«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

O’zbekistondagi asosiy tuproqlarning nam sig’imi, %
(S.N.Rijov ma’lumotlari)

Mexanikaviy tarkibi	Sizot suvlari 1,5 m dan pastda joylashgan o’tloqi-bo’z tuproqlar		Sizot suvlari 1,5 m dan yuqorida joylashgan o’tloqi botqoq tuproqlar
	massasiga nisbatan	hajmiga nisbatan	massasiga nisbatan	hajmiga nisbatan
soz tuproq	25	36,3	28	40,6
og’ir qumoq tuproq	22	31,9	25	36,3
o’rtacha qumoq tuproq	19	27,6	22	31,9
yengil qumoq tuproq	16	23,2	19	27,6
qumloq tuproq	13	18,9	16	23,2
qumli tuproq	10	14.5	-	-

3. Ishni bajarish tartibi:
Laboratoriya sharoitida tuproqning nam sig’imi qo’yidagicha aniqlanadi:
2-jadval

O’rganiladigan tuproqlar	Fraksiyalar
Bedadan bo’shagan yer tuprog’i	3-2, 2-1, 0,5-0,25 mm
Eskidan haydalgan yer tuprog’i	3-2, 2-1, 0,5-0,25 mm
Qum	1-0, 0,75 mm

Tuproqning nam sig’imini aniqlash uchun bo’z yoki o’tloqi-botqoq tuproqlar olinadi:

Aniqlanishilozimbo’lgantuproqfraksiyalarningsonigaqarabostigafiltrlidokabog’langanshishanaylarolinadi.
Tayyorlangan shisha nay tubidagi doka biroz ho’llanib, so’ngra tarozida tortiladi (a), g;
Nayning 9/10 qismiga qadar tuproq yoki qum solib, kaftda yoki yumshoq narsa bilan asta-syekin zichlanadi.
Tuproq yoki qum solingan nay tarozida tortiladi (v), g; hisobida.
Quruq tuproq yoki qumning sof massasi hisoblab chiqiladi, (S) g hisobida:
S = v – a

Nay ichidagi tuproqning balandligi o’lchanadi (h), sm va nayning ichki diametri o’lchanadi, (d) sm.

Tuproq yoki qum egallagan umumiy hajm qo’yidagi formula bilan aniqlanadi:
  d²
V  ---------  h, sm³;
4

bu yerda: V - tuproqning umumiy hajmi, sm³ hisobida.

- aylana uzunligining diametriga bo’lgan nisbati, 3,14 ga tyeng.
d - nayning ichki diametri, sm hisobida.
Tuproqning hajm massasi qo’yidagi ifoda bilan aniqlanadi:


S
V₁ = --------; g/sm³
V
bunda: V₁ - tuproqning hajm massasi, g/sm³ .
V - tuproqning umumiy hajmi, sm³.
S - quruq tuproqning sof massasi, g.
Tuproqli shisha nay suvli vannaga tushuriladi, bunda vannadagi suvning sathi, naydagi tuproqning balandligi bilan bir xil bo’lshini ta’minlash zarur. Tuproq suvga to’yingandan keyin (tuproq yuzasi yaltiraydi) nayni suvdan olib gravitasion suv to’liq oqib ketguncha alohida maxsus shisha idish ustiga qo’yiladi.
Gravitasion suv oqib bo’lgandan keyin, tuproqli nayni vaqti-vaqti bilan, har 10 minutda, doimiy massaga kelguncha tarozida tortib turish kerak:
f₁, f₂, f₃.......f_n
Tuproqda ushlanib qolgan suvning massasi hisoblab chiqariladi:
q = f_n- v, g
Tuproqning quruq massasiga nisbatan muayyan (dala) nam sig’imi (V) ni hisoblab chiqariladi.
s - 100 q  100
q – VV = ------------- s

Olingan asosiy ko’rsatkichlarni taqqoslash uchun qo’yidagicha yig’ma jadval to’ldiriladi.

3- jadval
4. Talabalar uchun topshiriqlar.
1. Tuproqning maksimal dala nam sig’imini aniqlash mavzusini o’qib, yozib oling.
2. Tuproqning maksimal dala nam sig’imini aniqlashni laboratoriya sharoitida o’rganish uchun kichik gruhlarga bo’linib, qo’llanmada berilgan tartib bo’yicha tajribani bajaring va olingan ma’lumotlarni berilgan jadvalga yozing.
3. Har bir kichik gruhlar ish natijasiga ko’ra xulosa qiladilar.