«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

2. Tuproqdagi suvning shakllari
Tuproq namligining asosiy manbai atmosfera yog’in-sochinlari, sug’orish va sizot suvlaridir.
Atmosfera yog’in-sochinlari, qatlamdagi suvning millimetrlab o’lchanadigan qalinligiga qarab aniqlanadi.
Atmosfera yog’in sochinlari O’rta Osiyo respublikalarida bir xil emas, bu asosan tog’ tizmalarining joylashish tizimiga bog’liq. Shamolga turlicha bardosh beruvchi tog’ yon bag’irlari ham namni turlicha qabul qiladi. Nam shamollar – bu g’arbiy va janubiy-g’arbiy tomonga qaragan yon bag’irlar, boshqa tomondagilarga qaraganda yog’in suvi bilan ko’proq taminlanadi.
O’rta Osiyo sharoitida yog’inning ko’pi (50% bahorda, undan kamrog’i 30-35% gacha) qishda, undan ham kami kuzda tushadi.
Yozda yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi. Kech kuz, qish va erta bahorda yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan rayonlarda yog’in-sochin hisobiga tuproqda nam tuplash mumkin, bunday yerlarda urug’ni tuproqning tabiiy namiga undirib olsa bo’ladi. Oktyabrdan to aprelgacha 150-200 mm atrofida yog’in tushadigan rayonlarda yerni qo’shimcha sug’orilmaslik ham mumkin.
O’rta Osiyoning sug’oriladigan mintaqalarida asosiy suv manbai daryolar hisoblanadi. O’zbekistonning Sirdaryo, Amudaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchik, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxandaryo va boshqa daryolar suvi taminlaydi. Bu daryolar suvning paydo bo’lishiga qarab (V.I.Shuls fikricha) to’rt tipga: muzlikli, qor muzlikli, qorli, qor-yomg’irli tipga bo’linadi.
Baland tog’lardan oqib tushadigan O’rta Osiyo daryolari yuqoridan oqib tushib butun vodiyni suv bilan taminlaydi. Ekinlar daryo suvlari bilan sug’orilganda tuproq unumdorligini oshiradigan juda ko’p loyqa chukindilar oqib keladi.
Sizot suvlari ham tuproqda nam zaxirasini to’ldiruvchi manbalardan hisoblanadi. Dunyo bo’yicha sug’oriladigan maydonlarning 12 % sizot suvlari bilan sug’oriladi.
O’zbekistonda sizot suvlari bilan 400 ming gektarga yaqin yerni sug’orish imkoniyati bor (R.Alimov).
Professor L.P.Rozov tabiatdagi har qanday tuproqda malum miqdorda suv bo’ladi deb yezgan edi. Agar nam tuproq 100-110⁰ gacha qizdirilsa, bir necha vaqtdan keyin suv bug’lanib ketadi, 100-110⁰ da quritilgan bunday tuproq shartli ravishda absolyut quruq tuproq deb ataladi, shuningdek, agar qizdirish davom ettirilsa, u yana og’irligini yo’qota boradi, yani suv ajralib chiqadi va oxirgi qism suv tuproq chug’ holatiga kelganda, yani 500⁰ gacha qizdirilganda ajralib chiqadi.
Bundan malumki, tuproqda suvning ikki shakli (holati) bor, «fizikaviy birikkan» suv, u 100⁰ da bug’lanadi va ikkinchisi «kimyoviy birikkan» suv, u 100⁰ da bug’lanmaydi. Bu suv, asosan, kristallizasion va gidratasion suvdan iborat.
Shunday qilib, tuproqda fizikaviy va kimyoviy holatda birikkan suv bo’ladi.
Kimyoviy birikkan suv, mineral kolloidlar va minerallar tarkibida gidroksil birikma yoki molekula shaklida uchraydi. Kimyoviy birikkan suv ba’zan tuproq og’irligining 5-7% ga yetadi. Kimyoviy birikkan suv qancha ko’p bo’lsa, tuproqning mineral tarkibi shuncha murakkab, qancha kam bo’lsa, shunchalik oddiy bo’ladi. Bu suv tuproqda juda katta kuch bilan birikkanligi uchun, undan o’simliklar foydalana olmaydi.
Fizikaviy shakldagi suv o’z navbatida qo’yidagi turlarga bo’linadi: bug’simon suv, gigroskopik suv, pardasimon suv, kapillyar suv va gravitasion suv.