Демо Сонэ Плайбажк
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Partatuadan sonra oğlu Madi də Assurlarla ittifaqa sadiq qalmış, Assuriyanın müttəfiqi kimi Kiçik Asiyada hərbi əməliyyatlarda iştirak etmiş, Midiyanın Assuriyaya müdaxiləsinə maneçilik törətmişdi. Nəhayət, eradan əvvəl VII əsrin ortalarında Sak hökmdarı Tuqdamma bütün qohum etnik qövml əri-Kutiləri, Subarları, Turukkuları, Kumenləri, Kimmerləri və Sakları da öz hakmiyy əti altında birləşdirərək Kimmer-İskit-Sak padşahlığını yaratmışdı. Munna və Urartunun güneyindəki hər iki mərkəzi birləşdirib Sak v ə Kuti ölkəsinin hökmdarı rütbəsini qazanan Tuqdamma Assur hökmdarı m əşhur Aşşurbanipalla (e.ə. 668-626) müqavilə bağlamış, sonralar Kiçik Asiya döyüşlərinin birində həlak olmuşdu. Heredot Tuqdammanı “Liqdames”, Dyakonov “Duqdamis”, b əzi tədqiqatçılar isə “Toxtamış” kimi göstərmişlər (Bax: Qeredot, İstoriya, Moskva 1985; Dyakonov, İ. M., İstoriya Midii ot ~ 135 ~
drevneyşix vremyon do konça IV v. do n.e., M,-L., 1956; Qeybullayev, Q.A., K etnoqenezu azerbaydjantsev, Baku 1989 v ə s.).
Güney Az ərbaycanın qərbində və Anadolunun güneyində yaranan Kimmer- İskit-Sak padşahlığı Quzey Azərbaycanın da müəyyən bir hissəsini öz hakimiyy əti altında birləşdirərək hər iki Azərbaycanı özündə əks etdirən bir dövl ət meydana gətirmişdi. Lakin eradan əvvəl VI əsrin əvvəllərində yaranan güclü Midiya dövl əti ilə rəqabət apara bilməyən Kimmer-İskit-Sak padşahlığı t ənəzzülə uğramış və Saklar Azərbaycan və Ön Asiyadan dünyanın müxtəlif yerl ərinə köç edərək ayrı-ayrı yerlərdə müxtəlif dövlət və hətta İmperatorluq qurmuşlar. (Kimmer-İskit-Sak padşahlığı haqqında daha geniş məlumat üçün bax: Az
ərbaycan tarixi, Bakı 1994, səh. 102-105; İsmayıl Məmmədov, Az ərbaycan tarixi, Bakı 2005, səh 30-32; Yunus Oğuz, Qədim Anadolu və Az ərbaycan Türkləri, Bakı 2002, səh. 45-55; Bəxtiyar Tuncay, Sakların tarixi, dili v ə ədəbiyyatı, Bakı 2009 və s.). Az ərbaycan, Ön və Kiçik Asiyadan çıxaraq bir çox bölgələrə yürüşlər ed ən, həyatları atlı arabalar üzərində keçən, “bütün Asiya üzərində öz hakimiyy ətlərini bərqərar edən Saklar” (Aliyev K., Antiçnıye istoçniki po istorii Azerbaydjana, Baku 1987, s əh. 14) Avrasiya çöllərinə və Altaylara q ədər yayılmışdılar. Q ədim Assur mənbələrində “Aşquzay” (Aşquzlar), Babil mənbələrində “İşquzay” (İşquzlar), qədim Yəhudi mənbələrində “Aşquz”, qədim Yunan m ənbələrində “Skuthoi” (İskit, Skuz), Hind mənbələrində “Caka”, fars m ənbələrində “Saka” adlandırılan Sak (İskit, Skif və s.) Türklərin ana yurdunu bir çox t ədqiqatçılar Batı Sibir və Tanrı dağları, bəziləri Dunay və Volqa çayları ətrafı, bəziləri Qara dəniz sahilləri, bəziləri də Orta Asiya və Türküstanla bağlayırlar. Onların fikrincə Sakların ilk boyları eradan əvvəl VIII əsrdə Tanrı dağları, Fərqanə və Kaşğar bölgəsindən qərbə doğru köç etmiş, onların bir qolu Aral gölü və Sayhun çayı (Sır-Dərya) ətrafında yerləşmiş, dig ər bir qolu Xəzər dənizinin quzeyindən keçərək güney Rusiyaya getmiş, bir qismi d ə Qara dənizin quzeyinə gələrək bu bölgədə öncədən yaşayan Kimmerl əri Qafqazın güneyinə, oradan da Ön Asiyaya doğru köç etməyə m əcbur etmiş və bu bölgələrdə yerləşmiş, böyük bir İmperatorluq qurmuş və müxt əlif səbəblərdən bu İmperatorluq dağılmış və Saklar müxtəlif ölkələrə köç etm əyə məcbur olmuşlar. Bu fikri q əbul etməyən, Sakların tarixi, dili və ədəbiyyatı haqqında sanballı bir əsər yazan Azərbaycan alimi Bəxtiyar Tuncay özünəqədərki bir çox m
ənbə və elmi əsərləri saf-çürük edərək belə bir elmi qənaətə gəlmişdir ki: “Bu fikir gerç əyi o zaman əks etdirmiş olardı ki, “Sak” etnoniminə Aşşur-
~ 136 ~
Babil qaynaqlarından daha qədim qaynaqlarda rastlanmış olaydı və həmin qaynaqlarda bu etnik qrupdan başqa ölkənin sakinləri kimi söz açılaydı. Lakin bel
ə mənbələr yoxdur. Saklardan bəhs edən ən qədim qaynaqlar məhz Aşşur- Babil mixi kitab ələridir və həmin kitabələr Saklardan məhz Azərbaycan və Ön Asiya sakinl əri kimi söz açmaqdadırlar. Orta Asiya Saklarından bəhs edən m ənbələrə gəlincə onlar haqqında söz açdığımız kitabələrdən (Assur-Babil mixi yazılarından-A.M.) çox-çox sonrakı əsrlərə aiddirlər. Bu isə o deməkdir ki, m
ənbələr Sakların Orta Asiyadan Ön Asiya və Azərbaycana gəldiklərini deyil,
əksinə Azərbaycandan Orta Asiya istiqamətinə köç etdiklərini t əsdiqləyir.. Arxeoloji tapıntılar da eyni şeyi isbat etməkdədir” (Bax: Bəxtiyar Tuncay, göst ərilən əsəri, səh.19). B əzi tədqiqatçılar Heredota istinadən belə bir fikir irəli sürürlər ki, Sakların (İskitlərin, Skiflərin) Azərbaycan və Ön Asiya ərazilərində yaşamalarının başlanğıcı eradan əvvəl XV əsrə aiddir. Eradan əvvəl II minilliyin ortalarında formalaşan Saklar 600-700 ildən, Kimmerlərin t ənəzzülü başlayandan sonra özlərinin inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş və n əhayət eradan əvvəl VII əsrdə Azərbaycan və Ön Asiyada özlərinin dövl ətlərini yaratmışlar. Bu müəlliflər öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün Heredotun “İskitlərin ilk hökmdarı Tarqıtay dövründən I Daranın onların ölk
əsinə hücumuna qədər 1000 (min) il keçmişdir” ifadəsini əsas götürmüş və Sakların Azərbaycan və Ön Asiyada I Daradan min il öncə məskunlaşdığını əsaslandırmağa çalışmışlar. İstər eradan əvvəl VII-VI əsrlərə aid Assur mənbələrinə, istər eradan əvvəl V əsrdə yaşamış Heredota, istər eradan əvvəl I əsrdə yaşamış Sicilyalı Diadora v ə istərsə də bir çox müasir tədqiqatçılara görə Saklar ilk öncə Araz çayı sahillərində yaşamış, sonradan Avrasiyanın geniş ərazilərinə yayılmışlar (Bax: Qeredot, İstoriya, Moskva 1985; Aliyev İ., İstoriya Midii, Baku 1960; İsmayıl M., Azərbaycan xalqının yaranması, Bakı 1955; Bəxtiyar Tuncay, göst ərilən əsəri və s.) Bu gün bel ə Azərbaycan ərazisində bu qədim Türk xalqının adını daşıyan onlarla yer adı mövcuddur (Sakkız, Sak dağı, Sakkarsu, Şəki və s.). Az ərbaycan və ümumiyyətlə bütün Türk xalqlarının etnogenezisində mühüm rol oynayan Kimmer v ə Saklarla bağlı toponimik adlara həm Az ərbaycan, həm Ön, Orta və Kiçik Asiyada, həm quzey Qafqazda, həm Qara v ə Azov dənizi, həm Dunay, Dnepr və Don çayları sahillərində rast gəlinir ki, bu da Sak Türkl ərinin geniş bir əraziyə yayılmalarını göstərir. T ədqiqatçıların fikrincə həm Kutilər, həm Kimmerlər, həm Saklar, həm d ə Madaylar (Midiyalılar) eyni dildə və ya eyni dilin müxtəlif ləhcə və ~ 137 ~
şivələrində danışan eyni etnosun-Türk etnosunun müxtəlif konkret soy və boyları olmuş, müxtəlif dövrlərdə onlardan hər hansı biri üstün vəziyyətdə olduğu dövrdə həmin qövmün adı digərləri üçün də ümumiləşdirici ad kimi çıxış etmişdir (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Bəxtiyar Tuncay, göstərilən əsəri, səh. 127, 130). Q ədim mənbələrə görə Sakların bir qolu oturaq, digər bir qolu da köçəri h əyat sürmüş, həm əkinçilik, bağçılıq, həm də maldarlıq və heyvandarlıqla m əşğul olmuşlar. Oturaq Saklardan fərqli olaraq köçəri Saklar əlverişsiz yerl ərdə uzun müddət qalmamış, iqlim və mövsümə görə özlərinə yeni-yeni yurdlar aramışlar. Ona görə də oturaq Saklardan fərqli olaraq köçəri Saklarla bağlı hər hansı bir şəhər adına və onlara aid rəsm, heykəl və qabartma kimi s ənət əsərlərinə rast gəlinməmişdir. Lakin oturaq Saklardan fərqli olaraq köç əri Saklar bəşəri bir mədəniyyət yaratmışlar. Saklara aid qazıntılar n əticəsində Güney Azərbaycandan Skandinaviyaya, Skandinaviyadan Sakit okean sahill ərinə, Şərqi Avropa və Qara dənizin qərb və şimal sahillərindən Çin s əddinə qədər yüzlərlə kurqan tapılmışdır ki, bu kurqanlardan tapılan z əngin mədəniyyət nümunələrinin belə bir böyük ərazidə yayılmasına baxmayaraq onların hamısı bir-birinə oxşardır. Bu onunla bağlıdır ki, köçəri Saklar özl ərinin yaratdıqları sənət əsərlərinin böyük bir qismini özləri ilə b ərabər getdikləri yerlərə aparmışlar. Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|