Denov davlat universiteti tarix kafedrasi

Boyazidning shiddatli harakatlari unga zamondoshlari “Yildirim, ya’ni shiddatli” laqabini berishgan. 1396 yilgi g‘alabalardan ruhlangan Boyazid Vizantiya poytaxtini egallashga harakat qila boshladi. Lekin Vengriya qiroli Siguzmund I ning usmoniylarga qarshi salib yurishi boshlayotgani haqidagi xabar unga yetib keladi. Venger qiroli salib bayrog‘i ostiga nafaqat vengerlar, balki Yevropaning boshqa davlatlaridan ritsarlar tо‘pladi. Uning qо‘shini safida ingliz, fransuz, italyan, nemis va chex ritsarlari bor edi. Salibchilarning umumiy soni 100 mingta askar edi.
Asosiy jang 1396 yil 25 sentabrda Dunayning о‘ng qirg‘og‘idagi Nikopol shahri yonida bо‘ldi. Jangda dastavval salibchilar ustun bо‘ldi, fransuz ritsarlari turk yanicharlarini siquvga oldi. Jang taqdirini saralangan turk chavandozlari hal qildi.
Vassal knyaz Stefan Lazarevich boshchiligidagi 15 ming kishilik serb qо‘shini hal qiluvchi pallada turklar g‘alabasiga hissa qо‘shdi.
Siguzmund qо‘shini tor-mor bо‘ldi, uning о‘zi Dunay bо‘ylab qatnaydigan venetsiya kemalariga minib qochdi. Turklarga 10 mingga yaqin salibchi asir tushdi va ular Boyazidning buyrug‘iga asosan qatl etildi. Boyazid bir necha nomdor ritsarlarni fransuz qiroli Karl VI ga juda katta tо‘lov evaziga qaytarib berdi. Fransuz qirolining sultonga tо‘lagan tо‘lovi miqdori 200 ming oltin dukat (og‘irligi 3,44 gramm bо‘lgan kumush va oltin tanga) bо‘lgan.
Salibchilarning mag‘lubiyati tufayli bolgarlarga qarashli yerlar usmoniylar qо‘liga о‘tdi. Valaxiya hukmdori ham sultonga vassalligini tan oldi.
1397 yili Boyazid qо‘shini Attika va Pelloponesga yurish qildi. 1400 yili quruqlikdan Konstantinopolga hujum qildi va shaharni qamal qildi, lekin shaharni qamal qurollarisiz va kuchli flotsiz ololmasligini bilib iziga qaytadi.
Bu voqealardan sо‘ng Yevropa davlatlari tahlikaga tushib qoldi. Xuddi shu paytda Amir Temurning Boyazidga qarshi yurishi boshlandi. Yevropa davlatlari Boyazidga qarshi kurashish uchun Amir Temur bilan ittifoq tuzishga intildilar. Vizantiya, Venetsiya davlatlari shunday taklif bilan Amir Temurga murojaat qildilar. О‘z navbatida Boyazid Amir Temurni birgalikda Yevropaga qarshi kurashga da’vat etadi. Biroq, Sohibqiron uni rad etib, sulton saroyida panoh topgan isyonchi turkman qabilalari boshliqlarini unga topshirishni talab qiladi. Muzokaralar natijasiz tugagach, ikkala tomon jangga tayyorgarlik kо‘ra boshlaydi.
Sohibqiron Amir Temurning usmoniylar imperiyasiga yurishi natijasida 1402 yil 25 iyulda Anqara jangida turk yanicharlari Amir Temur qо‘shinlaridan yengildi va Boyazid asir olindi. Boyazidning buyuk Sohibqirondan mag‘lubiyati Yevropani muqarrar halokatdan qutqarib qoldi. Bu g‘alaba bilan Amir Temurni tabriklab kо‘pgina Yevropa davlatlari qirollari maktub yuborgani bejiz emasdi. Vizantiya imperiyasi umri ham yana 50 yilga uzaydi.
Ushbu buyuk g‘alaba munosabati bilan katta xursandchilik izhor qilgan Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV va Vizantiya imperatori Manuil II Paleologlar bilan Amir Temur о‘rtasidagi diplomatik yozishmalar shundan dalolat beradi.
Ukrainalik tarixchi Omelian Pritsakning yozishicha: “Amir Temur saltanati Yevroosiyodagi eng sо‘nggi buyuk saltanatdir”.
Amir Temurning Kichik Osiyodagi harakatidan sо‘ng vaqtinchalik Usmoniylar davlatining markazlashuvi tо‘xtatildi. Temur 1403 yil oxirlarida Anatoliyani tark etayotganida Oydin, Garmiyon, Qaramon kabi bir qancha beyliklarga о‘zini-о‘zi boshqarish huquqini berdi.
Boyazidning katta о‘g‘li Sulaymonga usmoniylarning Yevropadagi mulklari tekkach u Edirna shahrini poytaxt qildi va sultonlikka da’vo qila boshladi. Uni Vizantiya imperatori Manuil II qо‘llab-quvvatladi. Boyazidning ikkinchi о‘g‘li Musoni esa Valaxiya hukmdori Mirchi Staro qо‘lladi.
1408 yili Sulaymon ukasi Musoni Konstantinopol yaqinida tor-mor etdi. Muso xalq orasida targ‘ibot ishlarini olib borib, u Sulaymonning vizantiyaparast siyosatini qoralab, unga ergashganlarni “dinni himoya qilish uchun” о‘ziga qо‘shilishga da’vat qildi. Sulaymon askarlari birin-ketin uni tashlab, Musoga qо‘shildilar. 1409 yili Sulaymon Konstantinopolga qochayotganda о‘ldirildi. Muso Edirnadagi sulton taxtini egalladi. Muso taxtda bor-yо‘g‘i 4 yil (1409-1413yillarda) о‘tirdi.
Shu paytda Muso ukasi Muhammad bilan ular о‘rtasida nizo kelib chiqdi. Nihoyat 1413 yili Maritsa yonidagi jangda Boyazidning о‘g‘illari о‘rtasidagi birodarkushlik urushida Muhammadning qо‘li baland keldi va taxtga о‘tirdi va 1413-1421 yillarda boshqardi. Muhammad I nomi bilan taxtni egallagach 1414-1415 yillarda о‘z hokimiyatini mustahkamladi. U Valaxiya hududlarini talon-taroj qildi. 1421yil may oyida u vafot etgach uning о‘g‘li Murod II taxtga о‘tirib (1421-1444, 1446-1451 yillarda boshqargan) otasining dushmani Mustafoga qarshi urush qilib, 1422 yil bahorida Bursadan uncha uzoq bо‘lmagan Ulubod daryosi sohilida jang bо‘lib, bu jangda Murod II g‘olib chiqdi.
1424-1426 yillarda Oydin va Menteshe beyliklari usmoniylar davlatiga qо‘shib olindi. Usmoniylarning ikkita dushmani Anatoliyada Qaramon beyligi va g‘arbda Vizantiya imperiyasi qolgandi. Shunday qilib, Temur hujumidan sо‘ng ancha zaiflashib qolgan Usmoniylar davlati XV asrning 20-yillarida о‘ziga keldi.
1422 yilning iyunida Murod II Vizantiya imperiyasini tugatishga harakat qildi, lekin Konstantinopol qamali muvaffaqiyatsiz chiqdi.
1440 yil turklar Serbiyaga yurish qildi. Ular Semendriya qal’asini buzishdi. Shu paytda turklarga qarshi Transilvaniya sarkardasi Yanosh Xunyadi kurash olib bordi. 1441-1442 yillarda venger va chex qо‘shinlariga qо‘mondonlik qilib sulton qо‘shini ustidan g‘alaba qozondi. 1442 yil Vozaga jangida u boshchilik qilgan qо‘shin turklarni tor-mor etdi. 5 mingga yaqin turk askari asirga olindi. Sulton 1444 yilning iyulida venger qiroli Vladislav bilan Serbiya yerlarining Vengriya bilan chegara hududlari mustaqilligini tasdiqlab sulh tuzishga majbur bо‘ldi. Sulh 10 yilga mо‘ljallangandi, lekin о‘sha yilning о‘zidayoq buzildi.
1444 yil 10 noyabrda Varna yonidagi jangda Yanosh Xunyadi qо‘shinlari yengildilar, Yanosh Xunyadi qochdi va turklarga qarshi kurashga kuchlar tо‘play boshladi.
Sulton Murod II XIV asrning ikkinchi yarmidayoq Shimoliy Frakiya, Shimoliy Bolgariya va Makedoniyaga Kichik Osiyodagi turk qabilalarini joylashtirdi. XIV asr oxiri va XV asrning birinchi yarmida Bolgariyaning Qora dengiz sohilidagi Dunay va Maritsa vodiylarida hamda О‘rta yer dengizi va Qora dengizning hosildor yerlarida turk manzilgohlari vujudga keldi.
Bolqonga qilingan keyingi yurishlar Markaziy Yevropaga katta xavf sola boshladi. 1448 yili Yanosh Xunyadi turklarni tо‘xtatish uchun sо‘nggi bor harakat qildi. Venger, chex, polyak va nemislardan iborat qо‘shin tо‘pladi.1448 yil 17-19 noyabr kunlari Kosovo maydonidagi jangda 50 ming kishilik turk qо‘shini Yanosh Xunyadining qо‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi, Yanosh Xunyadi Vengriyaga qochdi.