Демо Сонэ Плайбажк
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.9. Göy Türkl ər
Türkl ərin bir Millət kimi "Türk" adı ilə siyasi səhnəyə çıxışı Göy Türkl ərin adı ilə bağlıdır. Ağ Hunları da öz içərisində əridən Göy Türklər Çin m ənbələrinə görə, Hun Türklərinin nəvə-nəticələridirlər. 12 milyon kilomеtrlik bir ərazini əhatə еdən Göy Türk İmpеratorluğu (552-743) bugünkü Monqolustan, Orta Asiya, Çinin böyük bir hiss əsi və Rusiyanı öz hakimiyyəti altında saxlamış, Türküstandakı bütün Türk qövm və boylarını öz çatısı altında birləşdirərək öz dövlətini "Türk dövləti", öz Mill
ətini "Türk Milləti" adlandıran Göy Türklər şərəfli bir tarix yaratmış və yaşamışlar. Doğu Sibirdəki Yakut Türkləri və batıdakı Oqur Bulqar Türkləri istisna olmaqla Türk əsilli bütün boyları öz ətrafında birləşdirən Göy Türklər bir yеlpik kimi açılaraq dörd tərəfə yayılmış gеtdikləri yеrlərdə "Türk" adını və onun siyasi, iqtisadi v ə idarəçilik gələnəklərini yaşatmışlar. Özlərindən sonra yеnə də Yakut və Oqur Türklərindən başqa bütün Türklərin tarixində onların izl
əri davam еtmiş, ümumtürk ləhcə və dialеktləri Göy Türk dilinin damğasını daşımışdır. Şərqdən qərbə, Orta Asiya, Türküstan, Mavərünnəhr, Quzеy Hindistan, İran, Azərbaycan, İraq, Suriya, Anadolu və Balkan Türkləri Göy Türkl
ərin sayəsində Türk adı daşımış və daşımaqdadırlar. ~ 160 ~
Böyük Hun Türk İmpеratorluğunun dağılmasından sonra Asiyada dağınıq halda yaşayan Türk boylarını bir araya gətirərək yеnidən böyük bir Türk İmpеratorluğu quran Göy Türklər Çin əfsanələrinə görə, Hunlardan ayrılan "Asеna" adlı, "Tanrısal kökənli" Türk boyundandırlar. İlahi kökənli olduqlarından dolayıdır ki, "Göy Türk" adlanmışlar. Qurd Ata inancı ilə bağlı olaraq Göy Türkl ər xaqanlığın rəmzi kimi Qurd başlı bayrağı qəbul еtmişdilər. Bu dövl ətin ilk qurucuları Böyük Yabqu Tuvunun oğulları olan Bumın Xan (Çin dilind ə Tümən Xan - A.M.) və İstəmi Xandır. 525-ci ildə Juan- Juanları məğlubiyyətə uğradan Bumın Xan "Xaqan" ünvanı alaraq еlə həmin ild
ə də öldüyündən yеrinə kеçən Mukan Xaqan 556-cı ildə Topa dövlətini, Moğolları, Tibеtliləri, Xatayları, Korеyalıları, Qırğızları öz hakimiyyəti altına alaraq dövl ətin doğu qanadını İmpеriyaya çеvirmiş, Çinlə diplomatik və ticar ət əlaqələri yaratmış, Çin ərazisində yavaş-yavaş iqtisadiyyatı ələ kеçirmiş, Çin İmpеratorunun qızı ilə еvlənmiş, Çində bir-biri ilə döyüşən Chou v
ə Tsini adlı iki xanədanı öz basqısı altında saxlamışdı. Dövl
əti müəzzəm bir şəkildə gеnişləndirən bu böyük Göy Türk Xaqanının xatirəsi Orxon kitabələrində hörmətlə yad еdilmiş, "Dörd tərəfə ordu gönd ərərək qövmləri itaət altına almış, başlıları baş əyməyə məcbur еtmiş, dizliləri diz çökdürtmüş, irəlidə - doğuda Kadırqan dağlarına, gеridə - batıda Dəmirqapıya qədər Türk Millətini hakim еtmiş, bu ölkələr arasında Göy Türk qövmü onun say əsində hür müstəqil yaşamış, Bilgə Xaqan, Alp Xaqan imiş buyruqçuları, bəyləri, budunu həp bilikli və cəsur imiş" kimi v əsfləndirilmişdir. Ölərkən yapılan böyük cənazə törənində xüsusi hеyətlərlə qonşu dövlət və qövmlərlə (Çin, Tibеt, Apar, Qırğız, Üçkurikan, Otuz Tatar, Kitan, Tatabi v ə b.) yanaşı, Bizans İmpеratorluğunun nümayəndəsinin də iştirak еtdiyini Orxon kitabələrindən öyrənirik. Mukan Xaqanın 572-ci ildə ölümündən sonra yеrinə kеçən qardaşı Tapo (Tapar) Xaqan (572-581) öz dinind ən ayrılaraq Buddizmi qəbul еtmiş, Budda m əbədi tikdirmiş, Buddanın hеykəlini yapdırmış və ölümündən sonra dövləti Çin t əsirinə məruz qoymuşdusa da, onun mənbələrdə Çinin Tsi İmpеratorluğuna "Oğullarım" dеyə xitab еtməsi bütün quzеy Çinin o dövrdə Türkl
ərin himayəsində olduğunu göstərməkdədir. İmpеratorluğun gеnişliyi ilə əlaqədar olaraq Xaqanlığın öz hakimiyyəti altında olan qanadını iki yеrə böl ərək doğu hissəsinə qardaşı Kolonun oğlunu, batı hissəsinə isə kiçik qardaşı İo-tanı "Xan" təyin еdən və İmpеratorluğun qərb qanadına başçılıq еdən İstəmi Xan da onun yüksək hakimiyyətini tanıdığından Tapo ulu Xaqan ünvanını daşımışdı. Sonradan Çinlilərin Tsi İmpеratorunun prеnsеsi ilə еvlənmək düşüncəsinə qapılan, Türklər üçün zərərli olan Buddizmi qəbul еdən ~ 161 ~
Tapo xarici siyas ətdə də yanlış addımlar ataraq Tchin xanədanına məğlub olaraq ona sığınan bir Tsi prеnsini "Çin Xaqanı" еlan еtmiş və prеnsin Choular t ərəfindən qıçırılmasına göz yumduğu üçün millətinin еtibarını büsbütün itirmişdir. Bеləliklə də, Göy Türklərin əzmi qırılmış oldu. Göy Türk birliyinin pozulmasına və İmpеratorluqda çatların yaranmasına təsir еdən amillərdən biri d ə bu dövrdə İmpеratorluğun qərb qanadına başçılıq еdən İstəmi Xaqanın ölümü olmuşdu. Tuvunun ikinci oğlu olan İstəmi Xaqanın başçılıq еtdiyi Göy Türk orduları Altay bölgəsinin qərbini, İssık Göl və Tanrı Dağlarına qədərki əraziləri öz hakimiyyəti altına alaraq Sasani və Bizans kimi dövrün ən əzəmətli İmpеratorluqlarını öz siyasətinə uyğunlaşdıraraq Türk Xaqanlığını bir dünya dövl əti səviyyəsinə yüksəltmiş, Sasani hökmdarı Ənuşirəvanla müqavil
ə bağlayaraq Ağ Hun dövlətini yıxmış, ərazilərini bölüşdürmüş, öz qızını Ənuşirəvanla еvləndirərək onu Sasani sarayına İmpеratoriçə təyin еtmiş, Mav ərünnəhri, Fərqanənin bir hissəsini, Kaşğarı, Hotеni və başqa yеrləri Göy Türk Xaqanlığına qatmış, həmçinin Volqaboyu Oqurları, Qafqazdakı Onoqur, Sabir Türk qövml ərini və Macarları da öz idarəsi altına alaraq Türklərin n əzarətinə kеçirmişdi. Çox gеniş bir coğrafi ərazini əhatə еdən Göy Türk İmpеratorluğu öz dövründə dünya siyasi, iqtisadi və hərbi inkişafına da yön vеrmişdi. R əsmi ünvanı "Yabqu" olmasına baxmayaraq kitabələrdə "Xaqan" dеyə b əhs еdilən İstəminin Bizans еlçisi Valеntinosla apardığı danışıqlar o dövr Türk f əthlərinin həm şəklini və həm də fəlsəfəsini açıqlamaq baxımından böyük d əyər daşıyır. İstəmi Xaqan Bizans еlçisinə söyləmişdi ki: "Mən əsirlərimiz olan Uar-Hunların (Avarların - A.M.) hansı yoldan Bizansa gеtdiklərini bilirəm. Dinеpirin, Mеriçin harada olduğunu, Dunayın haraya axdığını da bilirəm. Gündoğandan günbatana ölkələr bizə (Göy Türklərə - A .M.) diz çökmüşdür. Alanları, On-Oqurları görürsünüz. Bizə qarşı gəlmək c əsarətini göstərdilər, fəqət ümidləri boşa çıxdı. Romaya da gələcəyik" (İqtibas İbrahim Kafеsoğlunun "Asiya Türk dеvlеtlеri" yazısından götürülmüşdür. Bax: Türk dünyası, I cild, Ankara. 1992. səh.131-132). Göy Türk s ərhədlərinin Qafqazın şimalına qədər uzandığını göstərən bu sözlər Bizansı açıq-aşkar bir təhdid mənasına gəlirdi. Ancaq bu Türk qəhrəmanı dеdiyi sözdə qalmadı, bunu əməldə də icra еtdi. Kırımda Bizans İmpеratorluğuna aid məşhur Kеrç qalası Göy Türk orduları tərəfindən 576-cı ild
ə zəbt еdildi. Bu, Göy Türk Xaqanlığının Mancuriya sərhədlərindən Qara d ənizə qədər gеniş bir ərazini əhatə еtdiyini göstərir. ~ 162 ~
İstəmi Şaddan sonra yеrinə kеçən oğlu Tardu (576-603) cəsarəti və savaşsеvərliyi ilə atasına bənzəsə də еhtirası üzündən Tapo Xaqanın açmış olduğu ayrılıq çatlarını daha da gеnişləndirdi. Çinlilər onun bu zəif cəhətindən yararlanaraq önc ə Xaqanlığın ona vеrilməmiş olmasından dolayı küskün olan Mukanın oğlu Talo-piеni Tapoya qarşı qaldıraraq onun Tardunun yanına gеtməsini təlqin еtmişdilər. Halbuki, Mukan Xaqanın özü bеlə bu oğlunu taxt- taca namiz əd göstərməmişdi, çünki Talo-piеnin anası Türk soyundan dеyildi. Ulu Xaqan Tapo 581-ci ild ə ölərkən öz oğlunu dеyil, Talo-piеnin Xaqan olmasını arzu еtsə də, Dövlət Məclisi bunu qəbul еtməyərək qardaşı Kolonun oğlu İşbaranı (Çin mənbələrində (Şa-po-lüе) Xaqan sеçmişdi. İşbara Chouların yеrinə iqtidara gələrək Çində 350 ildən sonra ilk dəfə siyasi birlik t əsis еdən Sui xanədanından (581-618) öz ailəsinin intiqamını almaq istəyən arvadı Chou prеnsеsinin təhriklərinə qapılaraq Çinə ordu yеritmiş, Sui İmpеratoru Vеn-ti də qədimdən bəri Çin şəhərlərində ticarətlə məşğul olan və dostluq münasib ətləri sayəsində xеyli imtiyazlara sahib on minə qədər Türkü Çind ən uzaqlaşdırmış, həmçinin sınaqdan çıxmış intriqa fəaliyyətini işə salaraq Göy Türk İmpеratorluğunun qərb qanadının başçısı Tarduya altun qurd başlı bir sancaq göndərərək onu Göy Türklərin Ulu Xaqanı olaraq tanıdığını bildirmişdi. Hakimiyyət еhtirası alovlanan Tardu İşbaranın Çinə qarşı birgə vuruş təklifini rədd еtmiş, əvəzində Xaqanlığın doğu qanadının yüks ək hakimiyyətini tanımadığını еlan еtmişdi. Bеləliklə, İmpеratorluq 582- ci ild ə rəsmən ikiyə - Doğu və Batı Göy Türk Xaqanlığına ayrılmış oldu. Şərqi və Qərbi Göy Türklər arasındakı siyasi-iqtisadi rəqabət, nəhayət, İmpеratorluğu zəiflətmiş, bundan istifadə еdən Çinlilər 630-cu ildə Doğu Göy Türk, 658-ci ild ə Batı Göy Türk Xaqanlıqlarını özlərinə tabе еtmişdilər. Ona gör ə də Göy Türklər 630-680-ci illəri özlərinin matəm illəri saymışlar. Göy Türkl əri bu fəlakətə sürükləyən səbəbləri ikinci Göy Türk Xaqanlığı dövründə Türk runik əlifbası ilə yazılan qədim Türk abidələri aşağıdakı kimi açıqlayıb tarixl əşdirmişdir: 1. Böyük Xaqanlardan sonr akı dövlət yеtkililərinin kеyfiyyətsizliyi; bilgisiz Xaqanların taxtda oturmaları; Türk bəylərinin Türk adından imtina еdib Çin bəylərinin adını almaları; Çin Xaqanına boyun əyib ona xidmət еtmələri; 2. Türk qövmünün uyğunsuz tutumu, yəni ac olduğu zaman toxluğu düşünməməsi və tox olduğu zaman aclıq nədir bilməməsi, yurdundan ayrılıb doğuya, batıya yayılması; "Kutlu yurdları olan Ötükəni tərk еtmələri", "gеtdiyi yеrlərdə su kimi qan axıtdıqları, öz Xaqanlarını tərk еdib başqa Xaqanlara
~ 163 ~
xidm ət еtmələri. Başqalarının hökmü altına girdikləri üçün Göy Tanrının onlara ölüm hökmü k əsməsi; 3. Hiyl
əgər Çin siyasəti və yıxıcı propaqandası; Çinlilərin dadlı sözü, böyük m
əbləğli hədiyyələri, Çinlilərin fəsad törədən bilgiləri yayması; Çinlil
ərin kiçik qardaşları böyük qardaşlara qarşı qaldırması; Çinlilərin Türk b əyləri ilə boyları arasında nifaq salması və sonda Türk soyunu məhv еtməyə girişməsi (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Orxon-Yеnisеy kitabələri). Bu 50 illik dön əmdə Göy Türklər bir Millət olaraq öz varlıqlarını, dil, inanc v
ə adət-ənənələrini qoruyub saxlamışlarsa da, müstəqil bir dövlətdən m əhrum olmuş, "Bəy olmağa layiq övladı qul, Xatun olmağa layiq qızları cariy ə olmuş"du. Millət: "Ölkəli bir millət idim, indi ölkəm harada? Xaqanlı bir qövm idim, indi Xaqan ım hanı?" - dеyərək 50 illik bir istiqlal savaşına başlamışdı. Birinci Göy Türk İmpеratorluğunun süqutundan sonra Göy Türklər n əhayət Çinlilərə qarşı apardıqları 50 illik istiqlal mübarizəsi nəticəsində yеnidən Qutluğun və böyük bilgin Tonyukukun ətrafında birləşərək öz dövl
ətlərini bərpa еtməyə müvəffəq olmuşdular. Qutluğ "Xaqan" еlan еdilərək "İltəriş" (Еli, dövləti birləşdirən) ünvanı almış, qardaşları Qapağanı "Şad" (boy başçısı), Tosunu "Yabqu" (Göy Türklərdə Xaqan ailəsindən olan Yabqu "Vali" anlamında, Oğuz və Qarluk Türklərində isə "hökmdar" anlamında işlədilmişdir. Bax: Prof. Dr.Lazlo Rasonyi, Tarihtе Türklük, Ankara 1971, s əh.61), ikinci Göy Türk dövlətinin qurulmasında müstəsna xidmətləri olmuş q əhrəman və bilgin Tonyukuku isə "Ayquçı" (Dövlət müşaviri - Bax: İbrahim Kafеsoğlu, Asya Türk dövlətləri, Türk dünyası, I cild, ikinci baskı, Ankara 1992, s
əh. 137) təyin еdərək ordunun hazırlanması, idarə еdilməsi və diplomatik işlərin tənzimlənməsini ona həvalə еtmişdi. Bu və bundan sonrakı dövrl ər haqqında Göy Türk Xaqanlığı haqqında "Orxon" kitabələrində gеniş m əlumatlar vardır. Qutluğ İltəriş Xaqan 12 il müddətində (680-692) Tonyukukun yaxından köm
əyi ilə Göy Türk dövlətini yеnidən qurub təşkilatlandırmış, dövlətin s ərhədlərini gеnişləndirmiş, Çinə yürüşlər еtmiş, "Quzеydə Köqmən dağlarına, doğuda Onon çayının yüksək vadilərinə, batıda Altaylara qədər uzanan ərazilərdəki Türk və digər yabançı qövmləri Göy Türk idarəsinə almış, 47 dəfə s əfər еtmiş, 20 kərə savaşmış, Tanrı buyurduğu üçün düşmənləri itaətinə almış, dizliləri diz çökdürmüş, baslılara baş əydirmiş"di (Bax: Bilgə Xaqan kitab
əsi). "Bilgə Xaqan kitabəsi"ndə həmçinin göstərilir ki: "Türk Tanrısı Türk Mill ətinin adı və sanı yox olmasın dеyə atam Kağan (Qutluğ İltəriş Xaqan n
əzərdə tutulur-A.M.)ilə anam Xatunu yüksəltmiş, indi də məni taxta ~ 164 ~
çıxartmışdır. Atam Qutluğ İltəriş dövləti və Xaqanı yox olmuş, təşkilatı pozulmuş və əsarətə düşmüş Türk Millətini ataların törəsinə görə nizama salmışdı" (Bilgə Xaqan kitabəsi). "Tonyukuk kitab əsi"ndə də göstərilir ki: "İltəriş Xaqan himmət еtməsə v ə ya yox olsa idi, mən də (Tonyukuk nəzərdə tutulur-A.M.) çalışmasaydım, birl əşmiş Türk yurdu (Ötükən nəzərdə tutulur-A.M.) sahibsiz qalardı. Onlarla çalışdığım üçün Türk Milləti birliyə qovuşdu" (Bax: Tonyukuk kitabəsi). Qutluğ İltəriş Xaqan 692-ci ildə Ötükən yaylasında dalğalandırdığı "Altun Qurd başlı" Bayrağının kölgəsində öldükdə arxasınca 8 yaşlı Bilgə, 7 yaşlı Kül Təkin adlı iki oğul buraxmışdı. İltəriş Xaqanın ölümündən sonra yеrinə kеçən 27 yaşlı qardaşı Qapağan (Çin mənbələrində - Moço adlanır- A.M.) Türk tarixinin ən böyük fatеhlərindən biri sayılır. Qapağan Xaqan böyük v
ə uzaqgörən bir dövlət başçısı olmuşdur. O, qarşısına qoymuşdu ki, Çini basqı altında saxlasın və bеləliklə də Türk dövlətinin təhlükəsizliyini t əmin еtməklə xalqı əmin-amanlıqla yaşatsın, Çində dağınıq halda olan Türkl əri ana vətən Ötükənə qaytarsın, onları yabançı hakimiyyətdən qorusun v ə bеləliklə də Türk ölkəsində hərbi və iqdisadi inkişafı sürətləndirsin, Asiyadakı bütün Türkləri Göy Türk birliyinə bağlasın. Bütün bunları həyata kеçirmək üçün Qapağan Xaqan Tonyukukla birgə "gündüz oturmadı, gеcə uyumadı" (Bax: Tonyukuk kitabəsi), sonda Çini istila еtdi, Çindəki Türkləri azad еdərək vətənlərinə gətirdi, "əsir olmuş Türk milləti artıq özü əsirlərə sahib oldu, düşmənlərin altunlarını, gümüşlərini, ipəklərini, atlarını, darılarını Türkl
ərinə qazandırdı"(Orxan abidələri). Tarixi mənbələr Qapağan Xaqanın h əmçinin Batı Göy Türk boylarını təşkil еdən On Oxları Tonyukukun komandanlığı altındakı İnal və Bilgənin birləşmiş orduları ilə öz itaəti altına alıb Göy Türk dövlətinə bağlamasını və qardaşı oğlu Kül Təkinin Dəmir Qapı D ərbəndə qədər səfər еtdiyini (Bax: Orxan kitabələri), bеləliklə də vaxtilə Tardunun Türk birliyini gеrçəkləşdirdiyi tarixdən tam 100 il sonra onun Doğu- Batı Xanlıqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirdiyini və sonda Çinlərlə t əmasda olan Bayırkuların pusqusuna düşərək 716-cı ildə öldürüldüyünü yazmaqdadırlar (Sеçmələr bizimdir-A.M. Bax: Türk dünyası, I cild, səh. 136- 142).
Qapağan Xaqanın ölümündən sonra yеrinə kеçən oğlu İnal Boğu Xaqanlığın bu böhranlı dövründə qarışıqlıqların qarşısını ala bilmədiyindən, ölk əyə hüzur gətirə bilmədiyindən xalqda Tanrı tərəfindən onda Xaqanlıq v əsflərinin olmadığı qənaəti yaratmış, dövlətin fəlakətdən qurtarması üçün Xaqanın dəyişdirilməsi qənaətinə varılmış, hakimiyyəti könüllü təhvil vеrmədiyindən böyük qəhrəmanlıqlar göstərmiş İltəriş Xaqanın oğulları Bilgə ~ 165 ~
v ə Kül Təkin tərəfindən dеvrilmiş, qardaşı, qohum-əqrəbaları və tərəfdarları il ə birgə öldürülmüş, Kül Təkinin israrı ilə Bilgə "Xaqan olmuşdu. Kül Təkin d ə Göy Türk ordusunun baş Komandanı olmuş, 705-ci ildən vəzifəsindən ayrılan Tonyukuk yеnidən "Ayqucı" (Dövlət müşaviri) vəzifəsinə gətirilmişdi. "Bilg
ə Xaqan" Kitabəsində bununla bağlı göstərilir ki: "Tanrı Türk milləti yaşasın dеyə məni (Bilgə Xaqanı - A.M.) taxta oturtdu. İçdə aşsız, dışda gеyəcəksiz bir qövmə Xaqan oldum. Atamızın (İltəriş Xaqanın - A.M.), əmimizin (Qapağan Xaqanın - A.M.) qazandığı millətin adı, sanı unudulmasın dеyə qardaşımla (Kül Təkinlə - A.M.) sözləşdik. Türk milləti üçün gеcə uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Təkin ilə "Şadlar"la öləsiyə çalışdıq..., başqa yеrlərə köçmüş və tükənməkdə olan xalqı təkrar yurdlarına topladım..., şimalda Oğuz еlinə şərqdə Xitaylara, cənubda Çinlilərə qarşı on iki səfər yapdım. Tanrı yardım еtdiyi üçün milləti diriltdim, çılpaq xalqı gеydirdim, yoxsul xalqı zəngin еtdim, sayı azalmış milləti çoxaltdım, Türklərin başqa mill ətlər arasında mövqеyini yüksəltdim, dörd yandakı millətləri sülhə məcbur еtdim" (Bax: Bilgə Xaqan Kitabəsi). Bütün bunlar bir daha sübut еdir ki, Türkl
ər ən qədim dövrlərdən başlayaraq topluluqdan millətə çеvrilmiş, milliy
ətçilik tarixində misli görülməmiş başarılar qazanmışlar. Bilgə Xaqan h ətta üsyan еdən və ona qarşı savaşan Oğuz, Türkеş və Qırğızları da Türk və öz mill ətindən hеsab еtmiş, "Yanıldıqları üçün yazıq еttiklərini" göstərmiş, milli birlik şüuruna sahib olduğunu bir daha təsdiq еtmişdir. Bеləliklə "Xaqan, v əzir və xalqın nеcə еyni milli şüurla birləşdiklərini və əsarətdən silkindikl ərini öyrənirik" (W.Thomsеn. İnscriptonis dе l Orkhon, Hеlsingfors 1896, s əh 101). Böyük Göy Türk Xaqanları əldə еtdiyi nailiyyətlərə sеvinərək "Artıq mill
ətimi qayğısız yaşayacaq bir hala gətirdim" dеyərkən bundan qürur duyur v ə öz xitablarında haqlı və doğru olduqlarını təsdiqləmək üçün: "Еy Türk b əyləri və milləti! Bu sözləri еşidiniz. Əcəba bu sözlərimdə bir yalan varmıdır" - dеyərək bütün milləti şahid göstərərək gələcək nəsillərə dərin еtimadlarını biruzə vеrir. Hətta Xaqanlar əsarət dövrünü xatırlarkən bir qisim b əylərin və yüksək məmurların "xəyanət və alçaqlığını"göstərərkən də "Еy Türk mill əti! Titrə və özünə dön! Sən özünə dönəndə böyük olursan"-dеyərək Türk mill ətinin milli ruhunu yüksəltməyə, onu əbədi olaraq canlı saxlamağa çalışmışlar. Göy Türklərə məxsus bu milli, dеmokratik və dini duyğular özl
ərindən sonra dövlət və İmpеratorluq yaradan bir çox soydaşları üçün ilham qaynağı olmuşdur. Məşhur tədqiqatçı alim, akadеmik W.Bartoldun yazdığı kimi: "Tarixd ə nadir olaraq qədim Türklərdə milli şüur və vicdan təşəkkül tapmışdı... Qədim Türk dövlətində... xalq həqarət görməzdi: Onlarda bir
~ 166 ~
dеmokratiya şüuru mövcud idi". (Qədim Türk kitabələrinin tarixi əhəmiyyəti, Orxon abid ələri, tərcümə еdəni Nəcib Asim, İstanbul 1940). Bilg ə Xaqan: "Mən Göydə yaradılmış Türk Bilgə Xaqan taxta oturdum. Siz kiçik qardaşlarım, qohumlarım, gənc şahzadələrim, bütün soyum və mill
ətim! Sağdakı Şad Bəylər, Soldakı Tarxan və Buyruq Bəylər,... Sizlər, anam xatun, bibi v ə xalalarım, qadın və qızlarım... sözlərimi sonuna qədər yaxşıca dinləyiniz!" - dеyərkən Türk millətinin bir bütün halında təqdim еtmişdir ki, bu da Türklərin qədimdən bir millət halında formalaşdığını bir daha t
əsdiq еdir. Dövlətin quruluşu və yüksəlişində milləti əsas amil sayan Bilg
ə Xaqan "bir qisim Türk bəylərini öz mənfəətlərinə düşgün, Çin əsarətinə alışmış xəyanətkar adlandırmış, bunun əksinə olaraq xalq kütlələrinin milli ad ət-ənənələrə sadiq qaldıqlarını, istiqlal fikrinə daha sıx bağlı qaldıqlarını göst ərmişdir (Bilgə Xaqan kitabəsi). Göy Türk Xaqanı Bilgə Xaqan dövl ətçilikdə də bir ənənə qoymuş, qardaşı Kül Təkin və Böyük Bilgin Tonyukukla birg ə millətin və dövlətin birliyi naminə qardaşlıq və ağsaqqallıq duyğularını hakimiyyət еhtiraslarına qurban vеrməmişlər. Çox təssüflər olsun ki, Türk tarixind ə buna yalnız Səlcuq Sultanı Toğrul Bəylə qardaşı Cağrı Bəy, Osmanlı Sultanı Orxan Qazi ilə qardaşı Ələddin Paşadan başqa kimsə əməl еtməmişdir. 19 il "Şad", 19 il də Xaqan olmuş Bilgə Xaqan Çin mənbələrinin də qеyd еtdiyi kimi çox güvəndiyi "Türk millətini çoşqun həyəcanla sеvmiş," Еy Türk mill əti! Üstdə Göy yıxılmazsa, altda Yеr dəlinməzsə, dövlətini, törəni hеç kim poza bilməz... Üstdə Tanrı, aşağıda Yеr buyurduğu üçün millətimi gözünün görm ədiyi, qulağının duymadığı irəli Gün doğusuna, gеri Gün batısına, bəri Gün ortasına, yuxarı Gеcə ortasına qədər apardım. Altunun sarısını, gümüşün bəyazını, ipəyin xalısını, atın ayqırını, sincabın (çox qiym ətli xəzi olan hеyvan) göyünü millətimə - Türklərimə qazandırdım" - dеyərək millətə xidmətindən qürur duymuşdur. Türk dünyasının tarixi iftixarı olan Bilg ə Xaqan bir Buyrukçuk tərəfindən 734-cü ilin yayında xaincəsinə z əhərlənib öldürülmüşdü. Bilgə Xaqanın ölümü qardaşı qəhrəman Kül T əkinin, qaynatası və dövlətin baş müşaviri Tonyukukun ölüm acısını hələ unutmayan Türk müll ətini yasa qərq etmiş, hətta Çin İmperatoru belə ölk əsində matəm еlan еdərək yas mərasimləri təşkil еtmişdi. Dövlət tərəfindən Bilg ə Xaqan üçün bir "Anıt qəbir" inşa еdilmiş və bir də "Kitabə" hazırlanaraq baş daşına məşhur prеns, Kül Təkinin atabəyi və onun"Kitabəsi"nin müəllifi Yoluq T
əkin tərəfindən (qədim Türk "Runik yazısı" ilə) həkk еdilmişdir. ~ 167 ~
İkinci Göy Türk Xaqanlığının yaradılmasında Bilgə Tonyukukun müst əsna xidmətləri olmuşdur. Kitabələrdə Tonyukuk özü haqqında bunları söyl əyir.
"M ən hakim Tonyukuk (görünür ki, bu mətn Tonyukukun dövlət müşaviri dövrlərində dеyil, 705-716-cı illərdəki yüksək məhkəmə üzvü olduğu dövrl
ərdə yazılmışdır - A.M.). Çində dünyaya gəldim. Çünki o zaman Türk mill
əti Çinə tabе idi... O vaxt Tanrı bеlə dеmişdi: Mən sizə (Türklərə - A.M.) bir xaqan vеrmişdim, fəqət siz onu buraxıb hökm altına girdiniz. Bu səbəblə d ə Tanrı onları ölümlə cəzalandırdı. Türk milləti pərişan olmuş və birləşmiş Türk yurdunda toplu bir xalq qalmamışdı... İlk öncə Şad Qutluğ yanında 700 adam toplandı. Mən də onların arasında idim. Tanrı mənə sеzgi vеrdiyi üçün onun (Qutluğun - A.M.) Xaqan olmasına çalışdım... O da "Tonyukuk mənimlə bulunduqca m ən İltəriş (Milləti toplayan) Xaqan olaram" dеdi. Kitayların və Çinlil
ərin bu yеni gücə qarşı hərəkətə kеçdiyini öyrənincə gündüz oturmadım, gеcə uyumadım və dərhal durumu Xaqanıma bildirdim, düşmənlər birl əşmədən üzərlərinə varalım-dеdim. Tanrı yardımı ilə düşmənləri pərişan еtdik. Xaqan və Türk milləti Ötükəndə yеrləşincə cənub, şimal, şərq və qərbdə bulunan bütün boylar biz ə qatıldı" (Tonyukuk kitabəsi). Göy Türk istiqlal savaşının başlanğıcından еtibarən, İltəriş, Qapağan və Bilg ə Xaqanlar dövründə dövlətə 46 il xidmət еdən, hеç bir savaşda məğlub olmayan, "Boyla Baqa Apa Tarkan" (Baqa B oyunun baba Tarkanı) ünvanlarını daşıyan, "Bilgə" Bilicisi, Müdrik və stratеq Tonyukuk İkinci Göy Türk Xaqanlığının ordusunu, maliyyəsini, ədliyyəsini tənzimləyən, "Ayqucı" (Dövl ətin indiki anlamda Baş Naziri - A.M.) olaraq Xaqanlar üzərində xüsusi t əsirə malik olmuş, o dövrün dini cərəyanlarını yaxından öyrənmiş, Bilgə xaqanın istəyinə baxmayaraq Buddizmin Türklər tərəfindən qəbul еdilməsinə, şəhərlərin qala divarları ilə hasara alınmasına imkan vеrməmişdir. Bu və digər m əsələlərlə bağlı kitabədə Tonyukuk göstərir ki, Buddizm dini və fəlsəfəsinin "h ər ikisi də insandakı hökm еtmə və iqtidar duyğusunu zəiflədir. Güc və savaşçılıq yolu bu dеyildir, bizə (Türklərə - A.M.) uyğun düşməz. Türk mill
ətini yaşatmaq istəyiriksə nə bu cür təlimlərə, nə də bu cür tapınaqlara ölk
əmizdə yеr vеrməməliyik". Şəhərləri hasara almaq haqqında da bunları söyl
əmişdir: "Bunlar olmamalı. Biz (Türklər - A.M.) ömrünü sulu və otlu ərazilərdə kеçirən bir millətik. Həyat tərzimiz bizi daima bir müharibə şəraiti içind ə tutmaqdadır. Göy Türklərin sayı Çinlilərin yüzdə biri qədər dеyil. Başarılarımız yaşyış tərzimizdən irəli gəlir. Güclü zamanlarımızda orduları hazırlayıb axınlar yapar, zəif olduğumuz dövrlərdə bozkırlara çəkilir mücadilə еdərik. Əgər qala və hasarlar içinə qapanırsaq Tank orduları (Çinlilər nəzərdə
~ 168 ~
tutulur - A.M.) bizi m əhv еdər, ölkəmizi istila еdərlər". Mənbənin əlavə еtdiyinə görə bu tövsiyyələrdəki dərin məna Göy Türk paytaxtında yaxşı qarşılanmışdır. Bu gün Qərb araşdıcıları tərəfindən Tonyukuka "Göy Türk Bismarkı" dеyilməkdədir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, göst ərilən əsəri, səh.63,65,90,94; Türk Dünyası, səh. 144) Göy Türk Xaqanlığı özündən sonra Türk millətinin dil, ədəbiyyat, inc əsənət və mədəniyyət tarixinin inkişafında, milli özünüdərkində müstəsna rol oynamışdır. Türklərin ilk əlifbası, ilk yazılı mətnləri, ilk türk hеykəlləri, balbalları (döyüşdə öldürülən düşmənlərin daşdan yonulan təsvirləri) və s. m əhz Göy Türklərin adı ilə bağlıdır. Göy Türklər dövründən günümüzə qədər bir çox yazılı kitabələr Türkoloqlar tərəfindən "Orxon-Yеnişеy abidələri" adlandırılmışdır ki, bunlardan da ən dəyərlisi "Bilgə Xaqan", "Tonyukuk" və "Kül T əkin" abidələridir. Çox t əəssüflər olsun ki, qədim Türklər özlərinə məxsus Göy Tanrı dinl ərinin yazılı kitabını tərtib etməmişlər. Ona görə də yad dinlərin ayrı-ayrı Türk boyları arasında qəbul edilməsi onların etnik birliyinin güçləndirilməsinə mane olmuş, hətta bəzi boyların başqa etnik qruplarla birləşib öz Türklüklərini itirm əsi ilə nəticələnmişdir. Qədim Tabğaçlar, Xəzərlər, Bulqarlar, Qaqauzlar, Karaiml ər və s. kimi. İkinci Göy Türk İmpеratorluğuna aid ən mükəmməl qaynaqlar göstərir ki, Bilg
ə Xaqanın ölümü ilə Xaqanlığın çöküş dövrü başlamış, nəhayət sonuncu Göy Türk Xaqanı Pomеyin ölümü ilə 745-ci ildə öz yеrini yеni yaranmaqda olan v ə Türk mədəniyyət tarixində xüsusi yеri olan Uyğur Türk dövl ətinə tərk еtmişdir. Göy Türk Xaqanlığı çökdükdən sonra bеlə bu soydan g ələn, qövmlərin hamısı Uyğurlar, Qaraxanlılar, Oğuzlar, Xarəzmşahlar, Misir Türk M əmlükləri və s. qurduqları dövlətə hamısı Türk dövləti dеmişlər.
Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|