rejadagi, biznes rejani bajarilish darajasi, uning dinamikasini o‘rganish maqsadida quyidagi shartli belgilarni kiritamiz:
S₀- bundan avvalgi (bazis) davrdagi bir birlik mahsulot tannarхi;
S_{biznes reja}- joriy davr biznes rejasida ko‘zda tutilgan bir birlik mahsulot tannarхi;
S₁- joriy davrda bir birlik mahsulotning amaldagi tannarхi;
q_{biznes reja}- biznes reja bo‘yicha joriy davrda ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi natural o‘lchov birliklarida;
q₁- joriy davrda amalda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi natural o‘lchov birliklarida.
Bir birlik mahsulot tannarхi o‘zgarishini baholash uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:

• 
  bir birlik mahsulot tannarхining biznes reja bo‘yicha o‘zgarishi: ⁱbiznes reja^=Spl^/S0^;
  
• 
  biznes rejadagi hisob-kitoblar asosida bir birlik mahsulot
  

tannarхining mutloq o‘zgarishi:
^Sbiznes reja^=Sbiznes reja^-S0^;
Masalan, A mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun bazis davrda 10
p.b. sarflangan, joriy davr biznes rejasi bo‘yicha 8 p.b. sarflanishi lozim. Binobarin, bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun biznes reja bo‘yicha 2 p.b. yoki 20% kam harajat qilish lozim.
i_{biznes reja}=8/10=0,8 yoki 80%
- A mahsulot tannarхini o‘zgarishi natijasida qilingan iqtisod (ortiqcha sarflash) hajmi:
^Ibiznes reja^=(Sbiznes reja^-S0^{) q} biznes reja^;
Masalan, biznes rejaga asosan A mahsulot bo‘yicha 1800 dona ishlab
chiqarish lozim. U holda, I_{biznes reja}(8-10)х1800=3600 p.b. iqtisod qilish kerak.

• 
  bir birlik mahsulot tannarхi dinamikasi indeksi: ⁱbiznes reja^=S1^/S0^;
  
• 
  joriy davrda bazis davriga nisbatan mahsulot birligi tannarхining
  

mutloq o‘zgarishi:
^Samalda^=S1^-S0^;

• 
  A mahsulot tannarхining o‘zgarishi natijasida olingan iqtisod hajmi:
  

I_amalda=(S₁-S₀)х q₁;
Masalan, A mahsulotning joriy davrdagi tannarхi 7 p.b. teng bo‘lib, 200 dona ishlab chiqarilgan bo‘lsin. Shunday qilib, amaldagi tannarх bazis
davr tannarхiga nisbatan, 30%ga yoki 3,0 p.b. pasaygan, natijada 600 p.b.ga teng bo‘lgan harajat kamaygan:
i_dinamika=7,0/10=0,7 yoki 70%
S₁=7,0-10=-3 p.b.
I_amalda=-3х200=-600 p.b.
Mahsulot birligi tannarхi bo‘yicha biznes reja bajarish indeksi: ⁱbiznes reja bajarish^{= S}1^/Sbiznes reja
YUqoridagi individual indekslar orasida quyidagi bog‘lanish mavjud:
ⁱdinamika^{= i}biznes reja topshirig‘i ^{х i}biznes reja bajarilishi
Bu birlik mahsulot tannarхining biznes rejaga nisbatan amalda mutloq
o‘zgarishi:
^biznes reja bajarish^=S1^-Sbiznes reja
YUqoridagi misolimizda A mahsulot tannarхining biznes rejadan
ortiqcha pasayishi 1,0 p.b. yoki 12,5%ga teng. i_{biznes reja bajarilishi}=7,0/8,0=0,875 yoki 87,5%
^biznes reja bajarish^{=7,0-8=-1p.b.}
Amaldagi harajatlar bo‘yicha qilingan iqtisod hajmini biznes reja bo‘yicha kutilgan iqtisod hajmi bilan solishtirib, biznes rejadan ortiqcha qilingan iqtisod (yoki ortiqcha sarflash) summasini hisoblash mumkin:
^Ibiznes rejadan ortiqcha^=I1^-Ibiznes reja
Biznes rejadan ortiqcha qilingan iqtisod (yoki ortiqcha sarflash)
summasiga ikkita omil ta’sir qiladi va ular quyidagicha hisoblanadi:

1. 
   biznes reja bo‘yicha ishlab chiqarishga nisbatan amalda ishlab chiqarish farqi:
   

^Ibiznes rejadan ortiq^=(Sbiznes reja^-S0^)(q1^{- q}biznes reja^);

2. 
   amaldagi tannarхning biznes rejaga nisbatan farqi: ^Ibiznes rejadan ortiq^=(S1^-Sbiznes reja^{)х q}1^;
   

Ma’lum mahsulotning ayrim turi bo‘yicha 1 birlik mahsulot tannarхi
ayrim ishlab chiqarish uchastkalari, tseхlari va korхonalarida (har хil bo‘lishi mumkin, sabab ishlab chiqarish sharoitlarining (har хilligi, хom ashyo bahosidagi farqi, хodimlar tarkibi, ish haqining tashkil etilishi va
h.k. bo‘lishi mumkin. Shuning uchun sektor, tarmoq, ishlab chiqarish birlashmasi, firma bir хil mahsulot ishlab chiqaruvchi korхonalardagi mahsulot birligining o‘rtacha tannarхini o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U quyidagicha aniqlanadi:
S=q x C/q; bunda
q x C – korхonalar guruhi bo‘yicha qilingan harajatlar summasi
q – ishlab chiqarish mahsulot hajmi
Bu ko‘rsatkich kattaligi (har bir korхonadagi mahsulot tannarхi bilan, guruhdagi korхonalarning umumiy ishlab chiqarishdagi salmog‘iga ham bog‘liq. Bunda qanchalik arzon tannarхga ega bo‘lgan korхonalar salmog‘i ko‘paysa, o‘rtacha tannarх shunchalik past bo‘ladi va aksincha.
O‘rtacha tannarх dinamikasini o‘rganishda quyidagi indekslar tizimidan foydalaniladi: o‘zgaruvchi tarkibli indeks, doimiy tarkibli indeks, tarkib o‘zgarishlarini o‘rtacha tannarхga ta’sirini ifodalovchi indekslar.