Davlat pedagogika universiteti

II.BOB. O’smirlar xulq-atvori bo’yicha ilmiy tadqiqotlar
2.1 O’smir xulq-atvorini o’rganishdagi psixologik yondashuvlar
V. Shtern o'smirlikni shaxsiyatni shakllantirish bosqichlaridan biri deb hisoblagan. Bunday holda, shaxsiyatni shakllantirishning hal qiluvchi rolini inson hayotini belgilaydigan eng yuqori qiymat deb bilishi o'ynaydi. Hayotni belgilovchi eng yuqori qiymat qanday tajribaga bog'liqligiga qarab, shaxs butunlay boshqacha shakllanadi. Tajribali qadriyatlar inson shaxsiyatining turini aniqlaydi.
O'tish davri nafaqat fikrlar va his-tuyg'ular, intilishlar va ideallarning alohida yo'nalishi, balki alohida harakat rejimi bilan ham ajralib turadi. O'tish davri - bu bolalar o'yini va kattalarning jiddiy mas'uliyati - "jiddiy o'yin" o'rtasidagi oraliq. Jiddiy o'yinga misollar - bu sevgi tabiatiga oid o'yinlar ( noz-karashma, tushga sig'inish); kasb tanlash va unga tayyorgarlik ko'rish; sport o'ynash va yoshlar tashkilotlarida qatnashish. Unda o'smir o'z maqsadlarini mo'tadil tutishni, o'z kuchini yumshatishni, unga kirib boradigan va tushunishi kerak bo'lgan turli xil qiziqish turlariga munosabatni o'rnatishni o'rganadi. V.Shternning so'zlariga ko'ra, o'smir bolalar o'yinchoqlariga nisbatan nafrat bilan qaraydi; ya’ni oldin sevib o’ynagan o’yinchoqlari, o’yinlari bilan endilikda shug'ullanishni xohlamaydi. U bajaradigan hamma narsa jiddiy, uning niyatlari ham jiddiydir. Ammo, shu bilan birga, uning qilayotgan barcha narsalari unchalik jiddiy masala emas, balki faqat dastlabki sinovdir deb ta’kidlaydi
Erikson o'smirlik davrini inson hayotining eng muhim va eng qiyin davri deb hisoblagan, insonning yaxlitligini shakllantirish bilan birga kechadigan psixologik zo'riqish nafaqat shaxsiy biografiyaning fiziologik kamolotiga, balki odam yashayotgan jamiyatning ruhiy muhitiga, ijtimoiy ichki qarama-qarshilikka bog'liqligini ta'kidladi. Bu davr shaxsiyat inqiroziga to'g'ri keladi. Bunday holda, "Men" ning imidjini shakllantirish va optimallashtirish amalga oshiriladi. Yoshlar o'zlarini topish uchun turli xil ijtimoiy rollarda va "Men" obrazlari bilan tajriba o'tkazishlari kerak. O'ziga xoslikni anglay olmaganlar identifikatsiya inqiroziga duch kelishadi.
J. Piaje nuqtai nazaridan, 11-12 yoshdan 14-15 yoshgacha, oxirgi fundamental markazlashuv amalga oshiriladi - bola ob'ektlarni idrok etish sohasidagi ma'lumotlarga aniq bog'lanishdan ozod qilinadi va uni qanday o'zgartirish mumkinligi nuqtai nazaridan dunyoni ko'rib chiqishni boshlaydi. Bu yoshda shaxs nihoyat shakllanadi, rasmiy dasturni rivojlantirish zarur bo'lgan hayot dasturi yaratilmoqda. O'zining kelgusi hayoti uchun reja tuzishda, o'smir insoniyatni qutqarishda o'zi uchun muhim rol o'ynaydi va shunga o'xshash maqsadga qarab o'z hayot rejasini tuzadi. Bunday rejalar va dasturlar bilan o'smirlar uni o'zgartirmoqchi bo'lgan kattalar jamiyatiga kirishadi. Jamiyat to'siqlarini boshdan kechirayotgan va unga qaram bo'lib qolgan o'smirlar asta-sekin ijtimoiylashishadi. Va faqat kasbiy mehnat moslashish inqirozini to'liq bartaraf etishga yordam beradi va balog'at yoshiga o'tishning so'nggi bosqichini ko'rsatadi.

L. S. Vigotskiy, inson rivojlanishining har bir bosqichidagi barcha psixologik funksiyalari, shu qatorda o'smir ham, o'z-o'zidan va tasodifan emas, balki ma'lum bir tizimda, o'ziga xos intilishlar, drayvlar va hokazolarni hisobga olgan holda, tasodifiy harakat qilmaydi, deb hisoblar edi. O'smirlik davrida eski manfaatlarning yo'q bo'lib ketishi va so'nishi davri, hmda yangi biologik asosning kamolot davri mavjud bo'lib, keyinchalik yangi qiziqishlar paydo bo'ladi. Ushbu davrda o'smir intellektual faoliyatning eng yuqori shakliga, xatti-harakatlarning yangi usullariga olib keladigan tushunchalarni shakllantirish jarayonini o'zlashtiradi. Mavhum fikrlash ta'siri ostida xayol "xayolot olamiga kiradi".
L.S. Vigotskiyga ko’ra, o'smirlik inqirozi ikki omil bilan bog'liq: o'smir ongida neoplazmalarning paydo bo'lishi; bola va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarni qayta qurish: bu qayta qurish "inqiroz" ning asosiy mazmunidir.O'smirda yangi qiziqishlar (dominantlar) mavjud: "egosentrik dominant" (o'smirning shaxsiga qiziqish); "Hukmdor berdi" (o'smir shaxsining keng, keng miqyosda o'rnatilishi, bu unga yaqin, va hozirgi narsalarga qaraganda ancha subyektiv maqbuldir); "Dadil harakatlar" (o'smir qarshilik, yengish va ixtiyoriy taranglikni xohlaydi, ular ba'zan o'jarlik, bezorilik, ta'lim hokimiyatiga qarshi kurash, norozilik va boshqa salbiy ko'rinishlarda namoyon bo'ladi); "Romantika dominanti" (o'smirning noma'lum, xavfli, sarguzasht, qahramonlik uchun istagi).