•davr nashriyoti* t o s h k e n t

Samolyotni boshqarish
Uchuvchi samolyotni boshqarishni shturval yoki 
samolyotni bosh-
qaruvchi ruchka, dvigatelni boshqaruvchi dastak 
va pedal yorda­
mida amalga oshiradi. Dastlabki samolyotlar avtomobilning rul cham- 
baragiga o'xshash shturvalga ega bo'lgan. Keyinchalik ularni aylana 
sektori yoki ikkita shox ko'rinishida qiladigan bo'lishdi, shunday qilin- 
ganda uchuvchiga shturvalning neytral holatini nazorat qilish osonroq 
bo'ladi. Shturval bo'ylama yo'nalishda harakatlanganda samolyot tan- 
gajining burchagi o'zgaradi - balandlik ruli buriladi. Rul «ziga tomon» 
harakatlanganda samolyot tumshug'ini ktaradi, «zidan teskari» to­
monga harakatlanganda tumshug'ini pasaytiradi. Shturval o'ngga yoki 
chapga harakatlanganda yoki shturval chambaragining tegishli burilishi 
eleronlarni buradi va samolyotni 
krenga 
olib kiradi (bir yonga og'adi).
Pedallar 
kema prinsipi bo'yicha harakatlanuvchi vertikal mini 
burish uchun xizmat qiladi: bitta pedalni oldinga surish sam olyot­
ni o'sha tom onga burilishiga olib keladi. Dvigatelni boshqaruvchi
B-17 bombardimonchisining pribor doskasi

---

Ikkinchi jahon
urushi davridagi og'ir
bom bardim onchilarning
kabinasi quyidagicha tu­
zilgan edi: uchuvchilar-
ning o'rindiq lari oldida
shturvallar 
joylashgan
edi, bunday samolyot­
ni boshqarish katta jis-
moniy kuch talab qilardi.
Kabina oynasi ostida turli
priborlar bilan jihozlan­
gan keng panel joylash­
gan edi. Shturvallarda
bomba tashlash uchun
tugmachalar bo'lardi.
S am olyot shunday boshqariladi
dastak dvigatel quvvatini boshqarish uchun xizmat qiladi. U uchuv­
chining chap tom onida joylashadi, dvigatellari soni ko'p bo'lgan 
sam olyotlarda esa dvigatelni boshqaruvchi dastak uchuvchilar 
o'tiradigan o'rindiqlar orasida joylashadi.
O'tgan asrning oxiriga kelib uchuvchilarga samolyot tizimining 
ishi, yo'nalish, maqsad, xavf-xatar va h.k.lar to'g'risidagi barcha 
ma’lumotlarni oddiy, oson o'qiladigan belgilar ko'rinishida beruvchi 
ko'p funksiyali displeylar yaratilgunga qadar samolyot ekipajlari (ay- 
niqsa, ko'p motorli samolyotlar ekipajlari) bir necha o'nlab turli sifer- 
blatlar, ko'rsatkichlar,