Davlatiy moliya

 
25-rasm.Leverej va foyda tebranishlari 
 
Pierce Grainning ham operativ, ham moliyaviy leverejdan foydalanishi 
savdodagi 1 foizlik o’zgarish aksiya birligiga to’g’ri keluvchi foydaga 7.5 marta 
ko’payib ta’sir qiladi. Demak, 10 foizlik o’zgarish aksiya birligiga to’g’ri 
keluvchi foydaga 75 foiz bo’lib ta’sir qiladi.
19-jadval 
“Pierce Grain” kompaniyasining aksiya birligiga to’g’ri keluvchi 
foydasiga umumlashtirilgan leverejning ta’siri 
Ko’rsatkich 
Bazis davrdagi 
miqdor, t 
Prognoz 
davridagi 
daraja, t+1 
O’zgarish, 
foizda 
Savdo hajmi 
$300,000
 
$ 360,000
 
+20%
 
Minus: Jami o’zgaruvchan 
xarajatlar 
$180,000
 
$ 216,000
 
 
O’zgarmas xarajatlardan oldingi 
daromad 
$120,000
 
$ 144,000
 
 
Minus: Jami o’zgarmas xarajatlar 
$100,000
 
$ 100,000
 
 
FSTD 
$ 20,000
 
$ 44,000
 
+120%
 
Minus: Foiz xarajatlari 
$ 4,000
 
$ 4,000
 
 
Soliqlardan oldingi daromad (SOD) 
$ 16,000
 
$ 40,000
 
 
Minus: Soliqlar 50% stavkada 
$ 8,000
 
$ 20,000
 
 
Sof foyda 
$ 8,000
 
$ 20,000
 
+150%
 
Minus: Imtiyozli aksiyalar 
dividendlari 
$ 0
 
$ 0
 
 
Oddiy aksiya egalari foydasi (OAF) 
$ 8,000
 
$ 20,000
 
+150%
 
Oddiy aksiyalar soni 
$ 1,500
 
$ 1,500
 
 
Bir birlik aksiyaga to’g’ri keluvchi 
foyda 
$ 5.33
 
$ 13.33
 
+150%
 

---

477 
Firma tomonidan jami olinadigan risk operativ va moliyaviy leverejni turli 
darajalarda umumlashtirish orqali boshqarilishi mumkin. Turli leverej 
o’lchovlaridan xbardorlik sizga jami riskning qabul qilinishi mumkin bo’lgan eng 
to’g’ri darajasini aniqlashda yordam beradi. Masalan, tijoriy faoliyatning 
muayyan qismida yuqori darajadagi biznes riski mavjud bo’lsa, u holda kam 
miqdordagi moliyaviy risk firma savdosidagi o’zgarishlardan kelib chiquvchi 
foydaning qo’shimcha tebranishlarini minimallashtiradi. O’z navbatida, o’z 
tabiatidan kelib chiqqan holda quyi darajada o’zgarmas xarajatlarni amalga 
oshiruvchi bu firma aksiya birligiga to’g’ri keluvchi foyda va ustav kapitalining 
foydalilik darajasini oshirish maqsadida yuqori darajadagi moliyaviy leverejdan 
ham foydalanishi mumkin.
 
28-MAVZU: UY XO’JALIKLARI MOLIYASI 
REJA: 
1.
 
Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo’jaliklari moliyasi. 
2.
 
Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning o’ziga xos 
xususiyatlari. 
3.
 
Uy xo’jaliklari daromadlari. 
4.
 
Uy xo’jaliklari xarajatlari. 
5.
 
Jamg’armalarni shakllantirish va ishlatish. 
1.
 
Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo’jaliklari moliyasi 
Uy-xo’jaliklari moliyasi davlat moliyaviy tizimning ajralmas tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Bozor munosabat-lari tizimida uy xo’jaliklarining moliyaviy 
ahamiyati 
uning 
iqtisodiy 
jihatdan 
qanday 
maqsadlarni 
bajarishga 
mo’ljallanganligi bilan belgilanadi. Bir tomondan, uy xo’jaliklari ishlab chiqarish 
omillarining (mehnat, yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning)
xususiy egalari hisoblanadi va xuddi shu asosda o’zlarining daromadlar manbalari 
va moliyaviy tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir tomondan esa, uy 
xo’jaliklari iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar sifatida 
maydonga chiqadi va demak, bozor talabini aniqlab beradi. Bir vaqtning o’zida,
uy xo’jaliklari jamiyat yalpi daromadining bir qismini jamg’aradi, real va 
moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok 
etadi, soliq to’lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan moliyaviy fond-
larini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. 
Odatda, “uy xo’jaligi” atamasidan milliy statistikada aholidan (kishilar 
to’plamidan) iborat bo’lgan institutsi-onal birlikni ifodalash uchun foydalaniladi. 
Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan tavsiya 
etilgan Milliy hisoblar tizimining (MHT) zamonaviy xalqaro andozasi (standarti) 

---

478 
uy xo’jaligini yagona yashash maydonida birgalikda yashayotgan, umumiy 
fondga o’zlarining daromadlari va boyliklarini to’liq yoki qisman berayotgan va 
ayrim tovarlar hamda xizmatlarni, eng asosan uy-joy va iste’mol mahsulotlarini 
umumiy tarzda (birgalikda) iste’mol qilayotgan kishilarning katta bo’lmagan 
guruhi, deb ta’riflaydi
104
. 
Ayrim hollarda o’zbek iqtisodiy adabiyotida “uy xo’jaligi” atamasining 
“xonadon” yoki “oila” atamalari bilan almashtirilishiga yo’l qo’yilmoqda. Shunga 
mos ravishda “uy xo’jaligi moliyasi” iborasining o’rniga “xonadon moliyasi” va 
“oila moliyasi” iboralari ham ekvivalent yoki sinonim iboralar shaklida 
ishlatilmoqda. Shu munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo’jaligi”dan 
farq qilish lozim. Eng avvalo, “uy xo’jaligi” aniqlilik darajasining “oila”ga 
nisbatan kamroq darajada cheklangan xarakterga ega ekan-ligini qayd etib 
o’tmoq kerak. Masalan, o’zlarining o’g’il-lariga tegishli bo’lgan joyda (binoda) 
yashayotgan keksa ota-onalar uy xo’jaligining a’zolari bo’lsalar-da, uning oilasi 
bo’la olmaydi. Xuddi shuningdek, bir xonani ijaraga olgan talaba uy-joy 
egasining uy xo’jaligi tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi 
va h.k. Boshqacha aytganda, uy xo’jaligi qarindosh bo’lmaganlarni ham o’z 
ichiga olishi yoki bir kishidan (shaxsdan) iborat ham bo’lishi mumkin. 
Yuqorida bayon etilgan holatlarni inobatga olgan holda ta’kidlash joizki, uy 
xo’jaligining iqtisodiy mazmunini tushunishda oilaviy aloqalar asosiy omil bo’la 
olmaydi. Buning ustiga, uy xo’jaligining miqdoriy tarkibi ham o’ziga xos bo’lgan 
xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar, eng avvalo, shu bilan belgilanadiki, 
birgalikda yashayotgan va umumiy xo’jalikni yuritayotgan shaxslar guruhi ham 
va bir vaqtning o’zida, o’zining iste’molini mustaqil ravishda ta’min-layotgan 
yagona bir shaxs ham uy xo’jaligi bo’lib hisoblanishi mumkin. Uy xo’jaligini 
xo’jalik yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida ajratilishi 
quyidagi me’zonlar asosida amalga oshirilmog’i lozim: 

birgalikda (bir joyda) yashash; 

umumiy byudjetning mavjudligi; 

iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish. 
Uy xo’jaliklari moliyasi moliyaviy tizimning muhim elementi hisoblanadi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg’arish 
uchun pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va 
foydalanishga tegishli bo’lgan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ana 
shuni e’tiborga olgan holda uy xo’jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif berish 
mumkin: