«Davlat budjeti» fanidan kurs ishi mavzu: Budjet munosabatlarining qon

3.1Budjet jarayonini takomillashtirishda budjet nazoratini samarali
tashkil etish.
Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rmm egallaydi. Iqtisodiyot rivojlanishini turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini amalga oshirish quroli, mo’ljallangan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larini asosiy manbai hisoblanadi. Davlat budjeti, davlat hokimyatining kundalik masalalarini ham, rivojlanish istiqbollari vazifalarini ham hal etishda katta ahamiyat egadir.
Budjet nazoratini amalga oshirish budjet mablag’larini hosil qilish va ishlatishda maqsadlilik, samaradorlik, tartiblilik, qonuniylikning ta’minlanishiga erishish zarurligidan iboratdir, bunda budjet intizomi va uning nazoratida bir qancha muhim ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Budjet nazorati-moliyaviy-iqtisodiy nazoratning tarkibi qismi sifatida mamlakatning barcha darajadagi budjetlarini qonuniy, maqsadli va samarali shakllantirish, taqsimlash va foydalanish, budjet daromadlari tushumini ko’paytirishning qo’shimcha manbalarini aniqlash, budjet-soliq intizomini yaxshilashni tekshirish bo’yicha davlat organlari tomonidan olib boriladigan tadbirlar yig’indisidir.
Budjet nazoratining vazifalari:

• 
  Budjet moddalarining hajmi, tarkibi, maqsadi bo’yicha tuzilishi va ijrosining to’g’riligini ta’minlash;
  
• 
  Budjetni shakllantirish va ijrosiga ta’sir etuvchi qonunlar hamda me’yoriy - huquqiy hujjatlar loyihalarini moliyaviy ekspertizalash;
  
• 
  Buxgalteriya hisobi va hisobotini to’g’ri yuritishni nazorat qilish;
  
• 
  Budjet mablag’lari va budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mabag’larini maqsadli va samarali ishlatilishi ustidan nazorat qilish;
  
• 
  Budjet va soliq intizomini yaxshilash va unga rioya qilishni nazorat qilish;
  
• 
  Budjetlararo munosabatlar mexanizmini amalga oshirishni nazorat qilish;
  

• 
  Budjet va budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’larining banklardagi va boshqa moliya-kredit muassasalaridagi harakatini qonuniyligini va o’z vaqtidaligini nazorat qilish;
  
• 
  Soliq to’lovchilarga soliq imtiyozlarini, hududlarga davlat dotatsiyalari, subvensiyalari va transfertlari va boshqalarni taqdim etishda moliyaviy qonunbuzorchiliklari aniqlash, aybdor shaxslarni jazolash bo’yicha tegishli qarorlar qabul qilish;
  
• 
  Budjet-soliq intizomini yaxshilash maqsadida profilaktika, ma’lumot- tushuntirish ishlarini olib borish.
  

Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq markaziy va mahalliy davlat hokimyati idoralarining barcha bo’g’inlari o’z budjetlarini tayyorlash va ijro etishda mustaqil bo’lsalarda, budjet loyihasini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash, qabul qilish va ijro etish masalalarini tartibga soluvchi protsessual huquqiy qoidalar, barcha budjet bo’g’inlari uchun umumiy bo’lgan tartiblar belgilab qo’yilgan. Bunday umumiy qoidalar O’zbekiston budjet qonunchiligi bilan belgilangan bo’lib, ular quyidagilardan iborat:

1. 
   Budjetlar muayyan hudud ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti istiqbolini belgilash ko’rsatkichlari hamda dasturlariga muvofiq ravishda amalga oshirilib, budjet loyihasi tayyorlanguniga qadar tegishli milliy-davlat hamda ma’muriy- hududiy birliklar taraqqiyoti rejalari, taxminlari ishlab chiqiladi. Ular asosida hokimyatning ijroiya idoralari tegishli budjetining daromadlari, xarajatlari, jamlanma budjet, quyi hududiy idoralarning minimal budjet ko’rsatkichlari tog’risida hokimyatning vakillik idoralariga takliflar hamda axborotlar taqdim etadilar. Bunday axborotlarning taqdim etilish muddatlari va tartiblari qonunchilik yo’llari bilan belgilab qo’yiladi.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Vazirlari Mahkmasi tegishli hokimyatlarning ijroiya va vakillik idoralariga belgilab qo’yilgan muddatlarda
   

keying yil budjetining o’ziga xos xususiyatlari, budjet loyihasi hisob-kitoblari, ijtimoiy va moliyaviy me’yorlar haqida xabarlar yuboradi.

3. 
   Budjet loyihasi tayyorlanayotgan paytda quyidagilar asos qilib olinadi:
   

• 
  Tartibga solinadigan daromadlardan ajratiladigan ulush (foiz)lar loyihasi va bu daromadlar tarkibi;
  
• 
  Tegishli yuqori turuvchi budjet hisobiga amalga oshirilishi morijallanayotgan dotatsiya va subvensiyalar ko’rsatkichlari;
  
• 
  Tegishli hududiy budjet daromadlari ro’yxati va bu daromadlarning qayd etilgan daromadlar hissasi (foizda);
  
• 
  Yuqori turuvchi budjet birligi tomonidan berilgan xarajatlar ro’yxati;
  

4. 
   Hokimyatning ijroiya idoralari o’zlariga yuqori tashkilotlar tomonidan berilgan budjet ko’rsatkichlarini chuqur va har tomonlama tahlil qiladi, ularga aniqlik hamda tuzatishlar kiritish xususida o’z taklif-mulohazalar tegishli yuqori turuvchi ijroiya idoralari tomonidan ko’rib chiqiladi va ular rad etilgani taqdirda manfaatdor ijroiya idora ishtirokida mavjud kelishmovchiliklar to’g’risida tegishli bayonnoma tuziladi.
   

Bayonnomada budjet loyihasiga tuzatish kiritish asoslari ham, bu takliflarni rad etilish asoslari ham ko’rsatilishi zarur.
Kelajakda ushbu ixtilofni hal etish uchun tegishli quyi va yuqori hokimyat vakillik idorasi o’rtasida o’zaro tenglik (paritet) asosida kelishtirish komissiyasi tashkil etiladiva uning kelishmovchilik bo’yicha qabul qilgan qarori quyi va yuqori ijroiya idoralariga ma’lum qilinadi.

5. 
   Tegishli hududni rivojlantirish rejalari va istiqbol ko’rsatkichlari asosida ijroya idora hokimyat vakillik idorasiga budjet xarajatlari yuzasidan moddama-modda takliflar taqdim etadi. Ayni paytda budjet daromadlarini belgilash yuzasidan ham o’z hisob-kitoblarini ma’lum qiladi. Bu takliflar tegishli vakillik idorasi qo’mitalari va komissiyalarida maqsadga muvofiqligi, dolzarbligi, ularni moliyaviy va moddiy jihatdan ro’yobga chiqarish mumkinligi nuqtai- nazaridan qaralgan holda muhokama etiladi.
   

Vakillik idorasining budjet xarajatlariga rozilik berish to’g’risidagi qarori kelgusida budjet mablag’lari ajratilishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Budjet loyihasiga barcha o’zgartirish va tuzatishlar kiritib bo’lingach, ijroiya idorasi uni tasdiqlash uchun vakillik idorasi muhokamasiga taqdim etadi.

6. 
   Budjetlarni tasdiqlash daromadlar va xarajatlarning har bir moddasini muhokama qilish, ular yuzasidan qaror qabul qilish yo’li bilan amalga oshiriladi.
   

Vakillik idorasi, ijroiya mahkamasi, sud hokimyatini mablag’ bilan ta’minlash, tegishli budjet xarajatlarining mustaqil moddasi sifatida ko’zda tutiladi.
Budjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash tegishli budjet tasnifiga muvofiq ravishda amalga oshirilmog’i lozim.

7. 
   Budjet loyihasini tayyorlashga oid amaliy ishlar tegishli moliya idoralari tomonidan amalga oshiriladi.
   
8. 
   Budjetlarni qabil qilish O’zbekiston Respublikasi miqyosida tegishli davlat budjeti haqidagi qonun bilan, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorigi Kengesi qonuni bilan, mahalliy budjetlar esa tegishli xalq deputatlari kengashlari qarorlari bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu qonunlar va qarorlar matbuotda e’lon qilinmog’i kerak.
   

Barcha darajadagi budjetlar ijrosi davlat hokimyat organlarining muntazam nazorati ostida bo’ladi. Budjet ijrosi ustidan nazorat olib borish tartibi va tashkiliy ko’rinishlari tegishli davlat hokimyati organlari huquqiy aktlari bilan belgilanadi. Ijroiya hokimyat organlari korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda budjet ijrosining borishi ustidan nazorat olib boradilar.
O’zbekiston budjet qonunchiligi quyi organlar budjet faoliyatiga yuqori aralashuvini taqiqlaydi. Shu bilan birga yuqori organlar qonunda bevosita ko’zda tutilgan hollarda quyi organlar o’zlariga yuqori turuvchi budjetlardan ajratilgan mablag’ (subvensiya)lardan to’g’ri foydalanayotganini nazorat qiladilar.
Budjetlar ijrosi budjet jarayonining oxirgi bosqichi bo’lib, unda daromadlar va xarajatlar bo’yicha ko’rsatkichlarining amalga oshirilishi ta’minlanadi. Budjetlar ijrosi amalga oshirilishida u yoki bu darajada barcha markaziy va






mahalliy hokimyat vakillik hamda ijroiya organlari, korxona, muassasa, tashkilotlar ishtirok etadilar.
Ammo budjet rjrosim ta’minlash bevosita soliq, moliya organlari, hamda kredit muassasalari zimmasiga yuklatilgan bo’lib, jumladan soliq xizmati organlari budjetlarining daromad qismlarini ijro etilishini ta’minlaydilar. Ana shu maqsadda soliq inspeksiyalari yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan soliq hamda nosoliq to’lovlarning o’z vaqtida to’lanishi, daromadlarni to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olib borilishi ustidan nazorat olib boradilar. Ularga ushbu vazifalarni bajarishlari uchun zarur vakolatlar berib qo’yilgan.
Budjetlar ijrosining amalga oshirilishida moliya organlari muhim o’rin tutadilar. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va boshqa moliya organlari belgilangan tartibda markaziy va mahalliy budjetlar ijrosini ta’minlaydilar; O’zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan budjetlarga tuzatishlar kiritadilar, budjetlar ijrosi ustidan nazorat qiladilar. Respublika budjetidan ajratilgan mablag’lardan to’g’ri va maqsadga muvofiq ravishda foydalanilayotganligini kuzatib boradilar. Respublika budjeti va jamlanma (konsolidatsiyalangan) budjetlar ijrosi haqida hisobotlarni tayyorlaydilar va uni hukumatga taqdim etadilar. Moliya vazirligi va uning joylardagi organlari o’zlariga yuklatilgan nazorat funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni, buxgalteriya hisobotlarini talab qilib olishga haqli bo’ladilar.
Budjetlar ijrosini ta’minlashda asosiy hujjat bo’lib budjet taqsimoti sanaladi. U tegishli davlat hokimyati vakillik organi tomonidan tasdiqlanadi hamda unda budjet daromad va xarajatlari batafsil ko’rsatib qo’yiladi.
Budjetlarning xarajat qismini ijro etish budjet hisobidan muayyan mablag’larning ajratilishi bilan bog’liq bo’ladi. Budjetni ijro etish jarayonida uning hisobidan u yoki bu xarajatlarni qoplash maqsadida mablag’ ajratilishi budjet krediti deb yuritiladi. Budjet krediti vazirliklar, idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlarga ajratiladi.


²⁴ V.Sh. Nuritdinova, M.A. Sharapova. Moliyaviy nazorat.O’quv qo’llanma. 2014 y. 78-bet






Budjet krediti tegishli muassasa va tashkilot rahbari(kredit taqsimlovchi) ixtiyoriga kelib tushgandan so’ng ular o’zlariga ajratilgan mablag’lardan maqsadga muvofiq va tasdiqlangan smeta doirasida foydalanishlari lozim. Aks holda budjet mablag’laridan foydalanish vaqtida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklar uchun kredit taqsimlovchilar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga ko’ra javob beradilar.