Demografik prognozlashtirish

Kogort — lotincha so‘z bo'lib, bir tomondan rim piyodalarining taktik birligini anglatgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, odamlarning mustahkam jipslashgan guruhiga nisbatan qo‘llaniladi. Demografik tadqiqotlarda ko'pincha yangi demografik holatga kirgan shaxs- larning jamlanmasi ko‘rib chiqiladi. Masalan, o‘lim tug‘ilish yillari bo'yicha shakllantirilgan kogortlar bo‘yicha o‘rganiladi, mahsul- dorli — fertil yoshining boshlanishiga yoki ularning nikohga kirish yoshiga yetgan ayollarning jamlanmasi bo‘yicha o'rganiladi. Shuning uchun kogort tahlili yordamida reproduktiv ayollar yoshi yoki ular nikohining davomiyligiga bog‘liq holda o‘lchanishi mumkin. Agar kogortning shakllanish asosi sifatida ayollarning tug‘ilish yili olinadigan bo'lsa, unda t yilda tug'ilgan barcha ayollar reproduktiv yoshi intervalida ko‘rib chiqiladi. Ayollar yoshini x bilan belgilaymiz (x 15, 16, ...., 49 yoshlarni qamrab oladi), unda t+x=y t yilda tug'ilgan bitta onaning bolasi tug‘ilishi davri bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, y o'lchanayotgan hodisa vujudga keladigan vaqt oralig‘ini (ko‘pchilik hollarda yil), bizning hola- timizda esa bolaning tug'ilishini anglatadi. x yoshdagi t yilda tug'ilgan ayollar sonini G bilan belgilaymiz. x yoshdagi t yilda tug‘ilgan ayollarda tug'ilgan G_x bolalar soni G (r; x) ga teng bo‘ladi. Bu yerdan xyoshdagi t yilda tug'ilgan ayollar mahsuldorligining kattaligi quyidagini tashkil qiladi:
/(r,x) = ^^xl000, (12.20)
f(t,x) har 10°0 taga nisbatan o‘lchanadi va x yoshdagi bitta yilda tug‘ilgan 100° ayolga o‘rtacha hisobda qancha bola to‘g‘ri kelishini ko‘rsatib beradi. Bunda t - konstanta hisoblanib, aksincha x esa o'zgaruvchan bo‘ladi.
Hisob-kitoblarni sodda deb o‘ylagan P.K.Velpton kogortlarni kalendar yillar bo‘yicha emas, balki tug'ilish davrini 1,7 yildan keyingi yilning 30,6 bo'lgan qismi bilan chegaralab olib shakl- lantirgan. Bu shunday afzallikka egaki, bunda bir yilda tug‘ilgan barcha ayollar 1,7 yildan 30,6 yilgacha bo‘lgan davr ichidagi ayollarning taqsimoti bo‘yicha ularning o‘rtacha yoshi 1,1 ga teng bo‘ladi.
Turli xyoshdagi tbir yilida tug'ilgan ayollarning sonini kogortli tahlil qilish yordamida, shu jumladan tug‘ilganlar soni shunday olinadiki, bunda ularning soni ushbu yoshdagi mos ravishdagi o'lim va mahsuldorlik nisbatlarini aks etirishi kerak. Shunday qilib, dinamikada ayrim yoshlar bo'yicha mahsuldorlik hisobga olinadi. Bunday yo‘l bilan hosil qilingan kogortlar real kogortlar deb yuritiladi.
Mahsuldorlik gipotetik kogortlar uchun ham o‘rganilishi mumkin. Bunday holatda yoshlar bo'yicha farqlanishlar chiqarib tashlanadi. Ushbu usul xuddi o‘lim jadvallariga nisbatan qo‘llanilgani kabi mahsuldorlikjadvallarini hisoblashda, nikohlilik jadvallarini tuzishda ishlatilishi mumkin.
f(t,x) mahsuldorlik ko'rsatkichlari jamlanishi kerak, bunda
h
X(f(t,x) = f(t) uchun k = 16, 17, ...44 yil x=15
va t barcha ko‘rib chiqilayotgan tug'ilish yillari uchun. O‘z ko‘rinishi bo‘yicha umumiy mahsuldorlik ko‘rsatkichiga o'xshaydigan ushbu jamlanma yordamida t yilda tug‘ilgan bitta ayol tomonidan o'zining mahsuldorlik davrida ko'rishi mumkin bo‘lgan tug‘ishining o'rtacha ko‘rsatkichini aniqlash mumkin.
Umumiy mahsuldorlikning ko'rsatkichlarida ko‘rib chiqi- layotgan bir davr, turli yilda tug‘ilgan ayollar uchun mahsuldor- likning yoshlar bo'yicha maxsus koeffitsientlari hisob-kitob qilinayotgan bir vaqtda, bizning holatimizda bitta kogortaga mansub bo'lgan ayollarning tug‘ilishlari soni, ya’ni malisuldorlikning intervalining (xususiy jamlanmalar) ma’lum bir k yiliga yetib kelgan yoki ushbu yoshning oxiriga yetgan bir yilda tug‘ilgan ayollarningjamlanmasi ko‘rib chiqiladi. Agarushbu tahlil faqatgina tug‘ilganlar uchun hisoblansa, ya'ni agar £/(/;*) yig‘indisi tirik tug'ilganlar orasidan qiz bolalarning hissasiga ko‘paytirilsa, biz kogortning brutto-koeffitsientini olishimiz mumkin bo'ladi. Kogortning netto koefftsienti agar mahsuldorlik ko'rsatkichlari f(t,x) tirik tug'ilganlar orasidan qiz bolalarning hissasiga qo'shilishi va aniqlanishi oldidan o‘lim jadvalidagi Z_A^ayo1 ayollarning mos ravishdagi soniga ko‘paytirish orqali aniqlanadi.
Takror barpo bo'lishning brutto va netto ko‘rsatkichlari bir yilda tug‘ilgan ayollar o‘zlarini miqdoriy jihatdan qanchalik takrorbarpo qilishlarini ko'rsatib beradi.
Shunday qilib, kogort tahlilida ikki xil: intervalli va kumulyativ ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. O‘z navbatida, intervalli ko‘rsatkichlar ma'lum bir yosh intervalidagi kogort ayollarining mahsuldorligini tavsiflasa, kumulyativ ko‘rsatkichlar esa ayollarning ushbu yoshga yetgunigacha bo‘lgan butun umri davomidagi mahsuldorligini, ya’ni x aniq yoshdagi mahsuldor- likning jami kattaligini tavsiflab beradi.
Kogortli tahlil yordamida mahsuldorlikning istiqboldagi ko‘rsatkichlari dinamikasiga nisbatan gipotezalarni shakllantirish mumkin. Biroq, bunda ushbu kogortdagi ayollar o‘zlarining yoshlari mahsuldorligining oxiriga yetgan bo‘lishlari yoki yuqorida ta’kidlanganidek, maksimal mahsuldorlik yoshidan o‘tib ketgan bo‘lishlari kerak. Faqat shu holatdagina tugallanmagan mahsul- dorlikka ega bo‘lgan ayollar uchun mos ravishdagi koeffitsient- larning asoslangan ekstrapolyatsiyasini amalga oshirish mumkin.
Kutilayotgan bolalar soni, bolalarning ideal soni ayollar orasida so‘rovnoma o‘tkazish yo‘li bilan olinadi va ular tug‘ilish tenden- tsiyalarini prognozlashtirishda qo‘llaniladi. Ko‘pincha ushbu ko‘rsatkich oilaning bolalar soniga nisbatan rejalari amalga oshirildimi yoki oshirilmaganligiga, shuningdek, ushbu kogortning nikoh davomiyligi bo‘yicha qaysi davrida amalga oshirilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Umuman olganda, tahlilning kogort uslubi, birinchidan, mahsuldorlikka ta'sir qiladigan omillarni aniqlashga, ikkinchidan esa:

• 
  demografik prognozlarda oilaning yakuniy kattaligi chega- ralarini aniqlashga;
  
• 
  oilaning yaqin kelajakda qancha farzand ko'rishi haqidagi gipotezalarni ishlab chiqishga;
  
• 
  aholining turli guruhlari va qatlamlarida vujudga kelgan bolalarga bo‘lgan ehtiyoj haqidagi ma'lumotlarasosida demografik siyosatning samarali yo‘llari va yo‘nalishlarini ishlab chiqishga yordam beradi.
  

Ma’lumki, oldinlari mahsuldorlikning kutilayotgan o‘zga- rishlarini joriy statistik qayd etish va ro‘yxatdan o'tkazish ma'lumotlariga asoslangan. Biroq, hozirgi vaqtda ko‘pgina mamlakatlarda mahsuldorlikni o'rganish masalalariga ro'yxatga olish varaqalarida ko‘p o'rin ajratilishiga qaramay, ushbu ma’lu- motlar aholining rivojlanishini tavsiflovchi prognozlarini tuzish uchun yetarli bo‘lmayapti, chunki ro‘yxatga olish varaqasidagi savollarning ro‘yxati cheklangandir.
Shu bilan birga, reproduktiv mayl, qadriyatlar tizimi va bolalarga bo‘lgan ehtiyojning, ya'ni demograflar ancha vaqtlardan beri umuman shug‘ullanmagan hodisalarning tug‘ilishning istiqboldagi darajasini shakllanishiga qanchalik katta ta'sir ko‘rsatishi ravshan boTib qoldi. Aynan shuning uchun kogort tadqiqot dasturlari oxirgi yillarda dunyoning ko‘plab mamla- katlarida borgan sari ko‘proq qo'llanmoqda. Ularga mamlakatda tug‘ilishning u yoki bu darajasini shakllantiruvchi «tug‘ilish muammosi atrofidagi ma'naviy muhit"ni aniqlashga imkon beruvchi savollar ham kiritilmoqda. Ular — tug‘ilishni boshqarish imkonini beradigan chora-tadbirlarning majmuasi bo‘lib, borgan sari oilada bolalarning kutilayotgan va ideal soni o‘rtalaridagi farqlanishlarning kamayishiga olib kelmoqda.
Tug‘ilganlar sonini yanada to‘liqroq hisoblash uchun takror barpo bo'lish tartibi ko'rsatkichlarining kengaytirilgan tizimidan foydalanish kerak bo'ladi, unda har bir yosh uchun ayollarning tug‘ilishi nikohlilik (nikoh davomiyligi bilan ham) va tug‘ilgan bolalar miqdori bilan bogTangan boTadi. Biroq, bunday kengaytirilgan tizimni hosil qilishda bir qator qiyinchiliklar bilan to‘qnash kelamiz. Elektron texnikaning paydo boTishiga qadar to'siqlardan biri uni hisoblashning juda ham murakkabligi boTgan. Ko‘rsatkichlarni yetarli darajada detallarga ajratish bilan ushbu maqsadga erishish uchun oilalar bo‘yicha hisoblashni amalga oshirish mumkin. Lekin, bu yerda qiyinchiliklar yanada ko‘proq. Kogortlar usuli amaliy jihatdan aniq hisoblashga nisbatan yaqin kelish imkonini beradi. Bu yerda hisoblashning asosi boTib boshlang‘ich davrga nisbatan ayollarning turli kogortlari tomonidan
erishilgan tug'ilishlar soni xizinat qilib, unda ayollarning umumiy tug'ilishlar soni va uning yillar bo'yicha taqsimoti taxmin qilinadi.
Ushbu usul agar oiladagi bolalarning umumiy belgilangan miqdori yosh-jins tug'ilishlarga nisbatan barqaror bo'lsa, u holda yosh-jins tug‘ilishlar usulini qo'llashga nisbatan afzallikga ega. Biroq, kogort usuli bo'yicha hisoblash nisbatan yaqin kelajak uchun aniq natijalar berishi mumkin. Hisoblashga boshlang'ich davrda hali bolalik yoshida bo'lgan va hali tug'ilmagan avlodlaming kiritilishini qo'shilishi bilan ahamiyatli darajadagi mavhumlik unsuri vujudga keladi.
Tug‘ilish darajasining istiqbol ko'rsatkichlarini aniqlashda yoshni siljitish uslubining oTni katta. Bu uslub bilan prognoz amalga oshirilganda, prognoz qilinayotgan davr boshidan keyingi yil uchun tug‘ilganlar soni, ya'ni «R» yoshdagilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan. prognoz qilinayotgan davr 2010 yildan boshlansa, 2010 yilda tug‘ilganlar, ya'ni «0» yoshdagilar miqdori aniq, ular 2011 yilda 1 yoshga to'ladi. Lekin, 2011 yil uchun tug'ilajak bolalar sonini aniqlash uchun reproduktiv yosh guruhlaridagi ayollar sonini shu yosh guruhidagi tug'ilish koeffitsientiga ko‘paytiriladi va keyingi yili shu gumhdagi har 1000 ta ayol nechta farzand ko'rishi aniqlanadi. Masalan, 2010 yilda 15-19 yoshli ayollar «X» ni tashkil etgan. Shu yili 15-19 har 1000 ta ayolga nisbatan «U» farzand tug‘ilgan. Demak, A^oio⁹ ^oTo'⁹ = ^oFi'⁹ ga teng. Ana shunday uslub bilan har bir yosh guruhida keyingi 2011 yilda tug‘ilajak bolalar soni aniqlanadi. Har bir yosh guruhida tug‘ilishi mumkin bo'lgan bolalar soni aniqlanib, hammasi qo‘shiladi: