Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS TA`LIMI VAZIRLIGI



DENOV TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
Pedagogika fakulteti “Boshlang`ich ta`lim ”
y o`nalishi sirtqi 3bt-2ot-21- guruh talabasi
Abdullayeva Mehriniso ning
“ONA TILI O`QITISH METODIKASI”
FANIDAN
TAYYORLAGAN


MUSTAQIL ISHLARI


Tayyorladi : ____________ M.Abdullayeva
Qabul qildi : _____________ _______________

Mavzu: So`z tarkibini o`rganishda leksik mashqlarni tashkil etish
REJA:
1. O`zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi

2. O`zbek tilining lug`at tarkibi

3. O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam
4 O`zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi


O`zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi

O`zbek tili leksikasi shu tilda gaplashuvchi kishilar tomonidan bir xilda qo`llanmaydi. Ayrim so`z keng jamoatchilik tilida qo`llansa, ba’zilari esa ma’lum territoriyada yashovchi yoki ma’lum kasb-hunar bilan shug`ullanuvchi kishilar nutqida ishlatiladi. SHunga ko`ra o`zbek tilidagi so`zlar ikki guruhga ajratiladi:

1. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika.

2. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika.

O`zbek tili lug`at tarkibining asosiy qismini ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika tashkil etadi.

O`zbek tilida gaplashuvchi barcha kishilar tilida qo`llanadigan so`zlar ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikadan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat’iy nazar barcha o`zbek millatiga mansub kishilar foydalanadi, shunga ko`ra ular umumiste’moldagi so`zlar deb ham yuritiladi. Umumiste’moldagi so`zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo`ladi. Bu so`zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so`z turkumlariga oid bo`ladi. Umumiste’moldagi so`zlarning ko`p qismini umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar tashkil etadi.

Boshqa tillardan kirgan so`zlar ham o`zbek xalqining barchasiga tushunarli bo`lsa, ular ishlatilish doirasiga ko`ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o`zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag`rur, hafa, maqol, hayot, millat, hikoya so`zlari; tojik tilidan o`zlashgan go`sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so`zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, tsirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so`zlar umumxalq tilida qo`llanadi.

Demak, ishlatilish doirasi chegaralanmagan so`zlar o`z qatlamga ham, o`zlashgan qatlamga ham oid bo`lishi mumkin.

Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika. Tildagi so`zlarning umumxalq tomonidan ishlatilmaydigan qismi ishlatilish doirasi chegaralangan leksika deyiladi. Bunday so`zlarning ishlatilishi ma’lum sabablarga ko`ra chegaralangan bo`ladi. Ishlatilish darajasi chegaralangan leksikaga dialektal so`zlar, atamalar, jargon va argolar kiradi.

Dialektal leksika ishlatilish territoriyaga ko`ra chegaralangan so`zlar bo`lib, ular adabiy tilga kirmaydi. Ma’lum bir xududdagi kishilar nutqida qo`llanib, ulargagina tushunarli bo`lgan so`zlar sheva so`zlari deyiladi. SHeva so`zlari yig`indisi dialektizm deb yuritiladi. Dialektizm – grekcha so`z bo`lib, dialektos – «tilning mahalliy ko`rinishi» demakdir. SHuning uchun dialektizm umumtilning mahalliy ko`rinishi bo`lgan dialektlarga xosdir.

Misollar: qorinja (chumoli), g`o`z (yong`oq), karvich (g`isht) – Xorazm; norbon (narvon), bodrak (varrak), poku (ustara) – Buxoro; mishiq (mushuk) - Farg`ona; inak (sigir), mo`rcha (chumoli), pishak (mushuk) - Samarqand shevasida.

SHevadagi ba’zi so`zlar adabiy tilda ham bo`lishi mumkin. Lekin ular boshqa-boshqa ma’nolarni bildiradi. Masalan: kosa so`zi Xorazm shevasida «piyola» ma’nosini, adabiy tilda «suyuq ovqat soladigan idish», lagan so`zi Xorazm shevasida kir yuvadigan tog`ora, adabiy tilda «quyuq ovqatlarni soladigan idish» ma’nosini bildiradi.

YOzuvchilar badiiy asarda mahalliy koloritni berish, qahramonning nutqini individuallashtirish, uning qaerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarni ko`rsatish maqsadida sheva so`zlardan foydalanadi.

Kasb-hunar leksikasi. O`zbek xalqi qadimdan turli kasb-hunar bilan shug`ullanib keladi. SHuning uchun O`zbekistonda kasb-hunar tarmoqlari taraqqiy etgan. Jumladan, kulochilik, qashshoqlik, kashtachilik, duradgorlik, terimchilik, ovchilik, chorvachilik, kosibchilik va hokazolar shular sirasiga kiradi. Turli kasb-hunarga doir so`zlar kasb-hunar leksikasi deyiladi. Hozirgi o`zbek tili leksik tarkibida kasb-hunarga doir so`zlarga boy. Masalan: kulolchilikda dog`chil (xum yasashda ishlatiladigan asbob), aspak yoki ob yog`och, bandak, bog`ich (idish chetini tekislash uchun ishlatiladigan latta, charm yoki kigiz parchasi) kabi so`zlar, suvoqchilik sohasida bozi (tokcha yoki), andava (asbob), loykash (kishi), mola gazcho`p (asbob) kabi maxsus so`zlar bor. Ular shu hunar egalari tilida qo`llanadi va ular uchun tushunarlidir.

YOzuvchilar badiiy asarlarda qahramonlarning mehnat faoliyatini ko`rsatishda kasb-hunarga doir so`zlardan foydalanadilar.

Atamalar. Fan-texnika, xalq xo`jaligi, qishloq xo`jaligiga doir ilmiy tushunchalarni aniq ifodalaydigan so`zlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab chiqarish sohasida qo`llanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik leksika) deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika, sintaksis – tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema – matematikaga doir; sifatlash, o`xshatish, jonlantirish – adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi kunda dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda qo`llanadi va ular bir ma’noli bo`ladi.

Ba’zi atamalar o`zbek tilida so`zlashuvchi barcha kishilar nutqda qo`llanib ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan umumxulq so`ziga aylanadi. Masalan, o`qituvchi, kitob, daftar, dars kabi.

Jargon va argolar. O`tmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari, saroy ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab yuruvchi gadoylar, o`g`rilar, firibgarlar o`z niyatlarini xalqdan yashirish uchun o`zlariga tushunarli so`z va iboralardan foydalanganlar.

Tilda sinfiy ayirmalikni ko`rsatib turadigan bunday so`zllar «sinfiy dialektning so`zlari» - jargonlar deb yuritiladi.

Ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan yaratilib, umumxalq tilidan farq qiladigan dabdabali so`z va iboralar jargonlar deyiladi. Masalan, oftobi olam (podsho), husni mutlak (xudo), nishoni oliy mon, shoe’ qiling (bildiring), mal huz emas (mulohaza qilingan emas), ne’mati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu’ aylang (umid bilan kuting), tanzil (foyda).

O`g`rilar, qimorbozlar orasida qo`llanadigan so`zlar argolar deb yuritiladi; loy (pul), xit (militsioner), bedana (to`pponcha), xitola (o`g`irla), zamri (jim tur), atamri (gapir), atanda (qoch) kabi.

Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bo`lgan: yakan (pul), joyi (yo`q), xasut (non), dax (yaxshi, durust) – otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz (ming so`m), saru nimsar (bir ming besh yuz so`m), kapara (olti ming so`m).
Tildagi so`zlar shakl va ma’no xususiyatlariga ko`ra o`zaro turli munosabatda bo`ladi. So`zlarning ayrimlari shakl jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan,ил, к(ган турли рангдаги сую ba’zilari esa talaffuzi jihatidan o`xshash bo`ladi. SHu xususiyatlariga ko`ra so`zlar quyidagi guruhlarga bo`linadi:
1.Omonim so`zlar. SHakli (yozilishi va aytilishi) bir xil, ma’nosi har xil so`zlar omonimlar deyiladi. Omonim so`zi grekcha «bir xil» degan ma’noni ifodalaydi. Masalan: ot - hayvon, ot - uloqtirmoq, ot - ism; og`iz - insonning tana a’zosi, og`iz - yangi tuqqan sigir sutidan tayyorlanadigan taom; chang - to`zon, gard, g`ubor, chang – to`rtburchak, yassi quti shaklidagi torlar tortilgan qo`sh cho`p bilan chalinadigan musiqa asbobi; qovoq - insonning tana a’zosi, ot, qovoq - poliz ekini, ot.
Omonim so`zlar turkumiga (yuz – insonning tana a’zosi, ot; yuz - miqdor bildiruvchi son) oid bo`ladi.
Omonimlar 2 turga ajratiladi: 1) lug`aviy omonimlar; 2) grammatik omonimlar. Lug`aviy omonimlar:

1) so`zlar doirasida; 2) iboralar doirasida bo`ladi.

1.Omonimlik hodisasi so`z bilan so`z doirasida bo`lsa, leksik omonim deyiladi. Masalan: kul (ot) – biror narsaning yonishi natijasida hosil bo`ladigan kukun. U oshxona oldida turgan kul chelakni olishga buyurdi. (P.Tursun) Kul (fe’l) - zavq shovqini, xursandchilik bildiruvchi tovushlar chiqarmoq. Nega Aziz bu qadar shod: YUzi kuladi, ko`zlari yonadi? (H.G`ulom)
2.Omonimlik hodisasi ibora bilan ibora doirasida bo`lsa, frazeologik omonim deyiladi. Masalan: bosh ko`tarmoq - qarshi qo`zg`olon ko`tarmoq, bosh ko`tarmoq - tuzalmoq, sog`aya boshlamoq.
Grammatik omonimlar qo`shimchalar doirasidagi shakliy tenglikdir. SHakli bir xil, ma’nosi har xil qo`shimchalarga grammatik omonimlar deyiladi. Masalan: -im qo`shimchasi bilim – ot yasovchi qo`shimcha, fe’ldan ot yasaydi. Kitobim – I shaxs, birlik qo`shimchasi; -ki (tepki) – ot yasovchi qo`shimcha, -ki (kechki) – sifat yasovchi qo`shimcha.
Ba’zi omonim so`zlar qo`shimchalar olganda ham omonimlik shaklini saqlab qoladi. Masalan, ter+im, ter+im. Birinchi so`z –ter ot turkumiga oid so`z bo`lib, I shaxs, birlik egalik qo`shimchasini olgan, ikkinchisi fe’l turkumiga oid so`z ot yasovchi –im qo`shimchasini olgan. Bu so`zlar bir xil shaklini saqlab qolgan.
Qo`shimchalar qo`shilganda ham omonimlik shaklini saqlab qoladigan so`zlar omoformalar deyiladi. Omoformalar bir xil so`z turkumiga ham, boshqa-boshqa so`z turkumiga ham oid bo`ladi. Masalan, 1) bog` - mevazor (ot); 2) bog` - bog`ich (ot). Ularning qo`shimcha olgandan keyingi grammatik shakllari:
1) bog`ni, bog`ning, bog`dan;
2) bog`ni, bog`ning,bog`dan.
Qiyoslang: oq (sifat)+ar – fe’l yasovchi qo`shimcha;
oq (fe’l)+ar – sifatdosh hosil qiluvchi qo`shimcha.
Omonimlar badiiy adabiyotda tuyuq janrida, og`zaki so`zlashuv nutqida so`z o`yinlari, askiyalarda qo`llanadi.
Omonimlar ko`p ma’noli so`zlar ma’nosidagi bog`lanishning yo`qolishi, so`zlardagi fonetik o`zgarishlar va boshqa tildan so`z o`zlashishi jarayonida yuzaga keladi. Masalan: 1) bog` (mevazor) tojik tilidan kirgan, bog` (bog`ich) o`zbekcha so`z; 2) dam – nafas (o`z ma’nosi), dam - bosqon (ko`chma ma’no), dam - xordiq (ko`chma ma’no). 2-misolda polisemiya hodisasi yo`qolib, omonimiya hodisasi yuzaga keldi.
Sinonim so`zlar. SHakli har xil, ma’nosi bir-biriga yaqin bo`lgan so`zlar sinonim deyiladi. Sinonim so`zlar bir predmet hodisaning (taom, ovqat; baxt, iqbol, tole, saodat), belgining (sezgir, ziyrak, tuyg`un; aniq, ochiq-ravshan, yorqin, oydin, ayon), harakatning (yordamlashmoq, ko`maklashmoq) bir necha nomi. Sinonim so`zi grekcha «bir nomli» degan ma’noni ifodalaydi. SHuning uchun sinonimik hodisa bir so`z turkumi doirasida yuzaga keladi.
Sinonim so`zlar aynan bir predmet, belgi, harakat tushunchasini ham, qo`shimcha ma’no ottenkalari bilan farqlanadigan predmet, belgi, harakat tushunchalarini ham anglatadi. Masalan, tilshunoslik – lingvistika sinonimlarining ma’nosi aynan bir xil. Yig`lamoq, yig`lamsiramoq sinonimlarining ma’nosida farq mavjud.
Bir ma’no atrofida birlashgan so`zlar guruhi sinonimik qatorni tashkil etadi. Masalan: odam – kishi – inson – bashar; davolamoq, tuzatmoq; yorug` - nurli - charog`on, yorqin – munavvar.
Sinonimik qatorni tuzishda ma’nodosh so`zlar uchu nasos qilib olingan so`z bosh so`z (dominanta) deyiladi. Sinonimik guruhdagi ma’noli, barcha nutq uslublarida qo`llanadigan, adabiy tilga mansub, ma’no doirasi keng bo`lgan so`z bosh so`z sifatida tanlab olinadi: botir - qahramon – dov yurak - qo`rqmas – jasur.
Sinonimik qatorni belgilashda so`zlarning yagona umumiy belgisiga asoslanadi. Masalan: uy va bino so`zlari bir-biriga yaqin ma’noli bo`lsa ham, uy so`ziga xos asosiy tushuncha bilan (odam yashaydigan joy) «bino» so`zi ifodalaydigan tushuncha (imorat) o`rtasida umumiylik yo`qligi uchun ular sinonim bo`la olmaydi.
Jins va tur munosabatidagi (daraxt – jins, olma – tur), predmet yoki harakatning bir tomonini obrazli qilib, bo`rttirib ifodalaydigan so`zlar o`sha predmet yoki harakat tushunchasiga kirishi mumkin bo`lgan tushunchani ifodalasa ham, predmet yoki harakatni to`laligicha anglatmaganligi, obrazlilik asosiy tushunchaga nisbatan kuchli bo`lsa (chuldiramoq, ping`illamoq, pichirlamoq, shipshitmoq, to`ng`illamoq, vag`illamoq so`zlari gapirmoq so`ziga sinonim bo`lmaydi), mohiyat jihatdan bir-biridan keskin farq qiladigan sotsial tuzumlarga xos bo`lgan tushunchalarni ifodalasa (mirshab – militsioner) ular o`zaro sinonim bo`la olmaydi¹.
Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) lug`aviy sinonimlar; 2) grammatik sinonimlar.
1. Lug`aviy sinonimlar: 1) so`zlar doirasida (bezak, ziynat, hasham); 2) so`z va iboralar doirasida (ayyor - mug`ambir – pixini yorgan, ilonning yog`ini yalagan); 3) iboralar doirasida (og`ziga talqon solmoq - og`zida qatiq ivitmoq) bo`ladi.
2. Grammatik sinonimlar qo`shimchalar doirasida bo`ladi.
Sinonim so`zlar o`zbek tilining ichki taraqqiyoti asosida (kun - quyosh, ish – yumush, qari – keksa) va boshqa tildan so`z olish natijasida (shox (o`zbekcha) – muguz (tojikcha), orzu (tojikcha) – tilak (o`zbekcha), buloq (o`zbekcha) – chashma (tojikcha), adabiy tilga xos so`z bilan shevaga xos so`zlar (go`zal – suluv – ko`xlik – xushro`y) yoki shevaga oid bir necha so`zlar doirasida (chelak – satil - paqir) yuzaga keladi.