Davlat pedagogika universiteti

2.2 O’smirlik davrida xulq-atvor motivatsiyasining namoyon bo’lishi Elkonin talqinida
D.B. Elkonin , o'smirlik davrini 11-17 yosh bo’lgan davrlarni o’z ichiga oladi deydi.U bunda faoliyatning yetakchi shakllarini o'zgartirish mezonlariga asoslanadi. Elkonin o’smirlik davrini ikki bosqichga ajratadi: o'rta maktab yoshi (11-15 yosh)-aloqa yetakchi faoliyat bo'lganida va katta maktab yoshi (15-17 yosh)-ta'lim va kasbiy faoliyat etakchi bo'lgan davr.
O'smirlik chegaralari aniq belgilanmagan, har bir o'spirin uchun ular individualdir. "O'smirlik" tushunchasi bilan bir qatorda "o'tish davri" tushunchasi ham qo'llaniladi. Bu davrda o'smir o'zining rivojlanishida juda katta yo'lni bosib o'tadi: o'zi va boshqalar bilan bo'lgan ichki ziddiyatlar, tashqi tanazzullar va ko'tarilishlar orqali u shaxsiyat tuyg'usiga ega bo'ladi. Ushbu yosh davrida bola ongli xatti-harakatlarning asoslarini yaratadi, axloqiy g'oyalar va ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishda umumiy tendentsiya paydo bo'ladi. O'smirning bilim qobiliyatlari rivojlanishining xususiyatlari ko'pincha maktab ta'limida qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi: sust ishlash, nomuvofiq xatti-harakatlar. Mashg'ulotning muvaffaqiyati ko'p jihatdan mashg'ulotning motivatsiyasiga, o'smir uchun mashg'ulotning shaxsiy ma'nosiga bog'liq. Har qanday mashg'ulotning asosiy sharti bilim olish va o'zingizni va talabani o'lchash istagining mavjudligi.
Ammo haqiqiy maktab hayotida o'spirin ta'limga muhtoj bo'lmagan va hatto o'qishga faol qarshilik ko'rsatadigan vaziyatga duch kelish mumkin.O'smirning bilim sohasining xususiyatlarini bilish juda muhimdir, chunki ta'lim berishda bu xususiyatlarni hisobga olish kerak. Yetakchi lavozimlar ijtimoiy foydali faoliyatni va tengdoshlar bilan samimiy va shaxsiy muloqotni boshlaydi. O'smirlik davrida, o'qitishning yangi motivlari ideal va professional niyatlar bilan bog'liq bo'ladi. Ushbu ta'limot ko'plab o'spirinlar uchun shaxsiy ma'noga ega.
Bundan tashqari o’smirlarda nazariy fikrlash elementlari shakllana boshlaydi. Fikrlash umuman boshqasiga o'tadi. O'smir intellektual muammolarni hal qilishda gipoteza bilan ishlaydi. Bu voqelikni tahlil qilishda muhim yutuqdir. Tasniflash, tahlil qilish, umumlashtirish kabi operatsiyalar rivojlanmoqda. Reflektiv fikrlash rivojlanadi. O'smirning diqqat-e'tibori va bahosi uning o'ziga xos intellektual operatsiyalaridir. O'smir katta yoshdagi fikrlash mantig'iga ega bo'ladi.O'smirlik davrida e'tibor o'zboshimchalik bilan va o'spirin tomonidan to'liq tashkil etilishi va nazorat qilinishi mumkin. Diqqatning individual o'zgarishi individual psixologik xususiyatlar (qo'zg'aluvchanlik yoki charchoqning ko'payishi, somatik kasalliklardan so'ng e'tiborning pasayishi, miya travmatik shikastlanishi), shuningdek, ta'lim faoliyatiga qiziqishning pasayishi bilan bog'liq. O'smir tengdoshlari bilan muloqotga juda muhtoj bo’ladi. O'smirlardagi xulq-atvorining yetakchi sababi bu tengdoshlar orasida o'z o'rnini topish istagi hisoblanadi. Bunday imkoniyatning yo'qligi ko'pincha ijtimoiy noto'g'ri ishlashga va huquqbuzarliklarga olib keladi. O'smirlar uchun o’rtoqlarining baholari o'qituvchilar va kattalarnikiga qaraganda katta ahamiyatga ega bo'ladi. O'smir guruhning ta'siri, uning qadriyatlari bilan maksimal darajada tasdiqlanadi; agar uning tengdoshlari orasida mashhurligi xavf ostida bo'lsa, u katta tashvishga ega.
D.B. Elkonin o'smirlikni barqaror yosh deb hisoblaydi va inqirozlarni ajratib ko’rsatadi (aqliy rivojlanish bolaning jamiyatda o'z o'rnini topishi bilan bog'liq holda sifat jihatidan yangi ijtimoiy mavqega kirishi bilan tavsiflanadi). Yuqori baholangan da'volar, har doim ham ularning qobiliyatlari to'g'risida yetarli darajada fikr bildirmaslik o'spirinning ota-onalari va o'qituvchilari bilan ko'plab to'qnashuvlariga, norozilik xatti-harakatlariga olib keladi.
O'smirlik davrining asosiy qarama-qarshi tomoni bu bolaning o'z shaxsini kattalar sifatida tan olish istagi, ular orasida o'zini namoyon qilish uchun haqiqiy imkoniyat bo'lmaganida. D.B. Elkonin, tengdoshlar bilan muloqot qilish o'smirlik davrida yetakchi faoliyatga aylanishini ta'kidlaydi. O'smirlik davrining boshida aloqa faoliyati, boshqa odamlar bilan shaxsiy munosabatlarni ongli eksperiment qilish (do'stlarni topish, munosabatlarning ravshanligi, nizolar va yarashish, o'zgaruvchan kompaniyalar) hayotning nisbatan mustaqil sohasida sifatida ajralib turadi.
Beshinchi sinf o'spirinlari orasida "balog'at tuyg'usi" namoyon bo'lishining xususiyatlarini tahlil qilib, D. B. Elkonin eng muhim ikkita jihatni ajratib ko'rsatdi: ob'ektiv balog'at shakllanishi, ya'ni bolaning kattalar jamiyatidagi hayotga real tayyorgarligi, subyektiv voyaga etmaganlik - o'spirinning o'ziga bo'lgan munosabati. kattalar sifatida, "uning kattalar uchun ma'lum bir darajada uning hissi yoki hissi" . Bundan tashqari, muallif o'spirinlarda kuzatiladigan ob'ektiv balog'atga etishning xususiyatlarini aniqlaydi:
1) kattalardan sezilarli ozod bo'lishda ifodalangan ijtimoiy va axloqiy balog'at, oila a'zolarining tashvishlarida ishtirok etish, kattalar va o'rtoqlar bilan muloqotda mas'uliyatli munosabat, o'z nuqtai nazarlari, baholar, mulohazalar mavjudligi, ularni himoya qilish istagi;
2) o'smirlarda o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini tarbiyalash istagi borligi bilan tavsiflanadigan intellektual faoliyatdagi etuklik;
3) kattalar o'rtasidagi munosabatlarni taqlid qiladigan qarama-qarshi jinsdagi tengdoshlar bilan ishqiy munosabatlardagi balog'at: raqslar, o'zaro uchrashuvlar va boshqalar.
4) kattalarga to'g'ridan-to'g'ri taqlid qilishda namoyon bo'ladigan tashqi ko'rinishi va xulq-atvori; ularning tashqi ko'rinishi kattalarning tashqi ko'rinishiga o'xshashligidan xavotirda. O'smirlar kiyim va soch turmagi modasiga amal qilishga intilishadi; bundan tashqari, o'spirinlar yurishning va gapirishning "kattalar uslubini" o'rganishga harakat qiladilar, voyaga etmagan odamning ajralmas atributini qo'pol so'zlardan foydalanish, chekish va h.k.
Subyektiv voyaga kelsak - aslida balog'at tuyg'usiga kelsak, muallif "balog'at hissi" ning mazmunini baholash juda qiyin ekanligini, bu borada subyektiv balog'atga yetishishni faqat tashqi belgilar bilan baholasa bo'ladi, deb qo'shib qo'ydi.
"Voyaga yetganlik hissi" ning namoyon bo'lishining tashqi belgilari sifatida D. B. Elkonin quyidagilarni aniqlaydi:
-Buning birinchi va asosiy ko'rsatkichi - o'spirinning boshqalar tomonidan unga kattalardek munosabatda bo'lish istagi paydo bo'lishi. "Buning ortida ko'proq shaxsiy ehtiyojlar yotadi: hurmat, ishonch va xushmuomalalik, inson qadr-qimmatini va ma'lum bir mustaqillik huquqini tan olish. Ularning mavjudligi haqiqati o'smirga bo'lgan munosabat yo'qligida aniq namoyon bo'ladi va shikoyat va norozilikning turli ko'rinishlarida namoyon bo'ladi: itoatsizlik, qo'pollik, o'jarlik, to'qnashuvlar va mojarolarda kattalar va o'rtoqlarga yopishib olish "
-Muallifning fikriga ko'ra, "balog'at hissi" ning ikkinchi ko'rsatkichi bolalarda mustaqillik istagi, hayotning ba'zi joylarini oqsoqollar ta'siridan himoya qilish istagi va ularni boshqarish yoki ish sifatini tekshirish paytida norozilikni bildirishdir.
-"Barkamollik hissi" mavjudligining uchinchi ko'rsatkichi kattalar yoki tengdoshlarning kelishmovchiligiga qaramay, o'ziga xos xulq-atvori, o'z qarashlari, baholari va ularni qo'llab-quvvatlash istagi mavjudligidir.
D. B. Elkonin tadqiqotida, o'spirinlarning ikki guruhi muloqotdagi mojarolar va ta'limdagi qiyinchilik mezonlari bo'yicha aniqlangan. Bunga asoslanib taxmin qilish mumkinki, ba'zi o'spirinlar balog'at yoshining ijobiy tomonlariga taqlid qilib, ba'zilari esa uning salbiy tomonlariga taqlid qilishadi (ataylab salbiy, noo'rin shaklda).
Muallif bu bo'linishni balog'atga yetish moyilligi bilan izohlaydi. Voyaga yetish tendentsiyasi aniqroq bo'lgan joylarda muloqotda ziddiyatlar va ta'limdagi qiyinchiliklar mavjud. Voyaga yetishish moyilligi kam bo'lgan o'spirinlar guruhida ziddiyatlar va muloqotdagi qiyinchiliklar epizodik xususiyatga ega. Bu muallifga o'spirinlarda "yetuklik hissi" ning mavjudligi kattalar bilan munosabatlarda har doim ham qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi degan xulosaga imkon beradi.
D. B. Elkoninning tadqiqoti yana bir qancha muhim xulosalarga olib keladi. Xususan, muallif balog'at va "balog'at hissi" ning rivojlanishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik yo'qligiga ishora qiladi. "Balog'at hissi" ning rivojlanishi va balog'atga etish haqiqati o'rtasida bog'liqlik yo'qligi, bizning fikrimizcha, juda muhim oydinlikdir. Bu yana bir bor o'smirlikning xususiyatlari va uning muammolari tananing biologik kamoloti, fiziologik yetukligi bilan bevosita bog'liq emasligini va zamonaviy o'smirlarning psixologik rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari, har bir o'smirning rivojlanishidagi ijtimoiy vaziyatni tashkil etadigan kattalar dunyosi bilan haqiqiy munosabatlari bilan izohlanadi. B.D. Elkonin "balog'at tuyg'usi" tomonidan "o'spirinning o'zini o'zi kattalarga nisbatan munosabati" deb tushunishi, "uning fe'l-atvorini bilishi shart emas". O'smirlik tajribasining xususiyatlarini tushunish uchun ushbu tajribalarning to'liq ongsiz xususiyatlarini hisobga olish juda muhimdir.
D. B. Elkonin tushunchasida o'spirinlik har qanday yangi davr singari oldingi davrning etakchi faoliyatidan kelib chiqadigan neoplazmalar bilan bog'liq. Ta'lim faoliyati dunyoga diqqatni jalb qilishdan o'ziga diqqatni jalb qilishdan "burilish" hosil qiladi. O'zgarish o'zi paydo bo'ladi va birinchi navbatda ta'lim faoliyati rivojlanishi natijasida psixologik ravishda amalga oshirila boshlaydi va faqat jismoniy o'zgarishlar bilan kuchayadi. Bu o'zingizga yanada yaqinlashishni kuchaytiradi. Ma'lum bo'lishicha, bola hali ham kattalar bilan munosabatlar tizimida biron bir o'rinni egallay olmaydi va u bolalar jamoasida o'z o'rnini topadi. Ushbu davrda o'smirlar uchun o'quv faoliyati fonda qolmoqda. Hayot markazi o'quv faoliyatidan, garchi u ustuvor bo'lib qolsa ham, aloqa faoliyatiga o'tkaziladi. D. B. Elkonin ta'kidlashicha, aloqa faoliyati so'zning to'liq ma'nosida shaxsni shakllantirish uchun juda muhimdir. Ushbu faoliyatda o'z-o'zini anglash shakllanadi. Bu asrning asosiy neoplazmasi bu ichkariga o'tkaziladigan ijtimoiy ongdir.
XULOSA
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, o’smirlik davridagi bolalarda fiziologik, psixologik o’zgarishlar bo’ladi. Mana o’zgarishlar ularning xulq-atvorida, xatti-harakatlrida o’z aksini topadi. O’smirlik davrida bolalar xulq-atvoridagi motivatsiyalarni quyidagi holatlardaa namoyon bo’lishini ko’rishimiz mumkin. Bular:
- O’smirlar o’zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar.Ya’ni ular atrofdigalar tomonidan unga nisbatan kattalardek munosabat bildurishini xohlaydi va buni talab qiladi;
-O’smirlik davrida bolalarda tan olinishga bo’lgan ehtiyoj namoyon bo;la boshlaydi. Bunda ular o’zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada ota-onasi, o’rtoqlari va o’qituvchilariga ko’rsatishga intiladilar va ular tomonidan tan olinishni xohlaydilar;
-O’smirlik davrida bolalar oldin qiziqmagan narsalarini ham bilishni xohlaydi. U bu istaklari, ‘‘xohlayman’’ ‘‘ kerak’’larini amalga oshirishga intiladi;
-O’smirlik davridagi o’zgarishlar, krizislar bolaning xulq-atvorida yaqqol namoyon bo’ladi. Misol uchun oldin og’ir-bosiq, tarbiyali, muloyim bo’lgan bolalar o’smirlik davrida jizzaki, qo’pol bo’lib qolishi mumkin. Bunga asosiy sabab o’smirlik davridagi o’zgarishlar, aatrof-muhiti uning psixikasiga o’z ta’sirini o’tkazadi;
Bundan tashqari o’’smirlik davrida xulq-atvor motivatsiyasining namoyon bo’lishini o’rgangan ko’pgina olimlarning izlanishlarini ko’rib chiqdik.Bu olimlarga misol qilib: V.Shtern, Erikson, J.Piaje, J.I.Bojovich, D.I.Feldeshteyn, L.P.Grimak larni keltirishimiz mumkin. Bulr ichida o’z qarashlari bilan mashhur bo’lgan Ekoninni ham misol qilsak bo’ladi. U o’z qarashlarida barcha yosh davrlari to’grisidagi izlanishlarini keltirib o’tgan. O’smirlik davri, undagi o’zgarishlarni chuqur organib o’z nazariya va qarashlarini ham ishlab chiqqan olimlardan biri hisoblanadi