Демо Сонэ Плайбажк
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.8. Çu, Çi, Tabqaç (Topa), Şato və Hsi-Hsia Türkləri
Türk Mill ətinin tarixini dəyərləndirərkən onu həm zaman, həm coğrafi ərazi və həm də türk Millətinin Cahan hakimiyyəti məfkurəsini nəzərə almaq lazımdır. Türklərin Animizmdən tutmuş yabançı dinlər olan Buddizmi, İudizmi, Xristianlığı və son ilahi din olan İslamı qəbul еtmələrini də bunlara əlavə еtsək Türklərin bütün dünya xalqlarından fərqli bir tarixi yaşamlarının şahidi olarıq. Bütün bunlar Türklərin ictimai, siyasi, hərbi, dini, mədəni və iqtisadi yönd ən, hətta bir-birlərindən də fərqli tarix yaşadıqlarının göst
əriciləridir. Bеlə ki, Türklərin bir qismi Köçəri "Bozkır Mədəniyyəti"ni yaradark
ən başqa bir qismi də oturaq həyat kеçirərək "Oturaq Mədəniyyət" yaratmış, bir qismi siyasi nüfuz və iqtidarını itirərkən, digər bir qismi hakimiyy ətlərinin zirvəsinə yüksələrək İmpеratorluqlar yaratmışlar. Bütün ~ 154 ~
bunlarla yanaşı dövlət və İmpеratorluqların da "Türk" adı ilə dеyil, ayrı-ayrı şəxs və boyların adı ilə adlandırılması da Türk tarixinin еlmi cəhətdən araşdırılıb incələnməsini xеyli çətinləşdirir. Bunların hamısı Türk Millətinin dünya tarixind ə buraxdığı dərin izlər və Türk Millətinin qüdrət və əzəməti ilə bağlıdır. Avrasiya qit əsində еlə bir ölkə və xalq yoxdur ki, onların tarixində Türkl
ərdən bu və ya digər dərəcədə bəhs еdilməsin. Bütün bunlar Ümumtürk dünyası üçün qürurvеrici bir amil olsa da Türk Millətinin tarixi bütövlüyünü pozmuş, hətta bir çox Türk boylarının öz varlıqlarını qеyb еtməsi ilə n əticələnmiş, Qərbdə Hun, Balkanlarda Bulqar, Quzеy Hindistanda bəzi Türküstan Türkl ərinin əriyib yox olmasına gətirib çıxarmışdır. Öz varlıqlarını tamamil ə itirən Türk boylarından olan Çu, Çi, Tabqaç (bəzi mənbələrdə Topa - Bax: Groussеt, Еbеrhard, Topaların еtnik ilgilеri hakkında araştırmalar, Ankara Ünivеrsitеsi, DTCFD, I, 1943; Prof. Dr. Laszlo Rosanyi, Tarihtе Türklük, Ankara, 1971, s əh. 75-77), Şato və Hsi-Hsia Türkləridir. Чин тарихя ерадан яввял 1450-1050-ъи иллярдя 400 иллик Шанг Xаняданы иля дахил олмушдур. Шанг Ханяданыны ерадан яввял 1050-ъи илдя тарих сящнясиндян силян Тцрк Ханяданы олан Чулар (Ъоулар) олмушдур. 800 ил (ерадан яввял 1050- 247-ъи илляр) Чини идаря едян бу тцрк ханяданы Чинин Шанг Ханяданындан сонракы мядяниййятинин ясасыны гоймуш, беляликля, чин мядяниййятинин тямялляриндя эцнцмцзя гядяр давам едян прото-тцрк мядяниййятинин, сянятининин, инанъ системинин ясасыны гоймуш изляри горунуб сахланылмышдыр. Чин классик ясярляри онларын дюврцндя йазылмыш, Конфцчйцс Лаотсе вя диэяр бюйцк чин философлары Чу Ханыданы дюврцндя йашайыб йаратмышлар. Чиндя якинчилик, игтисадиййат вя металчылыг да Чу Ханяданынын дюврцндя тярягги тапмышd
ıр. Шимали вя Ъянуби Чини мядяниййят вя тяфяккцр бахымындан бирляшдирян дя Чулар олмушдур. Бюйцк Чин хяритяси дя онларла башлайыр. Силащла дейил, мядяниййятлярини йаймагла эениш сащяляри юз щюкмц алтына алан бу бюйцк тцрк устадларынын инсанлыг тарихиндя чох бюйцк йерляри вардыр. Шяргдя Лунгшан мядяниййяти иля йени бир Чинин йаранмасында да, она истигамят вермясиндя дя бу шан-шющрятли Чу Ханяданы олмушдур. Чу Ханяданын ı йараданларын ана йурду олан Пин шящяри о дюврдяки Чиндян чох узагда йерляшян Сенсинин шимал- гярбиндя иди. Hunların qorxusundan Pini tərk edən Çular Qərbə köç edərək Çu Xan ədanının birinci və ən böyük Qərb paytaxtı olan “Chou-yüan” - yəni, “Çuların mənbəyi” şəhərini salmışdılar ki, bu paytaxt Çin tarixində böyük rol oynamışdı. Eradan əvvəl 771-ci ildə ildə Qərbdən və Şimaldan axın edən tayfalar Çu hö kmdarını öldürmüş və bütün xanədan üzvlərini qılıncdan keçirmiş, Qərbi Çu dövlətinə son qoymuşdular. Sonradan bəzi bəyliklər
~ 155 ~
t ərəfindən xilas edilən Çu hökümdar ailəsindən bir şahzadəni Çu Xanədanının C ənubi Çindəki paytaxt şəhəri olan Loyanqa gətirərək taxta oturtmuşdular. Bu xan ədan eradan əvvəl 247-ci ilə qədər Cənubi Çində hökmranlıq etmiş, n əhayət, Çində ilk həqiqi Çin İmperiyası quran və Çinə öz adlarını verən Çin sülal əsi tərəfindən özünə tabe etdirilmişdilər. Чу Ханяданындан сонра игтидара эялян 2-ъи тцрк императорлуьуну гуран Чи Ханяданыдыр. Чиляр ерамызын 313-376-ъы илляриндя Гансу бюлэясиндя бир краллыг гурмуш, 63 ил краллыг кими фяалиййят эюстярдикдян сонра 103 ил Эцней императорлуьунун тяркибиня дахил олмуш, нящайят 479-ъу илдя Эцней императорлуьуну яля кечиряряряк 23 ил игтидарда галдыгдан сонра 502-ъи илдя игтидарларыны итирмишляр. Нящайят 48 ил сонра 550-ъи илдя Гузей Чин императорлуьуну яля кечиряряк 50 ил мцддятиндя Чиндя игтидарда олму şлар. Чи ханяданынын пайтахты Чанган шящяри олмушдур. Чи Ханяданынын Гузей императорлуьуну диэяр бир тцрк ханяданы олан Табгаълар (Топалар) игтидардан узаглашдырмышлар. IV
əsrin sonunda qədim Monqolustandakı Hinq-nu yurdlarından (Monqolustanda Türkl ərin mövcudiyyəti daha əvvəllərə-nеolit dövrünə qədər gеdib çıxır. Bax: İbrahim Kafеsoğlu, Türk adı, Türk soyu, Türklеrin Anayurdu vе yayılmaları, Türk dünyası, I cild, Ankara, 1992, səh.108) qalxan Tabqaç Türkl
əri böyük bir iqtidara sahib olmuşdular. Tədqiqatçılardan Croussеt Topaların (Tabqaç Türklərinin A.M.) “şübhəsiz Türk olduqlarını”, "Liqеti" böyük еhtimalla Türk olduqlarını "Еbеrhard isə" böyük bir qisminin Türk olduğunu" qеyd еtmişlər. Macar alimi Rasonyi isə yazır ki: "Bunların (Tabqaç Türkl ərinin-A.M.) müxtəlif oymaqlardan təşkil olunmuş qarışıq bir qövm o lmaları ağla daha yaxındır" (Sеçmələr bizimdir-A.M.Bax Groussеt, Еbеrhard göst ərilən məqaləsi; Liqеti, KCs,A II, səh.329; Laszlo Rosonyi, göstərilən əsəri, səh.75). Türkl
ərin Topalara vеrdikləri "Tabqaç" adı Quzеy Çinə şamil еdilməklə yunanca "Tauqast" şəklində orta əsrlərdə bеlə işlədilmişdir ki, bu da Tabqaç Türkl ərinin böyük qüdrətə sahib olduğunu göstərir. 386-cı ildən başlayaraq öz dövl ətlərini quran Tabqaç Türkləri 424-cü ildən 534-cü ilə qədər Quzеy Çini öz hakimiyy ətləri altında saxlamışdılar. Paytaxtları öncə Pinq-Çеnq, daha sonra is ə Lo-Yanq olmuşdur. "Orxon kitab ələri"ndə sıx-sıx adı çəkilən və Göy Türklər vasitəsilə Bizans m ənbələrinə də yol tapan "Tauqast" - Tabqaç sözü "Çin" mənasında da işlənmişdir. Çünki Göy Türklərin ilk dövrlərində "Böyük" kimi tanınan bu Türk sülal əsi Çində hələ də hökm sürməkdə idilər. Əslində Türkcə olub "Ulu, möht
əşəm və sayqıdəyər" anlamını ifadə еdən "Tabqaç" sözü daha sonralar Qaraxanlı Türk hökmdarları tərəfindən "Tafqaç, Tamqaç" şəklində bir titul ~ 156 ~
olaraq işlədilmişdir. Bunu nəzərə alan tədqiqatçılar göstərirlər ki: "Qaraxanlıların işlətdiyi Tamqaç və ya Tafqaç Xan ünvanı Çinə hakimiyyəti ifad
ə еdirdi. Türklər Göy Türklərdən başlayaraq Çində hökm sürmüş "Tabqaç" adlı bir Türk qövmünə nisbətlə bu ölkəyə (Çin nəzərdə tutulur- A.M.) bu adı (Tabqaç adını- A.M.) vеrirdilər" (Bax: Prof.Dr.Osman, Turan, Türk, Cihan hakimiyyеti mеfkurеsi, I-II cilt, səh.160-161). Böyük Türkçü, Türk dünyasının iftixarı olan Mahmud Kaşğarlıya görə Türkl
ərdən bir bölük olan Tabqaçlar Çin mənbələrində Asiya Hunlarının bir qismi olaraq göst ərilmişdir. Sülalənin rəsmi tarixində də Mao-tun qədim Toba (Tabqaç) hökmdarı kimi qеyd еdilmişdir. Həmçinin Tabqaç Türklərinin örf, ad ət və gələnəklərinin çoxu - Boz Qurd əfsanəsi, mağara, dağ, orman kultları, "Köç əfsanəsi" və s. Türklərlə ilgili olduğu kimi dillərinin də Türkcə olduğunu sübut еdən dəlillər vardır. Tabqaç dilində olan "Bitеqçin-Bitikçi, katib, Xarici İşlər Naziri", "Kapuqçın - Qapıçı, Hacib", "Atlaçın - Atlı, süvari birliyi", "Tabaqçın - Piyada birliyi", "Kurakçın - Qoruyucu, mühafiz dəstələri", "Yamçın - Poct daşıyıcısı", "Aşçın - Aşçı, mətbəxçı başı", "Törü - Qanun, tör ə" və s. kimi sözlər əsil qədim Türkcə sözlərdir. Çin mənbələrində göst ərilən bu söz və tеrminlər еyni zamanda Tabqaç Türklərinin dövlət idarə sistеmi və ordu quruluşu haqqında da müəyyən təsəvvür yaradır (sеçmələr bizimdir- A.M.Bax: İbrahim Kafеsoğlu, Asya Türk dеvlеtlеri, Türk dünyası, ikinci baskı, Ankara 1992, səh, 125-126). Çinlil ərin "Wеi" adı vеrdikləri Tabqaç sülaləsinin qurucusu olaraq qəbul еdilən Şamo Xandan еtibarən 70 il müddətində çalışaraq Tatonq bölgəsindəki m əhəlli hökumətləri öz hakimiyyətləri altına alan Tabqaç Türklərinin böyük dövl ət halına gəlməsi Kuеinin (385-409) adı ilə bağlıdır. Məhsuldar torpaqlara malik Doğu Çinin Hsiеn-pilərdən alınması ilə Türk Tabqaçlar bir yandan Pеkinin yaxınlığına, digər yandan da Hu-anq-ho çayının günеyinə yaxınlaşmışdılar. Nəhayət sonra Çinin başkəndləri olan Lo-yanq və Chanq-anı (Bugünki Si-nqan-fuyu) ələ kеçirərək hakimiyyətini Sarı Çay bölgəsinə qədər uzadan v
ə bütün Quzеy Çini öz hakimiyyəti altında birləşdirən Tabqaç Türkl
ərinin böyük hökmdarı Tao (Çin mənbələrində Tai-wu) dövründə (424- 452) Tabqaç Türk dövl əti ən parlaq çağını yaşamışdı. Doğrudur, Tabqaç hökmdarı Ssеu dövründə (409-423) də dövlətin sərhədləri xеyli gеnişlənmişdi. Lakin 427-ci ild ə Hun Hia krallığını özünə tabе еtdirən və Juan-juanları m əğlub еdərək bugünkü İç Monqolustanı 436-cı ildə istila еdən Tao 439-cu ild ə Kansudakı son Hun Xanlığı olan Pеi-Linqi ortadan qaldırmış, İç Asiyaya yön ələrək 448-ci ildə Karaşar və Kuça şəhərlərini də himayəsi altına alaraq m əşhur "İpək yolu"nu yеnidən Türklərin nəzarətinə kеçirmişdi. ~ 157 ~
Tarixi m ənbələr qеyd еdirlər ki, Tao Çin əskərlərinin "dayçadan və d əvədən fərqsiz olduğunu söyləyir, özünü və Tabqaç əskərlərini isə "Börü"(Qurd - Çinc ədə Fo-li) adlandırırdı. İmpеratorluğun mərkəzini Türk h əyat tərzinə uyğun gələn bozqır bölgəsində qərarlaşdıran Xaqan Tao, o dövrl ərdə Çində yayılmaqda olan Buddizmin Türklər arasında daha tеz nüfuz qaz anmasına çalışmış, hakimiyyəti altında olan Çin ərazilərində bеlə Buddistl ərin dini fəaliyyətlərini öz nəzarətində saxlamışdı. Xaqan Tao m əbədlərdə ayinlər istisna olmaqla dini təbliğat aparılmasını yasaqlayan bir əmrnamə vеrmiş və əmrə riayət еtməyənlərin şiddətli təqibini əmr еtmişdi. Taonun Türk büny əsi və səciyyəsini Buddizmin pozucu təsirindən qorumaq m ədsədini güdən bu əmrnaməni məna və dəyəri daha sonralar mahiyyətini anlamayan sonrakı xələfləri hətta Budizmin təsiri altına düşdülər. İmpеrator Siun (452-465) vasit əsilə inkişaf еtməyə başlayan bu vəziyyət sonra daha da sür
ətlənərək Tabqaç Türklərinin və hətta onlarla birlikdə İmpеratorluğun yaranmasında yaxından iştirak еdən Monqolların da Çinliləşməsinə zəmin yaratdı. 493-cü ildə İmpеratorluğun mərkəzini bozqır bölgəsindən qədim Çin paytaxtı olan Lo-yanqa köçürən İmpеrator Honq (471-499) bunlar azmış kimi Türk tör əsini, örf, adət və gələnəklərini, gеyimlərini Tabqaç Türkcəsini və h ətta yazışmalarda Türkcə söz və ifadələrin işlədilməsini yasaqlamaqla bu işi (Çinl əşməni-A.M.) tamamlamış oldu. Tabqaç İmpеratoru Honq bu yasaqlarına qarşı çıxan bütün hərəkatları yatırtdı. Ondan sonra İmpеrator Kiao (499-515) dövründ
ə də bu iş davam еtdirildi. Xüsusilə Kiaodan sonra hakimiyyətə gələn İmpеratoriçə Hu (515-528) Buddizmə o qədər düşkün idi ki, yabançı ölk ələrdəki "dindaşları" ilə də əlaqə saxlayır və hətta Hindistandakı Ağ Hun hökmdarı Mihraqula bеlə çinli Buddist rahib göndərərək onun da Buddizmi q əbul еdib ölkəsində tətbiqini arzulayırdı. Bеləliklə çox güclü hökmdarların idarəsində olmalarına baxmayaraq Tabqaç Türk dövl əti uzun müddət öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilm
əmiş, Çinlilərin incə siyasətinə uyaraq Çinliləşmişlər. Tabqaç Türk iqtidarı gеtdikcə zəifləmiş, dövlət 535-ci ildə Quzеy Tai və Batı Chanq-an W еiləri adı ilə ikiyə bölünmüş və aralarında mücadilə başlamışdı. Qısa bir dövrd ən sonra bütün əraziləri Çin xanədanına birləşdirilmiş və böyük bir Türk xalqı 1550 il bundan əvvəl Çinliləşib yox olmuş, tarixdə yalnız yaratdıqları dövl
ət və mədəniyyətlərinin adı qalmışdır. Tabqaç Türk dövl əti müəyyən bir dövrdə karvan yollarına da nəzarət еtmiş Qərbi Hun Türk dövləti ilə əlaqədə olmuşdu. Tədqiqatçılar göstərirlər ki: "Avropadakı Hun dövlətlərindən (bəlkə də Atilladan-Rosonyi) bеlə V əsrin
~ 158 ~
ortalarında Tabqaç (Topa-Rosonyi) Türklərinin Wеi sülaləsinə еlçilər gеtmişdir" (Bax: Rosonyi, göstərilən əsəri, səh 76) Tabqaç Türkl ərinin siyasi hakimiyyətlərinin qısa bir dövrü əhatə еtməsinə baxmayaraq onların mədəni təsirləri çox önəmli olmuşdur. Bеlə ki, Çao xalqı istisna olmaqla Hindistandan quzеy doğuya qədər Buddizmin yayılmasında Tabqaç Türklərinin çox böyük rolu olmuş, V əsrdə Yün- Kanqda, Lonq- mеndə, VI əsrdə Tun-Hunq və qismən də Qandhara sənətinin t əsiri altında mеydana gələn gözəl hеykəltaraşlıq əsərləri məhz Tabqaç Türkl ərinin adı ilə bağlıdır. Tabqaç Türkləri quzеydəki irqi qohumları olan Tunquz v ə Türklərdən, həmçinin Monqollardan bеlə yarım əsr müddətində Çin m ədəniyyətini qorumuşlar. Tabqaç Türkl əri ilə Çinə ilk böyük Türk qanı qarışmışdır. T ədqiqatçıların fikrincə Çinin Su sülaləsi (580-618) və hətta Tanq sülaləsi (618-907) qism ən Türk mənşəlidir. Табгач тцркляриндян сонра чинлилярин «Ша-То» адландырдыглары «Чюлляр Ханяданы» ерамызын 923-950-ъи илляриндя цч император иля 27 ил Чиндя сялтянят сцрмцш дюрдцнъц тцрк императорлuьудур. Чинин Щеулеанг ханыданыны мяьлуб едяряк йериня кечян Шато тцркляри Чинин ХХЫЫ Императорлуг Ханяданы сайылырлар. Шато тцрк хан əданлыьыны гуран Gюй Tцрк шащзадяляри олмушлар. 883-ъц илдя Шан-Си валиси олан Gюй Tцрк шащзадяси Чин мянбяляриндя «Ли Ко-йанг» кими танынан шяхс 908-ъи илдя 55 йашында вяфат етмишдир. Şatolardan Чиндя илk тцрк императору олан v ə Şансу валиси Ли Ко-yангын мяняви оьлу сайылан, тарихдя ады щялялик бялли олмайан вя 11 ил (925-936) щакимиййятдя олан шяхс олмушдур. Ли Ко-йангын юз оьлу Ли Тс-ун–луи ися 908-ъи илдян 923-ъц иля гядяр 15 ил Гансу кралы кими щакимиййятдя олдугдан сонра 925-ъи илдя юлмцшдцр. Ли Ко-yангын мяняви оьлунун юлцмцндян сонра онун дамады Чин мянбяляриндя «Ши-Чинг- Танг» адландырылан Gюй Tцрк шащзадяси онун йериня кечяряк 936-946-ъы иллярдя 10 ил мцддятиндя Чин императорлуьуну идаря етмишдир. Цчцнъц вя сонунъу Шато императору да бир Gюй Tцрк шащзадяси олмушдур. Онун юз ады щялялик бялли олмаса да Чин мянбяляриндя онун атасы «Лиу-Шищ-йü-ан» шяклиндя гейд едилмишдир. Бу шащзадя дя Шато Tцрк İмператорлуьуну 4 ил (946-950) идаря етмиш, онун юлдцрцлмясиндян сонра 27 иллик Шато Tцрк İмператорлуьуна сон гойулмушдур. Бу Шато Tцрк İмператорлуьунуn илк пайтахтлары 923-936-ъы иллярдя Таи-йуан вя Ло-йанг, 936-950-ъи иллярдя ися Каитонг-Pие шящярляри олмушдур. Чин мянбяляриня ясасланан тядгигатчылар эюстярирляр ки, Чинэиз ханын мянсуб олдуьу «Кйат» аиляси мящз Gюй Tцрклярдян олан бу Шато тцркляринин няслиндяндир. Лакин ХЫЫ ясрдя индики Монголустанда моьоллар тцркляря нисбятян чохлуг тяшкил етдикляри цчцн бу аиля моьоллашмышдыр. (Бах: Йылмаз Юзтуна, Бюйцк Тцркийя тарихи, Ы ъилд, Истанбул 1983, сящ. 175.)
~ 159 ~
Чиндя бешинъи Tцрк ханяданыны гуран Щси-Щсиа Tцркляридир. Онлар Чинин ХХВЫЫ ханыданы сайылырлар. 1038-1227-ъи иллярдя 189 ил щакмиййятдя олан Щси-Щсиа Tцркляри 1227-ъи илдя Çинэиз хан императорлуьуна гатылмышдыр. Пайтахтлары Щалащар шящяри олмушдур. Тибетлиляшмиш тцркляр олан Щси-Щсиалар Гансу, Ордос вя Шенси бюлэяляриндя щакимиййят сцрмцшляр. 1227-ъи илдя Чинэиз ханын бу хан əданы ортадан галдырмасына бахмайараг онлар ата-бабаларынын тахт-таъы цчцн мцбаризя апармыш, 1274-1276-ъы иллярдя кичик бир краллыг гурмуш, лакин бу дюврд
ə Чинин гцдрятли щакими, Чинэиз ханын нявяси Кубилай тяряфиндян тамамиля тцрк-моьол императорлуьуна табе едилмишляр. Щиндистандакы тцрк ханяданлыгларындан фяргли олараг Чиндяки тцрк ханяданлыглары тцрклцклярини вя бурада йаратдыглары йцксяк мядяниййяти горуйуб сахлайа билмямиш, яксиня, тамамиля чинлиляшмиш вя онларын йаратдыглары бцтцн мадди вя мяняви мядяниййятляри чинлилярин ад ıна йазылмышдыр.
Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|