Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

6 )  oksigenə biokimyəvi tələbat (BKT) 20°C suyun tempe­
raturunda  3  mq/l-dən  çox  olmamalıdır  (balıqçılıq  təsərrüfatı 
suyunda 
6  mq/l-dən çox olmamalıdır);
7)  zəhərli  maddələrin  konsentrasiyası  (qatılığı)  əhalinin 
sağlamlığına  zərər  vurmamalıdır  (eləcə  də  balıqlar  üçün  zə­
rərsiz olmalıdır);
8 )  xəztəlik  törədən  bakteriayalr  olmamalıdır.  Bağırsaq 
basili qrupu bakteriyalarının sayı (koli-indeks) 
1  litr suda 1 0 0 0 - 
dən  artıq  olmamalıdır  (qaydalara  əsasən  bu  zərərsiz  hesab 
olunur);
9)  çirkab  sular  atılarkən  suda  üzən  mineral  və  üzvi 
maddələrin konsetrasiyası 0,25 mq/l-dən çox artmamalıdır;
1 0 ) suyun  səthində  üzən  maddə  pərdələri  (neft,  mineral 
yağlar və s.) olmamalıdır.
Azərbaycan  Səhiyyə  Nazirliyi  tərəfindən  su  hövzələrinə 
atılan  hər  bir  zərərli  maddə  üçün  yolverilən  qatılıq  həddi 
müəyyən  edilmişdir.  Bu  göstəricilər  gigiyenik  normalardır  və 
onların qiyməti aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
139

Cədvəl  13
Maddələr.
Məhdudlaşdıncıların 
zərəri ilik göstəricisi.
Həddi yolverilə 
(qatılıq
n konsentrasiya 
) mq/1.
Təsərrüfat-
içməli.
Balıqçılıq
təsərrüfatı.
Amonyak
Sanitar
2
0,05
Ammonium
Toksikoloji
2,6
0,5
Kalium
Sanitar- toksikoloji
50
Kalsium
180
Maqnezium
44 
44
40
Natrium
“
________
“
120
Nitratlar
44 
44
44
40
Nitritlər
44 
44
0,08
Sulfatlar
44 
44
500
100
Xloridlər
44 
44
350
300
Dəmir
Orqanoleptik
0,5
-
Tərkibində  radioaktiv  maddələr  olan  çirkab  suların  su 
hövzələrinə  atılması  üçün  xüsusi  qaydalar  tərtib  olunmuşdur. 
Burada  çox  cuzi  qatılıqlar  nəzərdə  tutulmuşdur.  Misal  üçün, 
kobalt və  stronsium üçün həddi yolverilən konsentrasiyalar uy­
ğun olaraq  T  10
'8 və 3-  10"11  küri/l-dən çox olmamalıdır. Daxi­
lində radioaktiv maddələr olan çirkab  suların balıqçılıq təsərrü­
fatı  məqsədilə  istifadə  olunan  su hövzələrinə  atılması  qadağan 
olunmuşdur.
140
MÖVZU 5. LİTOSFERİ ÇİRKLƏNDİRƏN MƏNBƏLƏR, 
ONLARIN ƏTRAF MÜHİTƏ ZƏRƏRLİ TƏSİRİ 
VƏ  MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ
Litosfer (yunanca lito-daş  deməkdir) -  Yerin üst bərk qatı. 
Litosferə  Yer  qabığı  və  ondan  Moxoroviçiç  sərhədi  ilə  ayrılan 
üst  mantiyanın  üstdəki  bərk  hissəsi  daxil  edilir.  Litosferin  qa­
lınlığı  qeyri-müəyyəndir,  ehtimal  ki,  50-200  km  arasında  də­
yişir.
Yer  Planetinin  bərk  hissəsinin  əsas  kütləsi  Yerin  nüvəsi 
(mərkəzi),  mantiyası  və  Yer  qabığından  ibarətdir.  Daxili  nü­
vənin radiusu  1250 km,  Yerin həcminin 0,7%-ni,  kütləsinin isə 
1,2%-ni  təşkil  edir.  Onun  bərk  cisim  olub  ərimə  vəziyyətinə 
yaxın  olduğu  ehtimal  edilir.  Nüvənin  xarici  (kənar)  qatı  2900- 
5000  km  dərinlikdə  yerləşib  bütün  Yerin həcminin  15,2%-ni, 
kütləsinin  isə  29,8%-ni  tutur.  Onun  ərimiş  maye  halında  ol­
ması  güman edilir.  Yer nüvəsinin temperaturu 5000°-yə,  sıxlığı 
12,5tm3-ə yaxındır.
Yerin mantiyası  Yer qabığı  ilə yerin  nüvəsi  arasındakı  təbə­
qədir, onun aşağı sərhədi təxminən 2900 km dərinlikdə yerləşir, 
qalınlığı  2000km-ə  yaxındır.  Yuxarı  mantiyanı  60-250  km də­
rinlikdə ərimiş hala yaxın  bazalt təşkil edir.  500  km dərinlikdə 
temperaturu  1500°,  2900km  dərinlikdə  təzyiq  1,35  milyon 
kq/sm2-ə bərabərdir.
Yerin qabığı  onun xarici  bərk qatına deyilir. Üstdən atmosfer 
və  hidrosferlə,  altdan  seysmik  məmulatlarla  müəyyənləşdiril­
miş  daha  sıx  ultraəsaslı  substratla  (Moxoriviçiç  səthi  ilə)  hü- 
dudlanır.  Yer qabığı  materiklərdə və  okeanların  altında müxtə­
lifdir.  Materikdə  yer qabığının  qalınlığı  adətən  35-40 km,  dağ­
lıq  ərazilərdə  75  km-ə  qədərdir.  Okeanda  Yer  qabığının  qalın­
lığı  5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə (9-12 km).
Yer  qabığının  orta  sıxlığı  2.8q/sm
3-dir,  onun  kütləsi  Yerin 
bütün  kütləsinin 
0 .8 %-ni  təşkil  edir.  Ümumiyyətlə,  litosferin
141

yuxan  mantiyaya  qədər  olan  hündürlüyü  təqribən  75-80  кт-э 
qədərdir.
Yer  qabığında  yuxarıdan  aşağı  üç  qat  ayrılır:  çökmə,  qranit 
və  bazalt  qatları.  Yu-xarı  qatda  gillər,  gil  şistləri,  qumlaçalar, 
karbonatlı  və  vulkanik  süxurlar  üstünlük  təşkil  edir.  Çökmə 
qatının  qalınlığı  çökəkliklərdə  20-25  km,  kristallik  şistlərdə 
(qal-xanlarda)  isə praktiki  olaraq  sıfıra qədər ola  bilər.  Yer qa­
bığının orta qatı öz xassələrinə görə  qranitə  yaxındır (qranitlər, 
qneyslər,  qranodiozitlər,  dioritlər,  kris-tallik  şistlər,  amfibio- 
litlər).  Bu qat okeanlarda  olmur,  kontinentlərdə  isə  onun qalın­
lığı  bir  neçə  on  kilometrlərə  çatır.  Bazalt  qatı  kristallik  süxur­
lardan təşkil olunub qranit qatından sıx (bərk) olur.  Okeanın al­
tında  onun  qalınlığı  2-7  km,  kontinentlərin  altında  isə  15-40 
km-ə çatır.
Yer  qabığının  quruluşu  olduqca  müxtəlifdir,  lakin  əsas  iki 
qabıq  tipi  ayrılır:  kontinental  və  okean.  Kontinental  qabığın 
tipik  kəsiyində  yuxarıda  orta  qalınlığı  3  km,sıxlığı  2.5q  sm
3 
olan  çökmə  süxurlar  yerləşir.  Daha  dərində  orta  dərinliyi  17 
km,  sıxlığı 
2 .6 -2 .8 q  sm3  olan  qranit  metamorfık  qatı  yerləşir, 
onun  altında  isə  orta  dərinliyi  15  km  və  sıxlığı  2.9-3.3q  sm
3 
olan bazalt qatı  yerləşir.  Okean  qabığının  tipik  kəsiyində  yum­
şaq  çöküntülərin  orta  qalınlığı  0.7  km  təşkil  edir,  bu  qat  bi­
lavasitə bazaltın üstündə yerləşir.
Yer  qabığı  və  ona  birləşən  yuxarı  mantiyanın  bir  hissəsi 
litosferi əmələ gətirir. Zəlzələlərin əksəriyyəti  litosferdə,  əsasən 
yuxarı 30 km-də yerləşir.
Litosferin  ən  üst  qatlan  digər  geosferlərlə  birlikdə  və  qar­
şılıqlı əlaqədə olur. Belə qarşılıqlı təsir nəticəsində litosferin üst 
qatında suyun havanın və  canlılann birgə məhsulu olan aşınma 
qabığı  yaranır.  Aşınma  qabığının  qalınlığı  və  quruluşu  bü­
tövlükdə coğrafi zonalıq qanununa tabedir.
Litosferin  üst  horizontları  adətən  bilavasitə  atmosfer  və 
hidrosferlə  əlaqədə  olur.Quruda  litosfer  torpaqla  (pedosfer), 
bitki  ilə  (biosfer)  və  ya  soyuq  şəraitdə  buz  və  qarla  (kriosfer)
142
örtülü olur.  Yalnız səhrada biosfer bilavasitə (aşınma qabığı ilə) 
atmosferlə əlaqədə olur.  Eyni zamanda torpaq və aşınma qabığı 
ilə atmosfer və litosfer arasında aktiv qaz mübadiləsi gedir.  Li­
tosfer  və  təbii  sular  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  daha  yüksək  də­
rəcədə gedir, belə ki, yeraltı sular həm hidrosferin, həm də li­
tosferin bir hissəsidir.
Litosferin  ən  üst  horizontları  digər  sferlərlə aktiv  surətdə 
qarşılıqlı  əlaqədə  olur.  Bu  qarşılıqlı  əlaqə  yer  səthində  maksi­
mum  intensivliyə  çatır.  Ondan yuxan  və aşağıda isə azalır.  Bu 
əlaqə  insanın  rolu  artdıqca  daha  da  güclənir.  Bəşəriyyət  yer 
qabığı  ilə  min  il  qabaq əlaqəyə  girmişdir.  Bütün  dünyada  lito­
sferin  üst  qatından  il  ərzində 
1 0 0 0   mlrd,  tondan  çox  mineral 
xammal  çıxarılır  və  emal  olunur.  Ağır  sənayenin  90%-ə  qə- 
dərini təmin edən 400 növə yaxın faydalı qazıntılar çıxarılır.
Litosferdən  çıxanlan  materiallann  98%-ə  qədəri  yararsız 
olub  atılır,  yalnız  2%-ə qədəri  işlədilir.  Beləliklə,  litosferin üst 
qatında  materilların  həddindən  çox  antropogen  qarışdırılması 
aparılır.  Bu isə həm bütövlükdə ekosferə, həm də onun ayrı-ayn 
hissələrinə  güclü  dərəcədə  toxunur.Faydalı  qazıntıların  çıxa­
rılması  Yer qabığının geokimyəvi tərkibini dəyişdirir.
İnsanın  təsərrüfat  fəaliyyəti  təbii  relyefəmələgəlmə  və  digər 
geokimyəvi proseslərin gedişini kökündən dəyişdirir, bu isə ne­
qativ  nəticələrə  gətirib  çıxarır.  Antropogen  geoloji  proseslər 
ilbəil  getdikcə  güclənir  və  bütün  bəşəriyyət  üçün  təhlükə  ya­
radır.
Yunan  sözü  olan  torpaq  (pedon)  1)  torpaq,  onun  altında 
torpaq  əmələgətirən  süxur və  aşınma  qatı  (canlı  orqanizmlərin 
yaşayış  mühiti  hesab  olunan  qat).  Yerin  torpaq  əmələgəlmə 
prosesi  gedən  qatı;  2)  litosfer,  hidrosfer  və  Yerin  canlı  qabı­
ğının  bir-birilə  əlaqəli  olan  zonası;  3)  Yerin torpaq  örtüyü  yəni 
torpağın  1 -7 metr dərinliyə qədər olan münbit hissəsidir.
Yer  qabığının  yuxarıdakı  yumşaq  və  münbit  qatına  torpaq 
deyilir.  Torpaq bioloji,  fiziki və kimyəvi amillərin təsiri ilə dağ 
süxurlarından  əmələ  gəlmişdir,  o  mineral  və  üzvi  hissəcik­
143

lərdən,  külli  miqdarda  mikroorqanizmlərdən  ibarət  mürəkkəb 
bir  kompleksdir.  Torpağın  mineral  komponentləri  ana  dağ sü­
xurlarının xırda hissəciklərindən ibarətdir. Onun üzvi hissəsi isə 
bitki və heyvan orqanizmiləri və bunların müxtəlif çürümə mər­
hələsində olan qalıqlarıdır. Bunlardan davamlı humin maddələri 
böyük  rol  oynayır.  Torpağın  əmələ  gəlməsində  və  onun  öz- 
özünü  təmizləməsində,  yəni  çürümə  prosesində  və  üzvi  mad­
dələrin  çevrilməsində  mikroorqanizmlər  mühüm  rol  oynayır. 
Mikroorqanizmlər  tərəfindən  üzvi  maddələrin  çürüməsi  sayə­
sində  təbiətdə  baş  verən  maddələr  dövranında və  onların  çev­
rilməsində torpaq çox mühüm rol oynayır.
Torpaq  və  onun  altındakı  süxurlar  xarici  mühitin  əsas  ele­
mentlərindən biri olmaq etibarilə insanların sağlamlığına və on­
ların yaşayışının davamlı vəziyyətinə çox böyük təsir göstərir.
Ərazinin bitki aləmi, bitki mənşəli və heyvan mənşəli yeyinti 
məhsullarının  kimyəvi  tərkibi  torpağın  tipindən  və  onun  kim­
yəvi  tərkibindən  asılıdır.  Torpaqda  və  ya  torpaq  qatlarında  bu 
və ya digər kimyəvi elementlər çatışmadıqda, yaxud həddin­
dən  artıq  olduqda  bunlar  yeyinti  məhsullarında  və  ya  suda  ya 
çatışmır,  ya  da  həddindən  artıq  olur  ki,  bu da  mühit dəyişmə­
sinə səbəb olur.
Bəzi  ərazilərdə  torpağın  və  dağ  süxurlarının  radioaktivliyi 
yüksək  olduqda,  məsələn,  uran  filizi  yataqlarında, həmin  yerin 
havasında, içməli suda və bitkilərdə də radioaktivlik yüksək ola 
bilər,  bunun nəticəsində  də  ionlaşdırıcı  şüalar üçün təbii zəmin 
yaranmış olur.
Sənaye  müəssisələrinin  ətrafında  torpaq  zərərli  sənaye 
tullantıları ilə, yaxud kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericiləri 
ilə  mübarizədə  tətbiq  edilən  zəhərli  kimyəvi  maddələrlə  çox 
çirklənibsə,  bu,  bitki  mənşəli  yeyinti  məhsullarının  orqano- 
leptik  xassələrinə  pis  təsir  edə  bilər,  yaxud  toksiki  maddələr 
çox  toplandığına  görə  sağlamlıq  üçün  zərərli  olub,  istifadəyə 
yaramır.
144
Atmosferə atılmış radioaktiv aerozollarm yer səthinə çökməsi 
çox  təhlükəlidir.Belə  halda  radioaktiv  maddələr  “qida  zənciri” 
ilə,  yəni  toxumalarında  bəzi  radioaktiv  maddələri  toplamış 
bitkiləri  yedikdə,  yaxud  radioaktiv maddələrlə  çirklənmiş yemi 
yeyən heyvanların əti və südü ilə insana keçə bilər.
Yeraltı  suların  tərkibi  torpağın  və  quruntun  fıziki-kimyəvi 
xassələrindən asılıdır.
Torpaq,  iqlim əmələ  gətirən amillərdən  biridir .Torpağın is­
tilik rejimi  yerə yaxın hava qatının  istilik xassələrinə təsir edir. 
Torpaq  bataqlıqlaşmış,  yaxud  yeraltı  sularsəthə  yaxın  olduqda 
ərazinin  mikroiqlimi  sağlam  olmur  və  ərazinin  bitki  örtüyü 
məhv olur.
Müasir elm, texnika və biotexnologiya təbiətin dəyişilməsi 
prosesində  təbii  torpağa  xas  olan  bəzi  qüsurları  kənar  etməyə, 
torpaq  əmələgəlmə  prosesini  istənilən  istiqamətdə  yönəltməyə, 
torpağa  lazımi  birləşmələr  verməklə  onun  münbitliyini  artır­
mağa,  bitkilərin  tərkibinə  təsir  etməyə,  genafonun  dəyişməyə, 
böyük əraziləri qurutmağa (bataqlıqları) səhra və yarımsəhraları 
suvarma norması  ilə təmin etməyə imkan verir.
Bu antropogen təsirlər nəticəsində təbii tarazlıq pozulur, yer 
səthində şaquli və üfüqi zonallıqda bitki, heyvanat aləminin növ 
tərkibi  dəyişir və nəticədə mikroiqlim sahələri  yaranır ki, bu da 
iqlim dəyişmələri ilə nəticələnir.
Torpağın  mühüm  əhəmiyyəti  olan  əsas  xassələri  onun 
mexaniki tərkibindən asılıdır.Onun bu xassələrinə havakeçirmə, 
sukeçirmə  və  rütubət  tutumu  (torpağın  öz  məsamələrində  su 
hissəciklərini saxlamaq qabliyyəti) aiddir.
Torpaq  hissəciklərdən  və  bunların  arasındakı  boşluqlardan 
ibarətdir.  Ölçüsünə  görə  torpağın  aşağıdakı  hissəcikləri  olur: 
qum-dənələrin  diametri 
0 .2   mm-ə,  gilli  qum  0 .0 1 -0 .2   mm,  gil 
0.001-0.0lmm  olur.  Humusu təşkil  edən  üzvi  kolloid  hissəcik­
ləri bundan da kiçik olur.
Torpaqda  90%-dən  çox  qum  və  10%-dən  az  gil  varsa,  belə 
torpaq  qumlu  torpaq,  10-30%  gil  varsa  qumluca  torpaq,  30-
145

50%  gil  varsa  gillicə torpaq,  50%-dən çox  gilvarsa gilli torpaq 
adlanır.
Torflu  torpaqlarda  əsas  komponent  humusun  üzvi  his­
səcikləridir. İri  dənələrdən  ibarət  torpaqlarda  iri  məsaməiər  az 
olur.  Bu cür torpaqların məsaməliyi  o  qədər də böyük olmayıb 
torpağın  ümumi  həcminin  25-40%-ə  qədərini  təşkil  edir.  İri 
dənəvər  torpaqlar  suyu  və  havam  yaxşı  keçirir.  Buna  görə  də 
belə torpaqlar quru olur, hava yaxşı işləyir.
“Torpağın  məsaməliyi  -  torpağın  bütün  məsamələrinin  həc­
minin, torpağın həcminə olan faizlə nisbətidir”.
İridənəvər  torpaqların  havanı  yaxşı  keçirmək  xassəsi  aerob 
mikroorqanizmilərin  yaşaması  və  torpağın  öz-özünü  təmiz­
ləməsi üçün əlverişli şərait yaradır.
Gilin  su keçirmə qabiliyyəti  qumdan təxminən 6000 dəfə az, 
rütubət tutumu qumdan 2.5-3  dəfə, torfdan isə 30-40 dəfə çox­
dur.  Qumlu  torpaqda  su  kapillyarla  30-40  sm-ə,  gillicə  tor­
paqlarda 40-60  sm-ə qalxırsa,  gildə o  1-1.5  m-ə,  torfda isə 4-6 
m-ə qalxır. Xırdadənəvər torpaqlar suyu pis süzür, buna görə də 
bunların  içərisində  və  üzərində  çoxlu  su  qalır.  Belə  torpaqlar 
yaş və rütubətli olub tez soyuyur, asanlıqla bataqlıqlaşır, yağın­
tılardan  sonra  isə  bunların  səthi  uzun  müddət  qurumur.  Kapil- 
lyarlıq  sayəsində  belə  torpaqlarda  torpaqaltı  suların  səviyyəsi 
həmişə  səthə  yaxın  olur,  aerasiya pis  olduğu  üçün belə torpaq­
lar  öz-özünü  təmizləyə  bilmir  və  meyit  bacdırmaq  üçün  ya­
ramır.
Torpağın  istilikkeçirmə  qabliyyəti  yüksək olmadığına  görə 
torpağın  üst  qatından  aşağı  qatlara  getdikcə  torpağın  tempera­
turu  tez  düşür,  lm-dən  dərində  sutkalıq  temperaturda  fərq 
olmur.  Səthdəki  temperatur  fərqləri  yerin səthindən 2  m  dərinə 
ancaq 
2   aydan sonra gəlib çatır, məsələn, iyul ayındakı  isti  2  m 
dərinliyə ancaq sentyabrda gəlib çatır.
Ərazidən  asılı  olmayaraq  12-20  m  dərinlikdə  quruntun 
temperaturu bütün il boyu
146
eyni olur.  Bundan  aşağıya  getdikcə  hər  35  m-də  temperatur  1° 
C  qalxır.  Buna  görə  də  şaxtalarda  və  filiz  mədənlərində  artıq 
500-600  m  dərinlikdə  havanın  və  divarların  temperaturu  40- 
45°C-yə çata bilər ki, bu da iş şəraitinə təsir edir və işləməyi çə­
tinləşdirir.
Ayrı-ayrı  yerlərin  geoloji  tarixindəki  və torpaq əmələgəlmə 
prosesindəki  xüsusiyyətlər  torpaqların  kimyəvi  tərkibinin 
müxtəlif  olmasına,  yəni  torpaqda  təsadüf  edilən  kalsiumun 
(Ca),  natriumun  (Na),  kükürdün  (S)  və  xüsusən  mikroele- 
mentlərdən:  yodun  (J),  misin  (Cu),  kobaltın  (Со),  flüorun (F), 
molibdenin  (Mo),  manqa-nın  (Mu),  sinkin  (Zu),  borun  (B), 
stronsiumun (Sr), selenin (Se) və s.  həddindən çox və ya az ol­
masına  səbəb  olmuşdur.  Torpaqda  və  ya  suda  kimyəvi  ele­
mentlərin  çatışmadığı  və  ya  həddindən  çox  olduğu  yerlərə 
(areallara) anomal geokimyəvi əyalətlər deyilir.
Torpaqlarda  bu  və  ya digər kimyəvi  elementlər çatışmadıqda 
və ya  həddindən  artıq  olduqda bitkilər bunları  ya kifayət qədər 
almır,  ya  da  həddindən  çox  alır.  Deməli  bunlar  bitkilər və  iç­
məli su ilə birlikdə heyvan orqanizmlərinə ya kifayət qədər keç­
mir, ya da həddindən çox keçir.  Bunun nəticəsində anomal geo­
kimyəvi  əyalətlərin  ərazisində  yaşayan  orqanizmilərdə  -  bit­
kilərdə,  heyvanlarda  və  insanlarda  maddələr  mübadiləsi  poz­
ğunluqları,  funksional  və  morfoloji  dəyişikliklər  və  xəstəliklər 
baş verir.  Maddələr mübadiləsi pozğunluğunun "xarakteri həmin 
arealda  hansı  mikroelementin  çatışmamasından  və  ya  artıq 
olmasından asılıdır.  Lakin ərazinin geokimyəvi  şəraitindən asılı 
olaraq  bütün  pozğunluqları  geokimyəvi  endemiyalar  anlayışı 
altında birləşdirirlər.
Ərazinin  kimyəvi  şəraiti  ilə  əhalinin  sağlamlığı  arasında  nə 
kimi  əlaqə  olmasını  aydınlaşdırmaq  daha  mürəkkəb  məsələdir, 
çünki  burada ictimai  şəraitin də rolu vardır.  Kənd əhalisinə əra­
zinin  geokimyəvi  şəraitinin  təsiri  daha  çox  olur  (yerli  əhali 
həmin yerdə yetişdirilən məhsullardan istifadə edirsə).
147

Əhalinin  sağlamlığının  ərazinin  geokimyəvi  şəraiti  ilə  əla­
qədar olması hələ XIX əsrin əwəllində aşkar edilmişdi:  belə ki 
o vaxt müəyyən edilmişdi ki, endemik ur xəstəliyinin (dağlarda 
isə  endemik urun  və ağıl  zəifliyinin)  səbəbi  torpağın və həmin 
yerdə istehsal edilən yeyinti məhsullarının tərkibində yodun ça- 
tışmamasıdır. Dağ süxurlarında və suda flüoz çoxluğu ilə əlaqə­
dar olaraq baş vermiş flüoz endemiyalan müşahidə edilmişdir.
Bütün  geokimyəvi  endemiyalann  aşkara  çıxarılması,  öyrə­
nilməsi və ləğv edilməsi ekologiya elmi qarşısında duran aktual 
məsələdir.
Məlumdur  ki,  bütün  təbii  ünsürlər,  o  cümlədən  torpaq  öz- 
özünü təmizləmə  qabiliyyətinə  malikdir.  Ümumiyyətlə,  torpaq 
müxtəlif mənbələrdən, eləcə də ölmüş bitki və heyvan qalıqları 
ilə,  habelə  bunların  həyat  fəaliyyəti  məhsulları  ilə  çirklənir, 
yaşayış yerlərində natəmizlik və tullantılar ilə də çirkləndirilir.
Torpağın  öz-özünü  təmizləməsi  mürəkkəb  və  çox  uzun 
müddət davam edən bioloji proses  olub,  bu prosesdə üzvi mad­
dələr  suya,  karbon  qazına,  mineral  duzlara və humusa çevrilir, 
protogen törədicilər isə ölür.  Torpağın öz-özünü təmizləmə pro­
sesi  aşağıdakı  qaydada  gedir:  torpaq  çirkləndikdə  tullantıların 
maye  hissəsi  süzülür,  onda  asılı  halda  olan  üzvi  hissəciklər, 
mikroorqanizmlər  və  bağırsaq  qurdlarının  yumurtaları  isə mə- 
samələrdə  qalır.  Böyük  udma qabiliyyətinə  malik  olan  torpaq 
dənələri  süzülən mayedən həll olmuş üzvi kolloid maddələri və 
üfunətli  qazları  udur.  Torpağın  üzvi  maddələrinin  tutulub  sax­
ladığı  üst  qatlarda  külli  miqdarda  müxtəlif  mikroblar,  göbə­
ləklər,  yosunlar,  ibtidailər,  qurdlar,həşərat  sürfələri  yaşayır  ki, 
bunlar da torpağın öz-özünü təmizləməsində iştirak edirlər.
Torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması həm aerob, həm də 
anaerob  şəraitdə  gedir.  Anaerob  şəraitdə  üzvi  maddələr  çürü­
dükdə və qıcqırdıqda üfunətli  qazlar çıxır ki,  bunlar da havaya 
uçub  onu  çirkləndirir.  Buna  görə  də  tullantıları  zərərsizləşdir­
dikdə  elə  şərait  yaratmaq  lazımdır  ki,  torpaqda  aerob  mineral- 
laşma  prosesləri  üstünlük  təşkil  etsin,  yəni  çirklənmiş  torpağa
148
kifayət  qədər  oksigen  gəlməli  və  ona  çoxlu  tullantı  tökülmə­
məlidir.  Torpağın  öz-özünü  təmizləməsi  sayəsində  üzvi  mad­
dələr  qeyri-üzvi  birləşmələrin  elə  formalarına  çevrilir  ki,  bu 
şəkildə  onlar  bitkilər  üçün  qida materialı  olur  və  beləliklə  bir 
daha təbiətdəki maddələr dövranına daxil olurlar.
Hazırda  tullantıların  və  təsərrüfatdan  çıxan  çirkli  sulann 
torpaq  vasitəsilə  zərərsizləşdirilməsi  ən  yaxşı  metod  hesab 
olunur və praktikada geniş tədbiq edilir.  Bu işdə təkcə torpağın 
təbii yolla öz-özünü təmizlənməsindən istifadə edilmir. İnsanlar 
bu  prosesləri  idarə  etməyi  öyrənmiş  və  hətta  bunları  süni 
qurğularda , məsələn,biosüzgəclərdə və çirkli suları təmizləmək 
üçün olan başqa qurğularda yaradırlar.
Yaşayış  yerlərində  insanın  yaşayıb  işləməsi  prosesində 
daim müxtəlif tullantılar, natəmizlik, çirkab, mətbəx tullantıları, 
evlərin və  küçələrin  zibili, məişətin, hamam və camaşırxanala- 
rm,  sənayenin  çirkli  suları,  inşaat  zibili,  istehsalın  müxtəlif 
bərk  tullantıları,  iri  şəhərlərin  əlvan  və  qara  metal,  kimya  və 
neft-kimya,  maşınqayırma,  sənaye  müəssələri,  istilik-elektrik 
stansiyalarının  əhatə  etdikləri  torpaq  sahələri  ağır  metallarla, 
neft məhsulları, kükürd və digər maddələrlə ciddi çirkləndirilir.
Quruda qazılan və istismar olunan neft quyuları torpağı çirk- 
ləndirən  əsas mənbələrdən biridir.  Quyuların qazılması zamanı 
hər bir buruq  orta  hesabla sutka ərzində  120-150  m
3  su işlədir. 
Adətən  quyu  ətrafında kifayət həcmdə  gil,  yağlayıcı  maddələr, 
kimyəvi  reagentlər,  qazılmış  süxurlar,  duzlar  və  s.  ilə  çirklən­
miş  su  yığnağına  rast  gəlmək olur.  Bu  sular tullantı  suları  ad­
landırılır.  Laborotoriya  tədqiqatları  ilə  müəyyən  edilmişdir  ki, 
tullantı  sularının  fiziki-kimyəvi  tərkibi  əsasən  onunla qarışmış 
qazma  məhlulunun  və  kimyəvi  reagentlərin  miqdarından  ası­
lıdır.  Müəyyən edilmişdir ki,  qazma tullantı sularında mexaniki 
qarışığın  miqdarı  100-4618  mq/1,  üzvi  maddələrin  miqdarı  53- 
3052  mq/1  və  neft  məhsullarının  miqdarı  isə  8,8-210  mq/1 
həddində dəyişir.
149

Tullantı  suların  tərkibində  olan  bioxromat  oksidi  7,3-520 
mq/Cb/l,  başqa maddələrin oksidləri  isə 9,5-5191  mq/02/l  miq- 
darındadır.  Bu  tullantı  suları  torpaq  daxilində  olan  canlı  or­
qanizmləri məhv etmək xüsusiyyətinə malik olur.
Qeyd etmək lazımdır ki,  qazma məhlulunun özü xüsusilə neft 
əsaslı  qazma məhlulu  ətraf mühit üçün kifayət  dərəcədə təhlü­
kəlidir.  Adətən çirklənmə,  qazma məhlulunun quyudan daşma­
sından,  tullanmasından,  işlənmiş  məhlulun  ətrafa  dağılma­
sından  yaranır.  Kimyəvi  işlənmiş  və  ağırlaşdırılmış  məhlullar, 
qazmadan fərqli olaraq quyuların istismarı zamanı ətraf mühitin 
çirklənməsinə daha çox təsir göstərir.
Quyu  məhsulu  tərkibindəki  böyük  miqdarda  lay  suyu  ol­
duqda,  atqı  xəttində,  boru kəmərində  və nasos-kompressor bo­
rularında,  duz,  qum  və  parafin  çökməsinə  təsadüf edilir.  Buna 
qarşı  mübarizə  üçün  kimyəvi  üsullardan  istifadə  edilir.  Quyu 
döşəməsində tutucu vasitə olmadıqda ətraf mühit neft,  lay suyu 
və turşu ilə çirklənir.
Quyu  dibi  zonada  keçiriciliyi  artırmaq  məqsədilə,  hidroqum 
şırnağı,  turşu,  termik  təsir  və  kimyəvi  işləmə  metodları  tətbiq 
edilir. Bu əməliyyatlar yeraltı avadanlığın 
bəzən  qaldırılması  prosesi  ilə  aparılır.  Avadanlığın  qaldırılıb- 
qaldırılmamasından asılı  oımayaraq  quyuətraflı  zona gilli  məh­
lul,  səthi  aktiv  maddələr,  turşu  və  kimyəvi  həlledicilərlə  çirk­
lənməyə məruz qalır.
Torpağın  çirklənməsi  yer  üzərinə  neftin  təbii  olaraq  öz- 
özünə  çıxması  nəticəsində  də  baş  verir.  Bu  hala  Cənubi  Koli- 
forniyada,  Karib dənizində,  Meksika  və  İran  körfəzində,  Azər­
baycan və Komidə rast gəlmək olar.
Təbii  yolla  yer  səthinə  qalxan  bu  neftlər  çıxarılan  neftdən 
bəzi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
Neft və qazın çıxarılması, hazırlanması, nəqli  və saxlanılması 
ətraf mühiti çirkləndirən potensial mənbələrdən sayılır.
150
Rezervuarlardan  neftin  sızması  onların  dibində  yaranan 
korroziyanın  təsirindən,  xarici  zədələrdən  və  sair  səbəblərdən 
də baş verə bilər.
Beləliklə, neftlə torpağın çirkləndirilməsi orada olan mikroor- 
qanizmilərin  məhvinə  səbəb  olaraq  torpağın  məsuldarlığının 
azalmasına  səbəb  olmaqla  yanaşı  torpaqda  potensial  şəkildə 
konserogen maddələrin yığılıb qalmasına səbəb olur.
Yer  qabığının  süxurları  müxtəlif minerallardan  ibarətdir,  la­
kin onun ən üst hissəsi  olan torpaq qatının tərkibində müəyyən 
qədər  üzvi  qalıqlar  vardır.  Deməli,  torpaq  qatı  həm  mineral, 
həm də üzvi  birləşmələrdən  ibarətdir.  Torpaq  yer səthində  lito­
sferin  mineral  və  biosferin  üzvi  maddələrinin  təkamül  prosesi 
nəticəsində  əmələgəlmiş,  özünəməxsus  xassələrə  malik  olan 
təbii törəmədir. Elmi dildə torpaq “biokos” sistemi adlandırılır.
Torpaqşünaslıq  elminin  banisi  N.N.Dokuçayevin  təliminə 
əsasən  torpaq  bitki  və  heyvan  orqanizmilərinin,  iqlimin,  rel­
yefin və ərazinin  geoloji yaşının qarşılıqlı təsiri  nəticəsində ya­
ranmış  və  inkişaf etmiş  təbii  törəmədir.  Torpağın  yaranmasını 
təmin edən səbəblərə torpaqəmələgəlmə amilləri deyilir.
Hələ  1875-1876-cı  illərdə Həsənbəy Zərdabi  ilk dəfə olaraq 
öz  əsərlərində  əsas  4  faktorun  torpaqəmələgəlmə  prosesində 
rolunu  göstərmişdir:  ana  süxur,  bitki  və  canlı  orqanizmlər,  iq­
lim  və  insanın  təsürrüfat  fəaliyyəti.  Ondan