Darsning mavzusi: Mexanika bo‘limida nimani o‘rganamiz? Mexanikaning rivojlanish tarixidan ma’lumotlar

Takrorlash. O'quvchilarga quyidagi «Blits savollar» beriladi:

1. 
   Trayektoriya deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Yo'l nima?
   
3. 
   Ko'chish deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Yo'l va ko'chish bir-biridan qanday farq qiladi?
   
5. 
   2 m li stol ustida turgan burni moddiy nuqta deb olishimiz mumkinmi?
   

Yangi mavzuni bayoni.
Skalyar kattaliklar
Fizik kattaliklarni ikki guruhga — skalyar kattaliklar va vektor kattaliklarga bo'lish mumkin.Faqat son qiymati bilan aniqlanadigan kattaliklar skaiyar kattaiiklar deb ataladi.
Hajrn, vaqt, yo'l, massa, energiya kabi fizik kattaliklar skalyar kattaliklardir. Ular ustida amallar oddiy sonlar kabi bajariladi.
Bundan tashqari, jism massasini biror songa ko'paytirish yoki bo'lish mumkin. Masalan, m = 12 kg bo'lsa, 3 m = 3 • 12 kg = 36 kg; m : 4 = 12 kg : 4 = 3 kg. Hajm, vaqt, yo‘l, massa, energiya kabi fiik kattaliklar skalyar kattaliklardir.
Ular ustida amallar sonlar ustida amallar kabi bajariladi. Masalan, birinchi jismning massasi m1 = 8 kg, ikkinchi jismning massasi m 2 = 4 kg bo‘lsa, ularning birgalikdagi massasi:
m1 + m 2 = 8 kg + 4 kg = 12 kg.
Bu ikki jism massalari orasidagi farq:
m1 – m 2 = 8 kg – 4 kg = 4 kg.
Shu tariqa birinchi jismning massasi ikkinchisinikidan necha marta ortiq ekanligini ham aniqlash mumkin. Bundan tashqari, jism massasini biror songa ko‘paytirish yoki bo‘lish mumkin. Masalan,
m = 12 kg bo‘lsa, uni 3 ga ko‘paytirish va bo‘lish quyidagicha bajariladi:
m ּ 3 = 12 kg ּ 3 = 36 kg; m : 3 = 12 kg : 3 = 4 kg.
Vektor kattaliklar. Ba'zi fizik kattalikla.ni aniqlashda ulaining son qiymatini bilish kifoya qilmaydi. Ular­ni to'liq aniqlash uchun yo'nahshi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, jism s = 5m masofaga ko'chdi, deyish yeiarli етаь. Bunda ko'chishning yo'nahshi ham ma'lum bo'lishi kerak. Shui ida nsmning qayerdan qayeiga ko chganligi haqida to'liq tasawur qilish mumkin. Ikkita vektorni qo‘shish uchun birinchi vektorning oxiriga ikkinchi vektorning boshi qo‘yiladi va birinchi vektorning boshidan ikkinchi vektorning oxiriga yo‘nalgan vektor o‘tkaziladi.
Shu vektor ikki vektorning yig‘indisi bo‘ladi. Bir vektordan ikkinchi vektorni ayirish uchun ikkala vektorning boshlari bir nuqtaga qo‘yiladi va ikkinchi vektor uchidan birinchi vektor uchiga yo‘nalgan vektor o‘tkaziladi. Shu vector ikki vektorning ayirmasi bo‘ladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash.

1. 
   Tekis harakatlanib ketayotgan kemaning old tumshug‘ida turgan kamonchi kemaning orqa tumshug‘iga o‘rnatilgan nishonga, kema orqa tumshug‘idagi xuddi shunday kamonchi esa kema old tumshug‘idagi nishonga o‘q otsa, qaysi birining o‘qi nishonga avval yetib boradi?
   
2. 
   Poyezd kupesida o‘tirib ketayotgan yo‘lovchi: «Men tinch turibman, tashqaridagi rels va daraxtlar menga nisbatan harakat qilishmoqda», desa, poyezdning mashinisti: «Men parovozda yoqilg‘i sarflb, poyezdni harakatlantirmoqdaman. Tashqaridagi rels va daraxtlar tinch turibdi», deydi. Sizningcha, kimning gapi to‘g‘ri?
   
3. 
   Agar poyezd ekvatorda g‘arbdan sharqqa tomon ma’lum bir tezlikda harakatlanayotgan bo‘lsa, u Yerning sharqdan g‘arbga tomon soatiga ikki ming kilometr tezlikda o‘z o‘qi atrofia aylanayotgan harakatini biroz bo‘lsa ham kamaytirayotgandir? Siz nima deb o‘ylaysiz?