Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

2 + NO3 + СО* + СпШп+х +  • • • 
Fotokimyəvi  smoq  isə  avtomobilin  tullantısı  olan 
işlənmiş  qazların  tərkibindəki  N
2O  (azot  2  oksidin)  və  СО 
(dəm  qazının)  -nın  günəş  şüalarının  təsiri  ilə  fotokimyəvi 
reaksiyaya  daxil  olaraq  çox  aktiv  zəhərləyici  peroksia- 
setilnitrat (PAN) və O
3 (ozon) qazının əmələ gəlməsidir.
N 20  + CO  —
P AN +  0 3 
Bu  smoq  adi  smoqdan  şəffaflığı  ilə fərqlənir. Ona görə 
də  bəzən  adi  hallarda  fotokimyəvi  smoqu  müşahidə  etmək 
mümkün olmur.  Burada hv -  günəş şüalarının enerjisidir.
84
Qaz qarışıqları ardıcıl reaksiyaya daxil olaraq daha zə­
hərli birləşmələr əmələ gətirir.  Reaksiyalar aşağıdakı şəkildə 
gedir.
NO
2 + hv —►
 N 0   + O 
O +  O
2 —►
 O
3
O
3 + NO + hv —►
 N O
2 + O2
Bu  reaksiyanın  ən  təhlükəli  komponentləri  O
3,  NO, 
NO
2 -  dir.
Fotokimyəvi  smoqun  çox  təhlükəli  növlərindən  biri 
fosgen adlanır.  Qaz qarışıqlarının tərkibində СО  və  CI
2  bir­
ləşmələri  olduqda  günəş  şüalarının  təsirindən  СОСЬ 
(fosgen) almır, yəni
co + ci 
—
» 
СОСЬ (fosgen)
Fosgen  canlı  aləm  üçün  daha  təhlükəli  fəsadlar  ya­
radır. Smoq aşağıdakı əlamətlərə malikdir:
Fotokimyəvi duman pis qoxuya malik olub, insanların 
gözləri,  burnu  və  boğaz  qişalarını  xəstələndirir,  boğulma, 
ağciyər və bronxial astma xəstəliyini kəskinləşdirir.
Fotokimyəvi duman bitkiləri zədələyir, əvvəlcə yarpaq­
lar gümüşü və ya miss rəngini alır, sonra isə solur.
Fotokimyəvi  dumanlar  metalları  korroziyaya  uğradır, 
rezin  və  sintetik  rənglərin  çatlamasına  səbəb  olur,  paltarı 
korlayır.
Səhər  saatlarında  havada  çoxlu  miqdarda  işlənmiş 
qazlar  toplanır,  günortaya  yaxın  adi  smoq  əmələ  gəlir.  Gü­
nün  ikinci  yarsında  istiliyin  artması  nəticəsində  inversiya 
zəifləyir,  «Smoq»  yuxarıya  doğru qalxır.  Hazırda dünyanın 
bir  sıra  şəhərlərində  -   Nyu-York,  Çikaqo,  Boston,  Tokio, 
Milan  və  başqalarında  fotokimyəvi  duman  əmələ  gəlir.  Bu 
əsasən  şəhərlərdə avtomobillərin həddən çox olması ilə bağ­
lıdır.
Fotokimyəvi  dumanın  əmələ  gəlməsinin  qarşısını  al­
maq  üçün  atmosferin  avtomobil  nəqliyyatı  tərəfindən  çirk­
lənməsinin qarşısını almaqdır.
85

Ətraf  mühitin  keyfiyyətcə  qiymətləndirilməsinə  təsir 
göstərən  amillərdən  biri  də  səs-küydür.  Əgər  səs-küyü 
«arzuolunmaz  səslər»  kimi  qəbul  etsək  onda  onu  səs-küy 
çirklənməsi  kimi  qəbul  etmək  olar.  Müəyyən  olunmuşdur 
ki,  istehsal qurğuları və təyyarələr vasitəsilə yaranan səs-küy 
nəinki  insanları  narahat  edir,  hətta  onların  sağlamlığına  da 
təsirsiz  ötüşmür.  Həmçinin  tədricən eşitmə  qabiliyyətini  aşa­
ğı salır.  Bununla əlaqədar  olaraq səs-küyə ətraf mühiti çirk- 
ləndirən  bir  amil  kimi  baxılmalıdır.  Ona  görə  də  səs-küylə 
çirkləndirilməyə  qarşı  mübarizə  aparılmalı  və  onun  səviy­
yəsinə nəzarət olunmalıdır.
Səsin  gurluğunun  ölçü  vahidi  detsibeldir  (dB).  Səsin 
verilən  intensivliyinin  (J)  minimum  səviyyədə  hiss  olunan 
intensivliyə  (Jo)  nisbətinin  loqarifmasma  səsin  qurluğu
deyilir ( lg ^ - ) .
Jo
Hiss olunan  intensivlik  səviyyəsi  dedikdə səs təzyiqinin 
qiyməti  0,0002  mkbar  başa  düşülür  ki,  bu  da  1016  Vt-a 
uyğundur.  Bu  qiymətdə  səs  təzyiqi  insan  qulağı  tərəfindən 
qəbul edilir.
İnsan  tezliyi  20  Hersdən  20000  Hersə kimi  olan  səsləri 
qəbul edə bilər.  Qəbul  olunan səsin  siqnalının  intensivliyi 0- 
120  dB-ə  kimi  ola  bilər.  120  dB  insan  qulağında  ağrılar 
yaradır.  Adi  danışıq  250-10000  Hs  tezliyində  aparılır. 
İntensivlik  isə  30-40  dB  təşkil  edir.  Yerdən  qalxan  reaktiv 
təyyarələrin  səsi  160  dB-dən  yuxarı  ola  bilər.  Səsin  insan 
orqanizminə təsiri onun tezliyindən və gurluğundan asılıdır.
İnsan  tərəfindən  qəbul  edilən  səs  gurluğunun  vahidi 
fondur.  1  fon səs-qurluğu  intensivliyi 40 dB,  tezliyi isə  1000 
Hs  olan  siqnala  uyğundur.  İntensivliyi  40  dB  olan  tezliyi 
5000 Hs  olan səsin gurluğu 2 fon qəbul edilir.  Bu şkala üzrə 
50  fondan yuxarı  istənilən  tezlikli  səslər  orqanizm  üçün  zə­
rərli  hesab  olunur.  Adətən  insanlar səsin  gurluğu  35-40  dB- 
dən  yuxarı  olduqda  şikayətlənirlər.  Bu  qiymət  50dB-ə
86
çatdıqda  isə  inzibati  orqanlar  tərəfindən  tədbirlər  görülmə­
lidir.
Müəyyən olunmuşdur  ki,  iri şəhərlərdə səs-küyün miq­
darını  azaltmaq  üçün  əsas  vasitə yaşıllıqların  artırılmasıdır. 
Yolların  kənarlarında  əkilmiş  ağaclar  səsin  gurluğunu  10 
dəfəyə  kimi  azaldır.  Ağaclar bir  tərəfdən  səsi  udurlar,  digər 
tərəfdən isə onun istiqamətini dəyişib səpələyirlər.
Başqa sahələrdə olduğu kimi burada da səsin buraxıla 
bilən  həddən  artıq qiyməti zərərlidir.  Bunun qarşısının alın­
masında  və  həlli  yollarında  hal-hazırda  iki  mühüm  maneə 
mövcuddur.
1) 
Əhalinin  mövcud  təhlükə  barəsində  məlumatının 
olmaması
2) 
İqtisadi  gəlir  götürmək  üzündən  lazımi  əməliyyat­
ların  ləng  surətdə  həyata  keçirilməsi,  yaxud  ümumiyyətlə 
keçirilməməsi.  Məsələn,  təyyarə  gurultularından  qorunmaq 
üçün iki əsas şərt yerinə yetirilməlidir:
1) 
Texniki  imkanlar  həddində səs  mənbələrinin gücünü 
zəiflətmək.  Bu  sahədə  Qərbi  Avropa  və  ABŞ-da  ciddi  işlər 
aparılmış  və  təyyarə  mühərriklərinin  yaratdığı  gurultunun 
intensivliyi  xeyli  azaldılmış  və  müəyyən  normativlər  müəy­
yənləşdirilmişdir.  Bu ölkələr bu normativlərə cavab verə bil­
məyən  digər  ölkələrin  təyyarələrini  öz  hava  məkanına  bu­
raxmırlar.  Məsələn,  2002-ci  il  apreldən  etibarən  Rusiyada 
istifadə  olunan  əksər  tip  təyyarələrin  bu  ölkələrə  buraxıl- 
maması haqqında verilən qərarı göstərmək olar.
2) 
Aeroportlar ətrafında  15 km-lik zonada yaşayış evlə­
rinin  və  sənaye  müəssisələrinin  tikintisinin  qəti  surətdə  qa­
dağan olunması.
Aeroportlar  ətrafında  yaşıl  zolaq  və  meşələrin  salın­
ması  nəinki  səs-küyün  udulmasma  şərait  yaradar  və  eyni 
zamanda  bunun  nəticəsində  havanın  tənzimlənməsinə  də 
şərait yaradardı.
87

Məlumdur  ki,  atmosferi  çirkləndirən  mənbələr  və  on­
ların ətraf mühitə zərərli təsiri müxtəlifdir.  Qaz halında olan 
tullantılar  ilk  növbədə  atmosferi  daha  çox  çirkləndirir.  Bu 
tullantıların əsas mənbələrindən biri də nəqliyyatdan ayrılan 
zəhərli  qazlardır.  Tullantı  qazların  tərkibinə  azot  və  oksi­
gendən  başqa  karbon  2-oksid,  kükürd  oksidləri,  zəhərli 
karbohidrogenlər, müxtəlif azot oksidləri və bərk hissəciklər 
də daxildir. Havanın belə çirkləndiricilərlə çirklənməsi ciyər, 
şiş, dəri, bronxit və başqa xəstəliklərin artmasına səbəb olur.
Hal-hazırda  avtomobil  nəqliyyatından  atmosferə  ö tü ­
rülən  zəhərli  qazlar  ətraf mühiti  daha  çox  çirkləndirir.  Ən 
çox  zəhərli  maddələr  buraxan  karbüratorla  işləyən  daxili 
yanma mühərrikləridir (DYM).  Benzin və dizel yanacaqları 
ilə işləyən bu mühərriklər iş müddətində atmosferə his,  ben- 
zopren, dəm qazı (СО) aldehidlər və başqa zəhərli maddələr 
tullayır.  Atmosferə  tullanan  zəhərli  maddələrin  miqdarı 
avtomobillərin texniki sazlığından asılıdır.
Tərkibində qurğuşun birləşmələri olan etil benzinindən 
istifadə  olunması  atmosferə  çox  zəhərli  qurğuşun  birləş­
mələrinin  tullanmasma  səbəb  olur.  Benzinin  etilləşdirilməsi 
ona bromlu qurğuşun və yaxud yanmayan etilli qurğuşunun 
əlavə  olunması  prosesində  yaradılır.  Bu isə  çox  zəhərli  ma­
yedir.  Belə  benzindən  istifadə  olunması  mühərrikin  iş  reji­
mini  yaxşılaşdırmaqla  yanaşı,  yanacağa  xeyli  qənaət  olun­
masına  şərait  yaradır,  lakin  ətraf  mühiti  qurğuşunla  zə­
hərləyir.  Benzinə  əlavə  edilmiş  etil  mayesinin  70%  qədəri, 
yəni  qurğuşunlu  birləşmələr  işlənmiş  qazlarla  birlikdə  a t­
mosferə  tullanır.  Bunun  30%-i  torpağa  hopur,  40%-i  isə  at­
mosferdə  qalır.  Orta  yükdaşıyıcı  yük  avtomobili  ildə  2,5-3 
kq-a qədər qurğuşunlu birləşmələri atmosferə tullayır. Qərbi 
Avropa  ölkələrində  havaya  qurğuşunlu  birləşmələrin  daxil 
olmaması  üçün  etilsiz  benzinlərdən  istifadə  olunmağa 
başlanmışdır.  Dünyada  DYM-nə  malik  avtomobillər 
tərəfindən  ildə  havaya  300  min  ton  qurğuşun,  260 mln.  ton
88
СО  (dəm  qazı),  20  mln.  ton  azot  oksidləri,  40  mln ,  ton 
karbohidrogenlər tullanır.
Ətraf mühiti  zəhərli  maddələrlə  çirkləndirən  nəqliyyat 
növlərindən  biri  də  təyyarələrdir.  Tədqiqatlar  göstərir  ki, 
təyyarələrin  mühərriklərinin  havaya  tulladığı  zəhərli  qarı­
şıqların miqdarı onun işləmə rejimindən asılıdır.  Təyyarənin 
aşağı  rejimində (düşmə  və qalxma  rejimində)  havaya СО və 
CnHm,  sürət  çoxaldıqda  isə  havaya  tullanan  azot  oksid- 
lərinin  (NO,  NO
2,  N2O5)  miqdarı  xeyli  çoxalır.  Təyyarələr 
tərəfindən  atmosferin  çirklənməsi  nəqliyyat  çirklənməsinin 
5%-i təşkil edir.
Hal-hazırda  avtomobil  nəqliyyatından  atmosferə 
ötürülən zəhərli qazlar ətraf mühiti sənaye müəssisələrindən 
daha çox çirkləndirir. Bunun qarşısını almaq üçün aşağıdakı 
tədbirlərin həyata keçirilməsi vacib sayılır.
1 .Avtomobillərin saz işləməsini təmin etmək
2.  İstifadə edilən yanacağın keyfiyyətini yüksəltmək
3. 
Avtomobillərdən  ayrılan  zəhərli  qazların  tərkibinə 
nəzarət.  Bu  iş  Dövlət  avtomobil  müfəttişliyi  tərəfindən 
həyata keçirilir.
4.  Maye yanacaqların qaz yanacaqları ilə əvəz etmək
5. 
Benzin  yanacaqlarının  dizel  yanacaqları  ilə  əvəz 
edilməsi  Dizel  yanacaqlarından  yaranan  tullantı  qazların 
tərkibində  zəhərli  qazların  miqdarı  az  olur.  Dizel  yanacaq­
ları tam yanır və ona qurğuşunlu etil mayesi əlavə olunmur
ö.Daxiliyanma mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi
7.Neytralizatorlardan  istifadə  edilməsi.  Metal  kamera 
içərisində xüsusi  katalizator  boruları  yerləşdirilir.  Boruların 
içərisinə  katalizator  doldurulur.  Katalizator  kimi  üzərinə 
platin,  yaxud poladium  metalların  dənəcikləri hopdurulmuş 
aktiv səth götürülür.  Bu metal kamera tullantı qaz borusun­
da yerləşdirilir,  tullantı qazla kameradan keçərək təmizlənir. 
Zəhərli  qazlardan  təmizlənmiş  qazlar  atmosferə  buraxılır.
89

Bu qurğu  eyni zamanda avtomobilin səsini də xeyli azaltmış 
olur
8.Elektromobil  problemi:  Məlumdur  ki,  atmosferi 
çirkləndirən  benzinlə  işləyən  nəqliyyat  vasitələridir.  Ona 
görə  alimlər  qarşısında  yeni  bir  problem  durur  -  benzinlə 
işləməyən  maşınlar  yaratmaq.  Artıq  belə  maşınlar  vardır. 
Onlar elektromobil adlanır. Ona «təmiz maşınlar»da deyilir. 
Belə tip maşınlar  artıq  dünyanın  bir sıra ölkələrində kütləvi 
istehsal olunmağa başlanmışdır.
Atmosferin  çirklənməsinin  qarşısını  almaq  və  çirklən­
məni  zərərsizləşdirmədə  yaşıllıqların  xüsusi  əhəmiyyəti  var­
dır. Ağac,  kol və ot bitkiləri havaya daxil olan toz, his, müx­
təlif qazları  tutur,  karbon  qazını  udaraq  fotosintezlə  ətraf 
mühitə oksigen buraxır.  Sənaye şəhərlərinin havasmdakı toz 
hissəciklərinin  72%-i,  kükürd  qazının  60%-ə  qədəri  bitkilər 
tərəfindən  tutulur,  hətta  balaca  bir  bağça  və  ya  xiyaban 
tozların  miqdarını  açıq  sahələrdəkinə  nisbətən  30%  azaldır. 
Atmosferin  Ozon  qatının  vəziyyətinin  dəyişməsi  də mühüm 
amillərdən biri hesab olunur.
Ozon  təbəqəsi  günəşin  ultrabənövşəyi  radiasiyasının 
böyük  bir  qismini  udaraq,  yer  kürəsində canlı  orqanizmləri 
radiasiyanın  məhvedici  təsirindən  qoruyur.  Ozon  (Оз) 
yunanca  iy  saçıram  deməkdir.  Ozon  ilk  dəfə  Holland  alimi 
Marum  tərəfindən  kəşf  edilmişdir.  1939-cu  ildə  Şonbeyn 
tərəfindən  laboratoriya  şəraitində  alınmışdır.  Təbii  şəraitdə 
havadan  elektrik  qığılcımı  keçdikdə,  şimşək  çaxdıqda  Оз 
yaranır.  Ozonun  əsas  kütləsi  atmosferin  10-15  km  hündür­
lüyündə  toplanmışdır,  lakin  onun  ən  sıx  qatı  yer  səthindən 
20-25  km  hündürlükdədir.  Və  bu  ozonosfera  adlanır.  Öz 
həcminə  görə  yer  atmosfer  havasının  təxminən  yüz  mində 
bir  hissəsinə  bərabər  olan  ozon  təbəqəsi  olduqca zəif və na­
zikdir.  Normal  təzyiq və temperatur şəraitində atmosferdəki 
ozonu  bir  yerə  toplamaq  mümkün  olarsa,  onda  ozon 
təbəqəsinin qalınlığı  3  mm-dən  artıq  olmaz.  Müqayisə  üçün
90
göstərmək  olar  ki,  eyni  ölçüyə  görə  atmosfer  havasının  qa­
lınlığı kilometrlərə bərabərdir.
Ozon atmosferdə aşağıdakı mexanizm üzrə əmələ  gəlir. 
Mexanizmin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  20-45  km  hün­
dürlükdə  günəşin  ultrabənövşəyi  şüaları  təsirindən  mo- 
lekulyar oksigen atomlara parçalanır, yəni
Ö
2
 +  h o ^ O  + O
Parçalanmış  atomlar  dərhal  ətrafdakı  başqa  oksigen 
molekullarına yapışaraq ozon molekuluna çevrilir.
O+O
2
 + M  -> O
3
 +M
*
Bu  zaman  ayrılan  rabitə  enerjisi  istənilən  kənar 
molekul  tərəfindən  udula  bilər  (məs.  N
2,  yaxud  O2,  yəni  M 
ayrılan rabitə enerjisini udaraq M* çevrilir).
Yaranmış  ozon  molekulu  oksigen  atomları  ilə  reak­
siyaya daxil olaraq 2 oksigen molekulu əmələ gətirir.
O+O5 —>2 0 2
Bu  o  vaxta  qədər  davam  edir  ki,  ozonun  sənaye  tul­
lantılarının  atmosferə  düşməsi  nəticəsində  azotlu-oksidli, 
haloidli  birləşmələrin  iştirakı  ilə  dağılmasının  zəncirvari 
proseslərinin  yaranması  başlasın.  Təbəqənin  taleyi  barədə 
narahatlıq  70-ci  illərdən  bəllidir.  Onun  nazilməsi  və  yarıq­
ların  əmələ  gəlməsi  Antarktida  üzərində  müşahidə  edilmiş­
dir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  təbəqənin  qalınlığı  bahar  fəs­
lində 2 dəfə azalmış və ozon yarıqları  əmələ gəlmişdir.  Ozon 
üçün  təhlükə  yaradan  əsas  səbəblər  atmosferi  çirkləndirən 
maddələrdən  xlorftor  üzvi  sintez  maddələrdir  ki,  onlardan 
freonu  göstərmək  olar.  Xlorflor  üzvi  sintez  maddələr  süni 
yolla  çox  asan  sintez  olunur  və  sənayenin  bir  çox  sahə­
lərində,  o cümlədən  də məişətdə geniş  istifadə edilir.  Belə  ki, 
soyuducularda,  kondisionerlərdə,  lakların,  rəng-boyaları­
nın,  aerozol  qablamalarında  məhz  freonlardan  istifadə  edi­
lir.  Atmosferin  yerin  səthinə yaxın  olan  sahəsində  kənar  tə­
sirlərə  davamlı  və  uzunömürlü  olan  xlorftor  maddəsi  hava 
cərəyanı  ilə atmosferə paylanır.  Ozon  qatına çatdıqda  ultra­
91

bənövşəyi  şüaların  təsirindən  parçalanaraq  sərbəst  xlora 
çevrilir və öz ətrafındakı ozonu dağıdır.
CI2 +  ho 
->2
 Cl
а+ о3-^ сю
 + 
o 
2
CIO
  + 
o   - > c ı  +  o
2
Bir  xlor  atomu  10000  ozon  molekulunu  məhv  etməyə 
kifayət edir.
Bundan  əlavə  atmosferdə  nəmliyin  artması  stratosfer- 
də  ozonun  azalmasına  səbəb  olur.  Nəmlik,  su  molekulları 
fotokimyəvi təsirdən parçalanır,  sərbəst hidrogen yaranır.  O 
isə öz növbəsində müvafiq həcmdə ozonu azaldır.
Stratosfer  ozonunun  azalmasına  atmosferdə  ildən  ilə 
artan N, S, C -  oksidləri və başqa maddələr də təsir göstərir.
Digər  tərəfdən  ozonun  azalmasına reaktiv  təyyarələrin 
uçuşları,  kosmosa  minlərlə  peyk  daşıyan  raketlər,  nüvə  sı­
naqları,  atmosferdə  hidrooksil  birləşmələrinin  artması  və  s. 
səbəb  olur.  Nəticədə  stratosfer,  ozon  qatında  qazların  bir- 
birinə  nisbəti  pozulur.  Bu  səbəbdən  də  ozonun  təbii  yolla 
parçalanması  və  bərpaolunma  intensivliyi  dəyişir.  Lakin 
parçalanma  prosesi  üstünlük  təşkil  edən  zaman  mənfi  ba­
lans yaranır və bərpaolunan ozon itirilən ozonun yerini dol­
dura  bilmir.  Mənfi  ozon  balansının  əmələ gəlməsini  dayan­
dırmaq üçün tədqiqat işləri aparılır.
1987-ci ildə  56 ölkənin hökumətləri  Monreal (Kanada) 
protokolunu  imzaladılar.  Bu  protokola  əsasən  yaxın 
onillikdə ozon qatını dağıdan flor-flüor üzvi birləşmələrin və 
digər  ozon  dağıdıcı  maddələrin  (ODM)  istehsalını  2  dəfə 
azaltmağı  öhdələrinə götürdülər.  Sonrakı razılaşmalar,  yəni
1990-cı ildə Londonda,  1992-ci ildə Kopenhagendə ODM-in 
istehsalının  tədricən  və  1997-ci  ildə  Monrealda  dayandırıl­
ması haqqında protokolu irəli sürüldü.
1996-cı  ildə  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələr 
freonların  istehsalını  tamamilə  dayandırdı.  İnkişaf etməkdə
92
olan  ölkələrə,  o  cümlədən  Rusiyaya  bu  addımı  2010-cu  ilə 
qədər atmağı xahiş etdilər.
1990-1996-cı  ildə  Rusiyada  ODM-ın  istehsalı  10  dəfə 
azaldılaraq  205.000  tondan  13.000  tona  endirilmişdir.  1997-ci 
ildə  İsveç  hökuməti  Ümumdünya  bankından  Rusiyanın  7 
fabrikinə  freonların istehsalının dayandırılması üçün  1  mln. 
dollar ayırmışdır.
1997-ci  ildə  Monreal  protokolunun  təsdiqindən  10  il 
keçmişdir.  Həmin dövr ərzində ozon  təbəqəsinin mühafizəsi 
üzrə  geniş  beynəlxalq  əməkdaşlıq  yerinə  yetirilmişdir.  Bey­
nəlxalq  cəmiyyətlərin  razılaşdırılmış  gücü  ilə  həmin  illər 
ərzində ozon qatı üçün təhlükəli olan maddələrin istehsalı və 
istifadəsi 2 dəfədən çox  azalmışdır.  Alimlərin  fikrincə  yaxın 
illərdə  ozon  qatının  bərpa  olunması  prosesi  başlanacaq  və 
XXI əsrin ortalarına qədər öz təbii hahna düşəcək.
Azərbaycan  Respublikası  1996-cı  ildə  ozondağıdıcı 
maddələrin istifadəsindən mərhələlər üzrə çıxarılmasına dair 
Vyana  konvensiyasım,  Monreal  protokolunu  və  müvafiq 
düzəlişləri ratifikasiya etmişdir.
Atmosferdə  karbon  qazının  çoxalması  iqlimdə  ciddi 
dəyişikliklər  yarada  bilər.  Məlum  olduğu  kimi  yer  -   at­
mosfer  sistemi  günəşlə  nisbi  tarazlıqdadır,  yəni  yer  tərə­
findən  kosmik  fəzaya  şüalandırılan  enerji  günəşdən  gələn 
enerjisi  tarazlaşdırır.  Hesablamalar  göstərir  ki,  yer  səthinin 
şüalanma  temperaturu  20°C-ə  yaxındır.  Tədqiqatlar  nəticə­
sində  müəyyən  olunmuşdur  ki,  atmosferdə  karbon  qazının 
çoxalması  qlobal  iqlimin  dəyişməsinə  təsir  göstərir.  Hələ 
1896-cı  ildə  məşhur  İsveç  alimi  Arrenius  hesablamışdır  ki, 
atmosferdə  karbon  qazının  3  dəfə  artması  yer  səthində 
havanın orta temperaturunu 9° C qaldırır.
Plass  (1959-cu ildə)  ilk  dəfə olaraq atmosferdə karbon 
qazının  artmasının  nəticələrini  qiymətləndirmişdir.  O, 
müəyyən etmişdir ki, atmosferdə karbon qazının konsentra- 
siyasının  iki  dəfə  artması,  qlobal  temperaturu  3,6°C
93

qaldırdığı  halda,  СОг-in  50%  azalması  isə  temperaturun 
3,8°C  aşağı  düşməsinə  şərait  yaradır.  Hər  iki  halda  yer 
üzərində  iqlimin  ciddi  surətdə  dəyişməsi  baş  verir.  Belə  ki, 
yer  səthindəki havanm  temperaturunun  3,6°C  artması qütb­
lərdə  buzların  əriməsinə,  bu  isə  dünya  okeanının  səviy­
yəsinin  qalxmasına,  temperaturun  3,8°C  aşağı  düşməsi  isə 
yeni buzlaşma dövrünün başlanmasına səbəb ola bilər.
Plass  buzlaşma  dövrlərinin  yeni  nəzəriyyəsini  vermiş­
dir.  O  göstərir  ki,  buzlaşma  dövründə ümumi  hidrosferanın 
10%-i  buzlaşır  ki,  bu  da  onun  tərkibində  karbon  qazının 
miqdarının  azalmasına  səbəb  olur.  Beləliklə,  həcmi  azalmış 
okeanlar  tədricən  atmosferə  suda  həll  olmuş  karbon  qazı 
ayırır və istixana effekti tədricən yüksəlir və buzlaşma dövrü 
sona  çatır.  Yer  səthinin  qızması  prosesi  başlayır,  buzlar 
əriyərək  dünya  okeanının  səviyyəsini  artırır  və  o  havada 
olan karbon qazını  udmağa  başlayaraq infraqırmızı udmanı 
tədricən  aşağı salır və müəyyən  dövrlər ərzində  bu proseslər 
təkrar olunur.  Hadisənin təsirlik xarakteri göstərir ki, sistem 
heç bir vaxt tarazlıq halını ala bilmir.
Başqa  müəlliflərin  hesablamalarına  görə  isə  atmosfer­
də  karbon  qazının  miqdarının  10%  artması,  qlobal  tempe­
raturun  0,15°C  yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Karbon  qazının 
ikiqat  artımı  isə  temperaturun  orta  hesabla  1°C  artmasına 
səbəb ola bilər.
Okeanlar  sənaye  mənşəli  karbon  qazının  udulmasında 
əsas  rol  oynayırlar.  Lakin  canlı  materiya  da  bu  prosesdə 
tənzimləyici  rolunu  oynayır.  O,  çalışır  ki,  artıq  karbon  qazı 
atmosferdə  azalsın,  çünku  fotosintezin  intensivliyi  СОг-nin 
havadakı miqdarından asılı olaraq yüksəlir.
Karbonun  okeandakı  dövranı,  onun  atmosferdə  və 
quru ekosistemlərdəki dövranından asılı deyil.  Doğrudan da 
biosferada  olan  СОг-nin  çox  hissəsi  həll  olmuş  şəkildə  hid- 
rosferada  toplanmışdır.  Atmosferdə  СОг-nin  miqdarı 
7-101 't,  hidrosferdə  isə  4-10,2t-dur.  Göründüyü  kimi  hid­
94
rosferdə СОг-nin miqdarı atmosferə nisbətən təqribən 6 dəfə 
çoxdur.  Okeanlarda  olan  fıtoplauktonlar  suda  olan  karbon 
qazını udaraq onu oksigenə çevirir və o da suda həll olur.
Lakin  bu o demək deyildir ki, okeanlarda olan karbon 
qazı ilə atmosferdə olan karbon qazı arasında heç bir asılılıq 
yoxdur.  Okeanla  atmosferin  sərhədləri  arasında  daimi  qaz 
mübadiləsi gedir.
Alim  Bolinin  apardığı  təqribi  hesablamalar  əsasında 
müəyyən  olunub  ki,  sənaye  mənşəli  5,08-109  ton  kütlə  at­
mosferdə qalıb ki, bunun da təsirindən СОг-nin miqdarı 0,7 
m ln 1 qədər artıb. Yerdə qalanın  10% CO
2 biokütlənin tərki­
binə  daxil  olur.  Biosenozda toplanan üzvi  maddələrin  miq­
darı havada СОг-nin konsentrasiyası artdıqda yüksəlir.  Mə­
lumdur ki,  məhdudlaşdırıcı amillər olmadıqda СОг-nin  10% 
artımı  fotosintezin  intensivliyini  artırır  və  nəticədə  ilkin 
məhsuldarlıq 5-8% artmış olur.  Bolinə görə axırıncı yüz ildə 
planetin  bitki  biokütləsi  l,5T010t  artmışdır.  Beləliklə,  insan 
kömür  və  nefti  yandırmaqla  özü  də  bilmədən  çöl  və  meşə­
lərin məhsuldarlığını artırır.
Karbon  qazının  miqdarının atmosferdə artması tem­
peraturun  yüksəlməsinə  şərait  yaratdığı  halda,  sənaye  qarı­
şıqlarının  atmosferə  buraxılması  əks  effekt  yaradır.  Atmo­
sferdə  qarışıqların  miqdarının  4  dəfə  artması  yer  səthinin 
yaxınlığında  temperaturun  3,5°C  aşağı  düşməsinə  şərait 
yaradır.  Temperaturun  bu  intensivlikdə  aşağı  düşməsi  yeni 
buzlaşma dövrünün başlanmasının əsasını qoya bilər.
Temperaturun  dəyişməsinə  karbon  qazının  təsiri  ilə 
yanaşı  atmosferdə  sənaye  tullantılarının  təsir  dərəcəsini  də 
qiymətləndirmək  lazımdır.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  əgər 
atmosferdə  karbon  qazının  iki  dəfə  artması  üçün  tələb 
olunan  vaxt  23  il,  sənaye  qarışıqlarının  2  dəfə artması  üçün 
tələb  olunan  vaxt  10 il  olarsa,  bu  iki  amilin  temperatura  tə­
siri  tarazlaşar  və  yer  üzərində  temperatur çox  cüzi  dərəcədə 
aşağı  düşər.  İnsan  bilavasitə  və  dolayı  yollarla  havanm
95

rütubətinə  də  təsir  göstərir.  Müasir  texnologiya  nəticəsində 
yer  səthinə  və  atmosferə  düşən  günəş  radiasiyası  dəyişilir. 
Əgər  troposferin  aşağı  sərhədində  süni  yollarla  alınmış  su 
buxarlarının  miqdarı,  təbii  yolla  formalaşmış  su  buxarla­
rının miqdarından azdırsa, troposferin yuxarı qatlarında xü­
susən  statosferdə  su  buxarlarının  qiyməti  müqayisə  olu­
nandır.
Reaktiv  təyyarələrin  uçuşu  atmosferin  su  tutumunun 
lokal  dəyişməsinə  təsir  göstərir.  Bunun  nəticəsində  həmin 
hündürlükdə  buludların  sayı  artır  ki,  bu  da  yer  səthində 
insolyasiya prosesini dəyişdirir.
Son  illərdə  isə  aviasiyada  səsdən  sürətli  təyyarələrdən 
istifadə  olunması  bu  problemi daha da mürəkkəbləşdirmiş­
dir.  Nəzəri  hesablamalar  göstərir  ki,  bu  ahulin  təsirindən 
stratosferdə su  buxarlarının miqdarı kütləyə görə 0,2 mln.'1- 
ə qədər arta bilər. Belə təyyarələrdən geniş istifadə aşağıdakı 
mənfi nəticələrə gətirə bilər:
1.  Su  buxarı  infraqırmızı  diapazonda  güclü  udulma 
yaratdığından istixana effekti yüksəlir.
2. 
Su 
buxarlarının 
kondensasiyası 
nəticəsində 
stratosferdə buludluluq şəraiti dəyişir.
3.  Stratosferdə ozonun konsentrasiyasını aşağı salır.
İnsan  fəaliyyəti  nəticəsində  hələ  ki,  oksigenin  döv­
ranında  dəyişikliklər  qeydə  alınmayıb.  Hal-hazırda  təbiətdə 
fotosintez  nəticəsində  alman  oksigenin  miqdarı  ilə,  tənəffüs 
zamanı  udulan  oksigenin  miqdarı  arasında  dayanıqlı  ta­
razlıq mövcuddur.
Atmosferdə  olan  oksigenin  illik  artımı  ümumi  oksi­
genin  1,5* 10'5  hissəsini  təşkil  edir.  Oksigenin  artığı  müxtəlif 
geokimyəvi  proseslərdə  karbon,  dəmir  və  kükürdün  oksid- 
ləşməsinə sərf olunur.
İstifadə  olunan  yanacaqların  miqdarının  artması  və 
uyğun  olaraq  onların  yandırılmasından  yaranan  tullantı 
qazların  atmosferə  yayılması  oksigenin  azalması  barədə
96
müəyyən  fərziyyələr  irəli  sürür.  Son  illər  ərzində  sənaye 
mənşəli  karbon  qazının  artımı  onun  atmosferdəki  ümumi 
miqdarının  18%-ni  təşkil  etmişdir  ki,  buna  da  atmosferdə 
olan  oksigenin  7/ıoooo  hissəsi  sərf  olunmuşdur.  Hesablama­
lara  görə  litosferdə  olan  bütün  karbon  ehtiyatları  yara­
dılarsa,  atmosferdə  olan  oksigenin miqdarı  ancaq  3% aşağı 
düşə  bilər,  başqa  sözlə  desək  orta  hesabla  havada  olan 
oksigenin miqdarı 20,95-dən 20,8-ə kimi azalır.
Müasir  sivilizasiyanın  dənizə  buraxdığı  tullantılar  də­
niz suyunda  oksigenin  miqdanna necə təsir  göstərər?  Dəniz 
suyunda  İm2  sahədə  vertikal  istiqamətdə  250  mol  oksigen 
həll  olmuşdur.  Hesablamalar  nəticəsində  müəyyən  olun­
muşdur ki, əgər bəşəriyyət  bütün istehsal etdiyi məhsulların 
tullantılarının  hamısını  dənizə  buraxarsa,  təqribən  50  ildən 
sonra sudakı  bütün oksigen məhv ola bilər.
Əgər yer kürəsinin  əhalisinin hər biri  il ərzində okeana 
100  kq  tullantı  atarsa,  2500 ildən  sonra  okeanlarda  oksige­
nin  ehtiyatı  tükənə  bilər.  İnsanın  azotun  dövriyyəsinə  təsiri 
çox  mürəkkəb  xarakter  daşıyır.  Azotun  dövranında 
atmosfer  çirklənmələri  həlledici  rol  oynamasalar  da  bu 
amillər bir sıra proseslərə təsir göstərir ki,  bu da bu və ya di­
gər  dərəcədə  azotun  dövranını  səciyyələndirir.  Müəyyən 
olunmuşdur ki,  orta hesabla hər  bir avtomobil  il  ərzində at­
mosferə 60 kq azot oksidləri buraxır.  Müəyyən  olunmuşdur 
ki, sərf olunmuş benzinin miqdarı ilə yağış suyunda mineral- 
laşmış  azotun  miqdarı  arasında  korrelyasiya  mövcuddur. 
Lakin  gübrə  sənayesində  atmosfer  azotundan  istifadə  olun­
ması  azotun  dövranına  təsir  göstərən  əsas  amil  hesab 
olunur.
Kükürd  öz-özlüyündə  litosferdə çox az  təsadüf olunan 
elementlərdir.  Analizlər  göstərir  ki,  qaya  süxurlarında  bu 
elementin  miqdarı  çox  azdır.  Əgər  onun  miqdarı  mövcud 
qiymətdən üç dəfə artıq  olardısa,  fərz etmək  olardı ki,  onlar 
çaylara  torpağın  eroziyası  nəticəsində  düşür.  Həqiqətdə  isə
97

kontinental  sularda  olan  kükürdün  3A  atmosferdən  daxil 
olur.  Atmosferdə  isə  bunun  səbəbi  kükürdün  uçucu  birləş­
mələri  olan  kükürd  hidroksid  və  kükürd  qazlarının  oksid- 
ləşməsi nəticəsində yaranan aerozollardır.
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  torpağın  eroziyası  nəticə­
sində çaylara  14-106 ton sulfatlar şəklində kükürd töküldüyü 
halda,  yağıntılar  nəticəsində  onun  miqdarı  48-106  ton  miq­
darında  olur.  Buna  əlavə  olaraq  insan  özü  torpağa  ildə 
mineral gübrə kimi  11 • 106 ton kükürd daxil edir.
Nəhayət, kükürdün  mənbələrindən biri də yanacaqdan 
istifadə  olunmasıdır.  Yanacağın  hesabına  hər  il  atmosferə 
kükürd  qazı  şəklində  70* 106  ton  kükürd  buraxılır.  Bu  qazın 
çox  hissəsi troposferdə və  stratosferdə  sulfata,  az  bir  hissəsi 
isə  sulfat  turşusuna  çevrilir.  Həm  birinci,  həm  də  ikinci 
halda  kükürd  yağıntılar  vəsaitəsilə  yer  səthinə  qayıdır.  Bu 
yağıntılar  artıq  «turşulu  yağışlar»  kimi  bir  çox  ölkələrin 
leksikonuna daxil edilib.  Deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq 
olar  ki,  insanın  kükürdün  biogeokimyəvi  dövranına  təsiri 
ildən  ilə  böyük  həyəcan  doğurur.  Artıq  inkişaf etmiş cəmiy­
yət  yanacaqdan  istifadə  olunma  texnikasına  yenidən  bax­
maq  və  kükürdün  ayrılmasının  təhlükəsiz  üsullarını  işləyib 
hazırlamalıdır.
Biosferin  tərkib hissəsi  kimi canlı varlıqlardan kasıb 
olan atmosferdə antropogen  təsirlərdən  törənən qlobal miq­
yaslı  ekoloji  təzadlar  atmosferin  çirklənməsi  ilə  bilavasitə 
bağlıdır.
Məlumdur  ki,  atmosferi  çirkləndirən  əsas  mənbələr 
istehsal  proseslərindən  və  nəqliyyatdan  ayrılan  zəhərli  qaz­
lardır.  İstehsalın  intensivləşməsi  və  nəqliyyatın  sayının  art­
ması  atmosferin  daha  da  çirklənməsinə  səbəb  olduğundan 
iri  sənaye  şəhərlərində  atmosferin  mühafizəsi  üzrə  bir  sıra 
tədbirlər  həyata keçirilir ki,  bunlar da əsasən  üç istiqamətdə 
aparılır.
98
1. 
Atmosferə  buraxılan  maddələrin  (çırkləndiricilərin) 
ümumi miqdarının azaldılması və zərərsizləşdirilməsi
2. 
Çirkləndiricilərin  neytrallaşdırılması  və  zərərsizləş­
dirilməsi
3. 
Çirkləndirici  müəssisələrin  təbii  şəraiti  nəzərə  alaraq 
şəhər ətrafında plana uyğun yerləşdirilməsi
Bu  vasitələrlə  zərərli  nəticələri  nisbətən  aradan  qal­
dırmaq mümkün olur.
Ətraf mühitin  mühafizə  olunub  saxlanılmasına  bütün 
dövlətlər  çoxlu  vəsaitlər  ayırırlar.  Ümumiyyətlə,  ekoloji 
problemlərin həllini iki əsas yolla həyata keçirmək olar.
1.Sənayedə  istehsal  tullantılarının  qarşısını  alan 
texnoloji  proseslərin  yaradılması.  Bu,  tullantısız  və  az 
tullantılı texnologiyaların tətbiqini nəzərdə tutur.
2.Yaranan sənaye  tullantılarının zəhərləyici  və çirklən- 
dirici  maddələrdən  təmizlənməsi.  Bu  proses  üç  istiqamətdə 
aparılır:  1)  istehsal  prosesindən  alınan  çirkab suların  təmiz­
lənməsi.  2)  bərk  tullantıların  təmizlənməsi  və  onlardan  ye­
nidən  xammal  kimi  istifadə  edilməsi.  3)  qaz  halında  olan 
tullantıların təmizlənməsi və onlardan istifadə.
Tullantı  qazların  atmosferi  çirkləndirməsinin,  yəni 
ətraf  mühitin  ekologiyasının  pozulmasının  qarşısım  almaq 
üçün  göstərilən  bu  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  vacib 
sayılır.
Qaz  halında olan  sənaye tullantılarını  zərərli qarışıq­
lardan  təmizləmək  sənaye  müəssisələrinin  əsas  prob­
lemlərindən  biridir.  Tullantı  qazlarda  olan zəhərli  maddələr 
ekoloji  şərait  üçün  daha  təhlükəlidir.  Zəhərli  qazlar  geniş 
sahədə  bitkiləri,  heyvanları  və  insanları  zəhərləyərək  ətraf 
mühiti  daha  çox  korlayır.  Ona  görə də  tullantı  qazların  tə­
mizlənmədən  və  zərərsizləşmədən  atmosferə  ötürülməsi 
yeni-yeni  problemlər  yaradır.  Bunun  qarşısını  qismən  də 
olsa almaq  üçün  bir sıra  təmizlənmə üsulları hazırlanmışdır.
99

Bu  üsullar  əsasən  iki  qrupa  bölünür:  fiziki  və  kimyəvi 
təmizləmə üsulları.
Fiziki  üsul:  Bu  üsulla  çirkli  qazlar  təmizləndikdə  heç 
bir  kimyəvi  proses  getmir.  Zərərli  qazlar  müxtəlif yollarla 
tutulur.  Fiziki  üsulun  ən  çox  yayılanları  aşağıdakılardır: 
quru mexaniki  toztutucularda tozların  təmizlənməsi,  filtrdə 
qazın  təmizlənməsi,  yaş  toztutucularda  qazın  tutulması, 
elektrik filtrlərində qazın təmizlənməsi.
Quru  mexaniki  toztutucularda  tozların  təmizlənməsi 
«qravitasiya»,  «ətalət»,  «mərkəzdənqaçma»  prinsipinə  əsas­
lanan  toztutucularla  təmizlənir.  Bu  üsullarla  işləyən  apa­
ratlarda tozun tutulması əksər hallarda kifayət qədər olmur. 
Bu  üsullardan  qazların  ilkin  təmizlənməsi  üçün  istifadə 
olunur.  «Ətalət» prinsipi toztutucularda ölçüləri 25-30 mkm 
olan  hissəciklərin  çökməsi  65-80%  olur.  «Filtrdə  qazın 
tutulması»  toztutucularında  ölçüləri  10-15  mkm,  sıxlıqları
0,5  - 50  m4/m3  dispers  halında  olan  tozlar  tutulur.  Tozları
tutmaq  üçün  məsaməli  arakəsmələrdən  istifadə  edilir.  Odur 
ki,  qaz  axını  məsaməli  arakəsmələrdən  keçən  zaman  qazm 
tərkibindəki  hissəciklər  bu  məsamələrdə  ilişib  qalır.  Adətən 
filtrləyici  arakəsmələr  lifli  və  dənəli  elementlərdən  ibarət 
olur.  Dənəli  filtrlər  bir  qayda  olaraq,  yüksək  təzyiq  və 
temperatur şəraitində aqressiv mühitdə işlədilir.
«Yaş  toztutumlarda»  isladıcı  maye  olaraq  su  götürü­
lür.  Suyun  qazm  axınına  təsir  üsullarından  asılı  olaraq  belə 
tutucularm  8  növü  vardır.  Qaz  axını  maye  ilə  görüşdükdə, 
fazalararası  toxunma  səthləri  yaranır  və  bu  səthlər  qaz  qa- 
barcıqlarından,  qaz  və  maye  şırnağından,  damcı  və  maye 
pərdəsindən ibarət olur.
Elektrik  filtrlərində  qazların  təmizlənməsi,  elektrik 
qüvvəsi  təsirindən  baş  verir.  Bu  tutucular  vasitəsilə  böyük 
həcmdə  olan  toz  və  yağ  dumanlarını  təmizləmək  üçün 
istifadə  edilir.  Elektrik  filtrləri  ölçüsü  0.001-100  mkm  olan
100
hissəcikləri  400-450°S  temperatur  şəraitində  güclü  qaz 
axınından ayırmaq qabiliyyətinə malikdir.
Kimyəvi  metodlar:  Tullantı  qazların  tərkibində  zərərli 
qazların  konsentrasiyası  az  olduqda  kimyəvi  təmizləmə 
metodlarından  istifadə  olunur.  Bu  metodun  absorbsiya  və 
katalitik  təmizləmə  kimi  üsullarından  daha  geniş  istifadə 
edilir.
Kimyəvi  absorbsiya  zamanı  absorbsiya  olunan  qaz 
molekulları  absorbentin  aktiv  komponentləri  ilə reaksiyaya 
daxil  olur.  Baş  verən  kimyəvi  proseslər  nəticəsində  tullantı 
qazlar zəhərli qazlardan azad olur.
Absorbsiya  üsulu ilə təmizləmədə məsaməli adsorbent- 
lərdən istifadə olunur. Absorbent olaraq aktivləşdirilmiş kö­
mürdən,  selikageldən,  seolitdən  istifadə  olunur.  Bu  absor- 
bentlər zəhərli qarışıqları  aşağı təzyiqlərdə udmaqla onlarla 
reaksiyaya daxil olur və tullantı zəhərli qazlardan azad olur. 
Absobsiya  prosesi  həm  fasiləli,  həm  də  fasiləsiz  gedir. 
Fasiləli  prosesdə işlənmiş  absorbent  ya yenisi  ilə əvəz  edilir, 
yaxud  da  su  buxarı  ilə  yuyularaq  aktivliyini  bərpa  edir. 
Fasiləsiz prosesdə  bəzən  təmizlənəcək  qaz  qarışığı  aparatda 
adsorbent ilə əks axm üzrə hərəkət edirlər.
Katalitik  təmizləmə  üsullarında  tullantı  qaz  qarışığın- 
dakı  komponentlərdən  biri  katalizatorun  iştirakı  ilə  digər 
komponent  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olur.  Bu  zaman  yeni  mad­
dələr  yaranır.  Katalizator  bu  prosesdə  elə  seçilir  ki,  yeni 
əmələ  gələn  maddələr zərərsiz  olsun və  qarışıqdan  asanlıqla 
ayrılsın.  Əksər  hallarda  tullantı  qazlarda  olan  faydalı 
qazları  ayırmaq  üçün  katalitik  oksidləşmə metodundan isti­
fadə edilir. Prosesdə tətbiq olunan katalizator müxtəlif amil­
lər  nəzərə  alınmaqla  seçilir.  Tullantı  qazlarda  karbohidro­
genlər  olduqda  tətbiq  olunan  katalizatorları  üç  qrupa 
bölmək olar:
1) 
odadavamlı  daşıyıcı  üzərinə  hopdurulmuş  metal 
katalizatorlar (platin, polladium, nikel, mis, gümüş)
101

2) yarımkeçirici katalizatorlar  (daşıyıcı  üzərinə hopdu­
rulmuş  kobalt,  manqan,  vanadium  oksidləri,  manqan  4- 
oksid,  mis 2-oksid)
3) duzlar -  sink -  xlorid,  bismut,  qalay, kobalt.  Tullan­
tı  qazların  tərkibi  çoxkomponentli  olduğuna  görə  kataliza­
toru seçmək çətin olur.  Oksidləşdirici katalizatorun aktivliyi 
əvvəlcədən təyin edilir.
Hazırda  təkmilləşmiş  təmizləmə  metodları  tətbiq  et­
məklə  katalizatorun  miqdarını  azaltmaq  mümkün  ol­
muşdur.  Katalitik  təmizləmə  prosesinin  gedişinə  bir  sıra 
amillər  təsir edir.  Bunlardan katalizatorun  təbiətini,  tullantı 
qazların  tərkibini və  temperaturu göstərmək  olar.  Tempera­
turun  artması  katalizatorun  aktivliyini  artırır,  təmizləmə 
prosesi daha dərin gedir.
102
MÖVZU 4. HİDROSFERİ ÇİRKLƏNDİRƏN 
MƏNBƏLƏR, ONLARIN ƏTRAF MÜHİTƏ ZƏRƏRLİ 
TƏSİRİ VƏ MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ
Hidrosfer  -  okeanlar,  dənizlər,  çaylar,  göllər, yeraltı  su­
lar, buzlaqlar, qar örtüyü və atmosfer də su buxarı şəklində Ye­
rin su örtüyüdür.
Yerin su örtüyünün 94%-i okeanlarm, dənizlərin duzlu su­
larından  və  bütün  şirin  suların  75%-ni  təşkil  edən  Arktika  və 
Antarktidada konservləşdirilmiş içməli sular  təşkil edir.  Aşağı­
dakı  cədvəldə yerin hidrosferi təşkil  edən su kütləsinin paylan­
masını görmək olar.
Cədvəl  8