Denov davlat universiteti tarix kafedrasi

Kataloniya, Aragon, Leon va Kastiliya grafliklarining tashkil topishi. Buyuk Karl davrida Pireney yarim orolining shimoli-sharqida tuzilgan Ispan markasining asosini Kataloniya tashkil etgan. Shu hududda keyinchalik Barselona grafligi tashkil topib, shimoli-sharqidagi grafliklarni birlashtirdi. XI asr davomida esa Ispan markasi aholisi arablarga qarshi kurashib, janubga tomon siljib boradi.
Kataloniyaning hududiy shakllanishi XII asr о‘rtalarida yakun topadi. Tinimsiz urushlar, yangi hududlarni egallash davomida bо‘shab qolgan yerlarni kolonizatsiya qilish, yangi qishloqlar va qо‘rg‘onlar vujudga kelib, cherkov va dunyoviy zodagonlarning yirik yer-mulklari kо‘payib boradi. Kataloniyada harbiy kolonizatsiya yakunlangandan sо‘ng, dehqonlarning qaramligi kuchaya boshladi. XIII asr davomida Kataloniya dehqonlarining qaramligi qator qonunlar bilan mustahkamlandi. Dehqonlarning katta qismini remenslar (qaram dehqonlar) tashkil etib, о‘z yerlariga huquqlarini tasdiqlash uchun senyorlari tayinlagan tо‘lov (remensa persona) ni tо‘lashlari shart bо‘lgan. Bu tо‘lov Kataloniya dehqonlari hayotiga oid oltita tahqirli qoidadan biri edi.
Shuningdek, kutusiya (u dehqon xotinining bevafoligi uchun jazolanishi), ekzorkiya (dehqon farzandsiz vafot etsa, uning mulkini katta qismi senyorga о‘tishi), intestiya (dehqon yozma vasiyat qoldirmagan bо‘lsa, uning mulkidan bir qismi xо‘jayinga о‘tishi), arsiya (dehqon uyidan yong‘in chiqsa jarima tо‘lashi), firma di spoli (dehqon nikohdan о‘tganida tо‘laydigan solig‘i) kabi tartiblar qonunlashtirilgan.
Barselona X-XI asrlarda muhim hunarmandchilik va savdo markaziga aylandi. Shaharda XII asrdayoq dengiz qonunlari ishlab chiqilgan. Shahardagi sex tashkilotlari esa XII asrdan shakllana boshlab, XIV asrda ularning soni 71 taga yetgan. XIII asrda Barselonada temirdan turli buyumlar, zig‘irpoya, jun va ipak matolar, bochkalar, teri, shisha, tо‘r va h.zolar tayyorlangan. Aragoniyada dvoryanlar hukmronlik qilardilar. Bu yerni ozod qilish dvoryanlar kuchi bilan amalga oshganligi uchun, barcha yerlar ular о‘rtasida taqsimlangan edi. Yerlarning bir qismi dindorlarga tekkan edi.
Aragon dastlab mustaqil graflik bо‘lsa-da, keyinchalik Navarra qirolligi tarkibiga о‘tadi. Aragon va Navarra qirolligi arablarga qarshi uzluksiz kurashadi. Saragosa shahri (1018 yil) ozod etilganidan keyin, u qirollik poytaxtiga aylanadi. Aragonning janubdagi chegaralari Ebro daryosigacha chо‘zilib, ozod qilingan hududlarga aholi kо‘chirib kelingan. Aragon 1137 yili Kataloniya bilan birlashganidan keyin, dengizga chiqish imkoniyatigi ega bо‘lib, savdo aloqalari rivojlana boshladi. XIII asrning birinchi yarmida qishloq xо‘jaligi yuksak darajada rivojlangan Valensiya viloyati arablardan xalos etilib, u ham Aragonga qо‘shib olinadi.
Ular shunday huquqlarga ham ega edilarki, agar qirol unga yoqmasa, ular boshqa qirolning fuqaroligiga о‘tib ketishi mumkin edi, bulardan tashqari agar qirol dvroyanlar erkinliklarini cheklaydigan bо‘lsa, qirolni taxtdan tushirish huquqiga ham ega edilar.
XIV asrda Aragoniyada “buyuk sudya” degan lavozim bо‘lib, shular rikos-ombresni yerdan mahrum qilish huquqiga ega edilar.
Dvoryanlarning ikkinchi tabaqasini infonsones tashkil qilardi. Infonsonesga о‘rta dvoryanlar kirar edi. Bular birinchi tabaqa vakillariga qarindoshchilik bilan bog‘langan katta feodallarning kichik a’zolari edilar.
Uchinchi tabaqa kavaleros yoki idalgo (gidalgo)- (idalgo. о‘rta asrlarda Ispaniyadagi ritsarlarning mayda va о‘rta tabaqasi bо‘lib, ular XII asr oxirida paydo bо‘lgan).
XIII asrda Aragoniyada umumtabaqaviy kengash-Kortes (kortes-isp.qirol saroyi sо‘zidan olingan, о‘rta asrlar davrida Pireney yarim oroli davlatlarida toifaviy vakillik organlari, dastlab 1137 yili Kastiliyada tilga olingan). Kortes tо‘rt tabaqaga bо‘lingan. Unda rikos-ombres alohida palatani tashkil qilgan. Ikkinchi palatani о‘rta va mayda dvoryanlar tashkil qilgan. Uchinchi palatani ruhoniylar, tо‘rtinchi palatani shaharliklar tashkil qilardi. Tо‘rtinchi palata vakillari kortesda ishtirok etish huquqini ancha keyin Leonda 1188 yil, Kataloniyada 1216 yil, Kastiliyada 1250 yil, Portugaliyada 1254 yil, Aragonda 1274 yildan boshlab oldilar.
Kastiliya va Aragon Pireneya yarim orolining ikkita asosiy davlati bо‘lib, pirovardida ular yagona qirollikka birlashdilar. Bu birlashgan davlatlarning о‘rta asrlar davridati tarixi о‘zining bir qancha xususiyatlariga egadir. Kastiliya qirolligi yarim orolda eng katta hududni egallagan edi. Yarim oroldagi hududning deyarli beshdan uch qismi uning hissasiga tushar edi. Rekonkistada ham Kastiliya eng aktiv qatnashgan edi. Kastiliya tili keyinchalik ispan milliy adabiy tiliga asos bо‘ldi.
Kastiliya shahar va qishloq jamoalarining siyosiy ahamiyati Kastiliyada umumtoifa vakilligi, ya’ni korteslarning ertaroq vujudga kelishida ochiq-oydin namoyon bо‘ldi. Korteslar о‘z faoliyatini 1188 yildayoq (ingliz parlamenta va fransuz General shtatlaridan ancha oldin) boshlagan edi, shu bilan birga uchinchi toifa vakillari tarkibiga shaharliklar bilan birgalikda dehqonlarning ham ba’zi bir vakillari kirgan edi. Kastiliyadagi qirol hokimiyati shaharlarga tayanib turib, XIII asrdayoq о‘z obrо‘-e’tiborini kuchaytirishga harakat qildi va yirik feodallar bilan qattiq kurash olib bordi.
XIII asrning ikkinchi yarmida qirol Alfons X (1252— 1284) qonunlar tо‘plami («Yetti qism» deb ataladigan) qonunlar tо‘plami chiqardi, bu qonunlar tо‘plami Rim huquqi g‘oyalari bilan sug‘orilgan bо‘lib, о‘rta asr Yevropasidagi qonunlarning birinchi umumlashtiruvchi tо‘plami edi. Alfons X о‘zidan sal oldin Salamanka shaharida ta’sis etilgan universitetga homiylik qilib, davlat mablag‘lari hisobiga shu shaharda ob­servatoriya (rasadxona) qurdirdi. Uning davrida qirol hokimiyatining obrо‘si ancha ortdi.
Ayrim paytlarda bu yerda shaharliklar bilan birga erkin dehqonlarning vakili bо‘lgan begetritlar korteslar majlislarida birga qatnashardilar, ular tо‘liq erkin kishilar bо‘lgan.
Kastiliyaning asosiy dehqon aholisi-solarego (solarego.xо‘jayin yerida yashagan kishilar) bо‘lgan. Ijara shartlari xilma-xil bо‘lsa-da, har qanday holatda ham solarero о‘z mulkini olib, senyor yerini tashlab ketishi mumkin edi.
Kastiliya korteslari qirol hokimiyati kuchsiz bо‘lgan paytlarda davlatning barcha ishlari ustidan nazorat о‘rnatgan. Ayrim hollarda korteslar qirolning uyidagi kundalik turmushiga ham aralashardilar. 1258 yilda Kastiliya kortesi qirol va uning oilasi kо‘p ovqat yemasligi, belgilangandan kо‘p mehmon chaqirmasligi va ma’lum miqdordagi puldan ortiq xarajat qilmasligi haqida qaror chiqardi.
Ispaniyani XIV-XV asrlarda о‘zaro urushlar, dehqonlar qо‘zg‘olonlari qamrab olgan. Zodagonlar kurashi qirol hokimiyatiga qarshi qaratilgan. Ushbu sharoitda markaziy hokimiyatni kuchaytirish ehtiyoji tug‘iladi. Ferdinand Aragonskiy 1469 yili Izabella Kastilskayaga uylanadi. Ferdinandning 1479 yili Aragon qiroli tojini kiyishi, Aragon-Kataloniya va Kastiliya-Leon qirolliklarining birlashishiga zamin tayyorlaydi. Ferdinand va Izabella zodagonlarga qarshi kurashni davom ettirib, ularning qator imtiyozlarini bekor qiladilar. Bu borada 1476 yili tuzilgan Kastiliya shaharlarining “Muqaddas Ermandad” ittifoqi kо‘magiga tayanadi. Zodagonlar о‘zboshimchaligiga chek qо‘yganidan sо‘ng, qirol shaharlar erkinliklarini ham birmuncha cheklaydi.
О‘z hokimiyatini mustahkamlashga intilgan qirol cherkovni о‘ziga bо‘ysundirishdan tashqari, boy va kо‘psonli diniy ritsarlik ordenlarining buyuk magistri unvoniga erishib, ularning ulkan yer-mulklarini qо‘lga kiritadi.
Kelib chiqishi va til jihatdan qon-qarindosh bо‘lgan, yuz yillar davomida tashqi dushman bо‘lmish arablarga qarshi birgalikda kurashib kelgan, iqtisodiy masalada azaldan bir-birovi bilan aloqa qil­gan Kastiliya na Aragon birlashish uchun yetarlicha tarixiy shart-sharoitlarga ega edilar.
Keyingi о‘rta asrlar davrida tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi iqtisodiy jihatdan qandaydir о‘zaro bir-birini tо‘ldiruvchi har ikkala mamlakatning — quruqlikdagi Kastiliya va О‘rta Yer dengizi bilan bog‘langan Aragonning birlashishini zaruriy vazifa qilib qо‘ydi. XV asrning ikkin­chi yarmida Pireney yarim orolining ijtimoiy va siyosiy sharoitlari ham ana shu birlashuvni taqozo qilgan edi.
Kastiliyada va Aragonda keyekinlashgan sinfiy kurash, shu-ningdek, rekonkistaniyag tamom bо‘lmaganligi har ikkala mamlakat feodallarini ikki qirollikni yagona Ispaniya davlatiga birlashtirish tо‘g‘risida bir bitimga kelishga majbur etdi. Ikkala qо‘shni davlat о‘rtasidagi uniya (ittifoq) sulolaviy nikoh yо‘li bilai amalga oshirildi. Malika Izabella Kastilskaya 1469 yili shahzoda Ferdinand Aragonskiyga turmushga chiqdi. 1474 yili Izabella Kastiliya qirolichasi bо‘ldi, 1479 yili taxtga о‘tirdi. Birlashgan ikkala mamlakatning har biri о‘zining avvalgi qonunlari, urf-odatlari va alohida-alohida korteslarini saqlab qoldi. Shunday qilib, mamlakatni boshqarish ikki tusdaligicha qolaverdi. Shunday bо‘lsa ham, yagona Ispaniyani vujudga keltirish uchun asos solingan edi. Kastiliyada ham, Aragonda ham qirol hokimiyati mustahkamlana boshladi. Birlashish Ferdinand bilan Izabellaning ichki va tashqi siyosatlarida ijobiy aks etdi.
Shahar kommunalarining kо‘magiga tayanib ish kо‘rgan Iza­bella Kastiliya feodallari oppozitsiyasini tinchitdi. Izabella yordamida «muqaddas ermandada» nomi ostida tashkil etilgan shahar ittifoqchi militsiyasi talonchilik qilib yuruvchi ritsarlarga qaqshatg‘ich zarbalar berdi. Katolik cherkovi Ferdinand bilan Izabellaga katta yordam kо‘rsatdi. Katolik qirollar (papa Ferdinand bilan Izabellaga ana shunday unvon bergan edi) о‘zlariga qarashli inkvizitsiyani katolik cherko­vi manfaatlariga xizmat qildirar edi. CHо‘qintirilgan mavrlarning ishlarini nazorat qilish maqsadida 1480 yil Ispaniyada vujudga keltirilgan inkvizitsiya amalda, oliy siyosiy sudga aylangan edi. Kastiliya yoki Aragondagi birorta feodalning davlatga xiyonat qilganligi gumon qilingan taqdirda, u inkvizitsiyaning qahr-g‘azabidan hech qayoqqa qochib qutula olmasdi.