•davr nashriyoti* t o s h k e n t

6
Uchuvchi urug'lar
1870-yillarda Germaniyada fi- 
zik olim Otto Liliyental yashagan. 
U planyor modellarining turli kon- 
shakltsiyalarini sinab ko‘rgan. Odat- 
da Liliyental ba’zi bir o'sim liklarning 
qanotchali uchadigan urug'larini 
o ‘z konstruksiyalariga asos qilib ol-
Liliyental planyori
gan. Bunday urug'chalar novdadan 
uzilgandan so'ng mittigina 
planyorga 
aylanadi va shamol uni uzoq- 
uzoqlarga olib ketadi. O'z izlanishlarining to'g 'riligini isbotlash uchun 
Liliyental odamni havoga ko'tarishga qodir bir nechta planyor yasa- 
di. Bu uchuvchi apparatlar qanotlarining shakli uchar urug'lar shak- 
lini aynan takrorlagan. Tinib-tinchimas olim qanot konstruksiyasi 
mahkam biriktirib qo'yilgan chambarak ichiga joylashib olib bunday 
planyorning parvozini boshqargan: u tanasini orqaga olganda plan­
yor tum shug'ini ko'tarib tepaga qarab balandlay boshlagan, tanasi­
ni oldinga tashlasa planyor pastlay boshlagan, o'ngga yoki chapga 
egilsa tegishli qanoti egilib, o'sha tom onga qayrila boshlagan. Na- 
tijada bu tarzda boshqariladigan planyorlar balansir - langarli plan- 
yorlar nomini olgan.
O. Liliyental bevosita parvozlar bilan 1870-yildan boshlab shu- 
g'ullana boshlagan. U yasagan birinchi 
monoplan planyor 
100 kg 
yukni havoga ko'targan, unda ixtirochi 5 m etr balandlikka ko'tarilib, 
7 metr masofani bosib o'tishga muvaffaq bo'lgan. 1890-yillarning 
boshida parvoz balandligi 80 metrga yetgan. Keyingi yillarda u 2 
mingdan ziyod parvozni amalga oshirgan. Liliyental odatda parvozni 
tepalikka chiqib undan pastga yugurib tushishdan boshlagan. Par- 
vozlardan birida Liliyental uchayotgan planyorni boshqarib bo'lmay 
qolgan va u yerga qulagan. Bu uning so'nggi parvozi bo'lgan. 
Otto Liliyental parvoz nazariyasi bilan shug'ullanadigan bosh- 
qa olimlar bilan ijodiy aloqada bo'lib turgan. Ulardan biri Mosk-

---

va oliy texnik bilim yurtining 
professori 
Nikolay Yegorovich 
Jukovskiy bo'lgan. Rus hamkas- 
biga hurmat belgisi sifatida Lili­
yental unga hozirgacha saqlanib 
kelinayotgan o'z planyorlaridan 
birini sovg'a qilgan. Balansir -
langarli planyorlar g'oyasi uning 
asoschisidan key in yo'q bo'lib 
ketmagan. 1950-yillarda italya- 
lik ixtirochi Rogallo egiluvchan 
qanotli