•davr nashriyoti* t o s h k e n t

bombardi­
monchi samolyotlar 
orqa­
ga va har tomonga qarab o'q 
uzuvchi kuchli, har tom on­
ga harakatlana oladigan qu- 
rolga ega edi. I. I. Sikorskiy 
konstruksiyasida 
yaratilgan 
chidamli va ishonchli «Ilya Mu­
romes» samolyoti dunyodagi 
birinchi og'ir bombardimonchi 
samolyot edi. Ushbu rusum­
dagi samolyotlar 1913-yildan 
boshlab seriyali ishlab chiqa­
rila boshlandi va Birinchi jahon 
urushi va Fuqarolar urushida 
faol ishtirok etdi.
b iri bo 'lgan g ra f Ferdinand
Seppelin sam olyotla r bilan ham
shug'ullangan. U asos solgan
firm a A ngliyani bom bardim on
qilishga m o'ljallangan b ir q a to r
«gigant» (o'z davri uchun) to 'rt
va ha tto besh m o to rli biplan-
la rn i loyihalashtirgan va qur-
gan. Parvoz paytida m o torla rni
boshqarish, za ru riyatbo'lg and a
ularni ta ’m irlash uchun ulkan
biplanlarning 
qanotlaridagi
m otogondolalarida m exaniklar
uchun yop iq kabinalar joylash -
tirilgan edi!

---

Samolyot qanday tuzilgan?
S am olyot qan o tin in g uning g o rizo n tal ta rm o q la n is h ig a nis­
b atan o ‘za ro joylashuvini an iqlaydigan g e o m e trik va kons-
tru k tiv p a ra m e trla ri uning a e ro d in a m ik sxem asi d e b a ta la -
di. To‘rt xil a e ro d in a m ik sxem a m avjud: kla ss ik, «o‘rdak»,
«quyruqsiz» yoki «uchar qanot» va ta n d e m .
«Aviyetka» samolyotida - tandem sxemasi qo'llanilgan
Samolyotning to 'rt xil sxemasi
Aka-uka Raytlarning «Flayer» deb nomlangan birinchi uchar sa­
molyoti «rdak» aerodinam ik sxemasiga ega edi: uning gorizontal 
tarmoqlanishi qanotlarining old tom onida joylashgan edi. Bunday 
samolyotni «oYdak» deb atashni fransuzlar o'ylab topishgan: g o ri­
zontal tarmoqlanishi old tom onda joylashgan sam olyot ularga bo- 
shini old tom onga cho'zib uchayotgan o'rdakni eslatgan. Keyincha­
lik ma’lum blishicha «rdak» juda yaxshi harakatlanish bilan birga 
konstruksiyasining massasi kichik, biroq u parvoz paytida turg'un 
emas, sam olyot yo'lida duch kelgan shamol uning tarm oqlariga 
ta ’sir ko'rsatib uni muvozanatdan chiqaradi.
Lui Blerio tom onidan klassik sxema kashf etilishi bilan «rdak» 
sxemasi unutilay dedi. Ammo vaqt o'tishi bilan unga yana qaytildi. 
1930-1980-yillarda «rdak» sxemasi bo'yicha bir necha muvaffa- 
qiyatli qiruvchi samolyot modellari yaratildi.

---

Klassik - ikki bal-
kali sxem aning b ir
tu ri («rama»). Ushbu
sxema bo'yicha ya­
ratilgan 
sam olyot­
ning fyuzelyaji yo'q.
«Starship» samolyoti - «rdak»
sxemasi bo'yicha yasalgan
Klassik sxema shunisi bilan farq qiladiki, fyuzelyajning oldingi 
uchdan bir qism ida qanot joylashadi, samolyotning dum qanoti esa 
orqaga dum qismidagi to'singa ko'chirilgan. Klassik sxema bo 'yi­
cha yasalgan sam olyotlar boshqaruvi oddiyligi bilan ajralib turadi. 
Ushbu sxema bo'yicha deyarli barcha maqsadlarda va og'irlik toi- 
fasida sam olyotlar yaratish mumkin. Yana bir sxema - tandem sxe­
masi kamdan kam qo'llaniladi. Bunday sxemadagi sam olyotlar ikki­
ta bir xil yoki solishtirib bo'ladigan yuzali qanotlarga ega bo'lib, ular 
ustm a-ust joylashgan. Gorizontal tarm oqlanishga ega bo'lmagan 
sam olyot sxemasi «quyruqsiz» yoki «uchar qanot» deb ataladi. Bu 
sxemaga ko'ra nafaqat bir qator qiruvchi samolyotlar, balki og 'ir 
bom bardim onchi sam olyotlar ham yaratilgan.
«Gjel» samolyoti klassik sxemaga asoslangan

---