Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

2   mlrd,  ton  çıxarılan  dağ  kütləsindən  kö­
mürün payına ancaq 20%  düşür, qalanı  isə  tullantılardır.  Digər 
faydalı  qazıntıların  çıxarılmasında  dağ  kütlələrində  məsələn, 
əlvan metal filizlərinin miqdarı 
1 -2 % təşkil edir.
Adətən,  əlvan  metal  filizləri  zənginləşdirmə  fabriklərində 
müxtəlif üsullarla zənginləşdirilir.  Bu müəssisələrin tullantıları 
dəmir,  kükürd  və  başqa  metalların  birləşmələrindən,  o  cümlə­
dən nadir və səpələnmiş metal birləşmələrindən ibarətdir.  Dağ- 
mədən  və  dağ  kimya  sənayesi  müəssisələrinin  bərk  tullantıları 
müəyyən  yerlərə  yığılır  ki,  bunlar  getdikcə  daha  çox  torpaq 
sahələrini  tutur.  Məsələn,  Kursk  maqnit  anomaliyası  dəmir 
filizi rayonunda tullantılar 
1  mlrd m3-ə çatır.
Su və külək eroziyası nəticəsində yaranan tullantılar müəyyən 
dərəcədə  hidrosferi  və  atmosferi  də  çirkləndirirlər.  Kömürçı- 
xarmada zənginləşdirmə fabriklərinin quru tullantıları  öz-özünə 
alışır  və  bu  ətraf mühütün  daha  intensiv  şirklənməsinə  gətirib 
çıxarır.  Hal-hazırda bu  iki  növ  tullantı  az istifadə olunur.  Belə 
ki,  təkcə  kömürçıxarmanın tullantılarının  təkrar  istifadəsi 
1 %-i 
keçmir.
Litosferin  əsas  çirklənmə  mənbələri  qara  və  əlvan  metallur­
giya sənaye müəssisələrdir.Onların tulladığı, 70 mln tondan çox 
şlakın  təxminən  yarısı  istifadə  olunur,  qalanı  isə  tullantı  kimi 
atılır.  Qara  metallurgiya  tullantılarından  daha  əhəmiyyətlisi 
domna şlaklarıdır.  Domna şlaklarının tərkibi  mürəkkəbdir.  On­
larda  əsasən  oksid  halında  30  adda  kimyəvi  birləşmələrə  rast
162
gəlinir.  Bunlardan  əsasları:  SİO
2  (silisium-4  oksid)  33-40%, 
Aİ
2 0 3 (alüminium-oksid)  4-13%,  CaO(kalsium-oksid)  30-50%, 
MgO  (maqnezium-oksid)  3-14%.  Az  miqdarda  isə:  FeO 
(dəmir-2  oksid),  РегОз  (dəmir-3  oksid),  МпОг  (manqan-4 
oksid), U
2O5  (uran-5  oksid),TİO2 (titan-4 oksid), K2O (kalium- 
oksid) və s. təşkil edir.  Bundan başqa, metal istehsalının müxtə­
lif növləri  tərkibinə  görə  fərqlənən  böyük  həcmdə  şlak  və  toz 
şəklində tullantılar verir.
Bu halda əmələ gələn ferritlər, xromitlər, ferratlar və baş­
qa  duzlar  vannanın  dibinə  çökür  və  texnoloji  prosesin  normal 
gedişini pozurlar.  Ona görə də vaxtaşırı əmələ gələn şlamlar kə­
nar edilir.
Qələvi  natrium  şlamda  müxtəlif  duzlar  şəklində  (monosi- 
likatlar,  ferritlər,  ferratlar) sərbəst, həm də əlaqəli  halda olur və 
onun ümumi tərkibi 70-80%-ə qədər çatır.
Daha böyük  miqdarda şlak  əlvan metallurgiyada almır.  Emal 
olunan  xammalın  növündən  asılı  olaraq 
1  ton  metalın  istehsa­
lında  100-200  ton  şlak  almır.  Əlvan  metalların  tullantı  şlakları 
xeyli  miqdarda  qiymətli  metallarla  zəngindirlər.  Məsələn,  Ru­
siyanın mis zavodlarının  tullantı  şlaklarında 27 mln tona yaxın 
Fe, 335 min ton Cu və 2 mln ton Zn olur.
Əlvan metallurgiyanın  şlaklarının kimyəvi tərkibi  demək olar 
ki,  domna  peçlərinin  şlakları  ilə  analojidir.  Əlvan  və  qara 
metallurgiyanın  şlak və  şlamımn saxlanılması  üçün hər  il 
2 0 0 0  
ha torpaq sahəsi tələb olunur.
Hazırda istehsalçıların və alimlərin üzərində çalışdıqları  prob­
lemlərdən  biri  energetika  sənayesinin  tullantılarından  istifadə 
olunmasıdır.  İES  qazanxanalarında tərkibində karbon olan  bərk 
xammalın  yanması  zamanı  qeyri-bərabər  formalı  şüşə  şəkilli 
texniki  və  mexaniki  xırdalanmış  dənəciklərdən  ibarət  bərk  his­
səciklər  alınır.  İES-da,  yanacaq  1200-1600°S-də,  toz  halında 
qızdırıcı kürədə yandırılır.  Yanacağın mineral hissəsindən əmə­
lə gələn müxtəlif  birləşmələrin hissəcikləri toz kütləsi  şəklində 
ayrılır.  Külün  tərkibində  80-85%  miqdarında  olan  xırda  və
163

yüngül  hissəciklər  (ölçüləri  5-100  mkm)  qazanxanaların  kü­
rəsində tüstü qazlan  ilə  çıxır.  Daha  böyük  hissələr isə kürənin 
altına çökür,  əriyərək şlak əmələ gətirir. Əmələ gələn şlakın və 
tüstü  ilə  uçub  gedən  hissəciklərin  miqdar nisbəti  müxtəlif  ol­
duğundan  torpağın çirklənməsidə əhəmiyyətli rol oynayır.
Hazırda kül və şlaklar əvvəllər kənd təsərrüfatı sahəsi  olan 
yüz  minlərlə,  bəzi  ölkələrdə  isə  milyon  hektarlarla  torpaq 
sahəsini tutur. Bir neçə ildən sonra soyuyaraq  həmin şlaklardan 
zəhərli qazlar ayrılır ki, bu da bitki və heyvanlar aləminə ziyan 
vurur.  Yanma zamanı az istilik ayrılır və yüksəkküllü yanacaq- 
dan istifadə olunmasının artması tullantıların miqdarını daha da 
artırır.  Buna  görə  də  hazırda  kül  və  şlakların  effektli  istifadə 
olunması üsüllarının yaradılması aktual problemlərdən biridir.
Qeyri-üzvi məhsul  istehsal edən kimya sənayesi müəssisələri 
böyük miqdarda təbii  mineral resurs istifadəçiləri, həm də əsa­
sən  litosferin və  ətraf mühitin kütləvi  çirkləndiriciləridir.  Lito­
sferi  çirkləndirən  çox  vacib  texnoloji  proseslərə  əsaslanan  sa­
hələr  bunlardır:  sulfat  turşusu,  kalium  gübrələri,  fosfor turşusu 
və  fosfor  gübrələri  və  s.  Sulfat  turşusunun  alınmasında  çox 
hallarda  xammal  kimi  kükürd  kolçedanmdan  istifadə  olunur. 
Hazırda dünyada kolçedanın yanmasından hər il  18-20 mln ton 
yanma məhsulu almır.  Kimyəvi  gübrələr torpağın məhsuldarlı­
ğını  artırır,  lakin  onlardan  böyük  dozalarda  istifadə  olunması 
torpağın  çirklənməsinə  səbəb  olur.  Torpağa  həddən  artıq  ve­
rilən  fosfat  və  nitratlar  yerüstü  sularla  yuyulub  su  laylarını 
çirkləndirirlər.
Kalium  gübrələrinin  istehsalmda istifadə  oilman  kalium  xlo- 
ridin alınmasında xammal  kimi  mineral  silvinit istifadə olunur. 
KCl-un  silvinitdən  alınması  flotasiya  və  hallogen  hallurgiren- 
siya üsulları ilə  həyata keçirilir.  Bu üsullar temperaturdan asılı 
olaraq suda KC1 və NaCl müxtəlif dərəcədə həll olmasına əsas­
lanır.  Hər  ton  KC1  alman  zaman  əsas  komponent  NaCl  olan 
2.5-3.0 ton hallogen tullantılar əmələ gəlir.
164
Fosfor gübrələrini və yemə edilən əlavələrin istehsalmda ge­
niş  istifadə  olunan  fosfor  turşusunun  alınması  üçün  əsas  iki 
üsuldan  istifadə  olunur:  ekstraktlı  (turşulu)  və  fosforit  filizlə­
rindən  istifadə  olunur.  Yer  qabığında  fosfor  xammalının  təx­
minən 95%-ə qədər fosfor apatit şəklindədir.
Hazırda  elektroeneıji  istehsalının  əsas  hissəsi  kömür,  neft, 
qaz  yanacaqları  kimi  təbii  xammalın  yandırılması,  həmçinin 
hidroelektrik  stansiyalarının və  su anbarlarının tikilməsilə çay­
ların eneıjisindən istifadə olunması həyata keçirilir.  İES-mn is­
tismarı  böyük  miqdarda  üzvi  yanacaq  sərfi,  onun  zənginləş­
dirilməsi,  daşınması,  külli  miqdarda tullantıların  yaranması  ilə 
bağlıdır.  Bunlar ətraf mühitin  çirkləndiricilərinin  əsas mənbəyi 
olmaqla  kül  və  şlam  yığımlarının  tikilməsi  üçün  böyük  torpaq 
sahələrinin  ayrılmasını,  qaz  mənşəli  tullantıların  təmizlənmə­
sini tələb edir.
Hidroelektrik stansiyanın  tikilməsi  su anbarları üçün böyük 
torpaq  sahəsi  tələb  edir.  Bununla  yanaşı  hidroqurğular  yeraltı 
suların  səviyyəsinə  təsir  göstərir,  torpağın  duzlaşmasma  və 
onun məhsuldarlığının azalmasına gətirib çıxarır.
Torpaq  üçün  daha  ciddi  çirkləndiricilər  pestisidlər  və  ra­
dioaktiv  maddələrdir.  Adətən  kənd  təsərrüfatında  pestisidləri 
toz, maye və həb şəklində istifadə olunur. Tozşəkilli pestisidləri 
maşın  və  təyyarələrin  köməyilə,  suspenziya  şəklində,  torpağa 
verilir.  Torpağa  verilən  pestisidlər  uzun  müddət  torpaqda  qala 
bilirlər.  Daha  uzunmüddətli  pestisidlər  üzvi  xlor  birləşmələri­
dir.  Onlar  torpaqda  15  il  müddətinə  qədər  qalırlar.  Uzunmüd­
dətli  olmayan  pestisidlər  ətraf mühitdə 
1 - 1 2   həftə,  orta  daya­
nıqlı pestisidlər  1-18 ay, dayanıqlı  pestisidlər isə iki  ildən artıq 
qala  bilərlər.  Üzvi  fosfor  birləşmələri  adətən  asanlıqla  hid- 
rolizləşir, üzvi xlor birləşmələri isə bioloji təsir nəticəsində vaxt 
getdikcə  yavaş-yavaş  parçalanır.  Beləliklə,  pestisidlər  insan­
ların və heyvanların qida sisteminə düşə bilərlər.
Xoşagəlməz  hadisələrin  qarşısım  almaq  üçün  qida  məh­
sullarında  və  torpaqda  pestisidlərin miqdarını  normallaşdırmaq
165

(BQH)  təklif  olunmuşdur  və  bir  çox  pestisitlərin  istifadəsinə 
qadağa qoyulmuşdur (ODT tiofos).
Litosferin radioaktiv maddələrlə çirklənməsinin əsas mənbə­
ləri  aşağıdakılardır:  uran  sənayesi,  müxtəlif  növ  nüvə  reak­
torları,  radiokimya  sənayasi,  radioaktiv  tullantıların  emalı  və 
saxlanılan yerləri, nüvə partlayışı və s.
Uran  sənayesi  uran  və  onun  birləşmələrinin  çıxarılması, 
emalı, zənginləşdirilməsi, nüvə yanacağının istehsalı ilə məşğul 
olur.  Uran  sənayesinin  hər  bir  istehsal  sahəsi  biosferi  çirk- 
ləndirə  bilər.  Məsələn,  ftoritli  uranın  zənginləşdirmə  zavodla­
rında  qaz  diffuziyah  oyuq  kaskadlarından  keçirilməsi  zamanı 
UF
6 ətraf mühitə süzülə bilər.
Böyük  sürətlə  inkişaf  edən  sənaye,  nəqliyyat,  kənd  tə­
sərrüfatı  daha  çox  elektrik enerjisi  tələb  edir  və  bu  yeni  enerji 
mənbələrinin  axtarışını  zəruri  edir.  Ən  perspektivli  nüvə  və 
termonüvə enerji mənbələridir.
Nüvə  enerjisinin  istehsalı  bir  neçə  ardıcıl  mərhələdən  iba­
rətdir:  uran  şaxtalarında  nüvə  yanacağının  çıxarılması,  lazımi 
halda  onun  zavodlarda  zənginləşdirilməsi,  yanacağın  “tərkib 
hissələrinin” istehsalı,  onların reaktora yerləşdirilməsi  və xüsu- 
siləşdirilmiş müəssisəyə göndərilməsi.
Ətraf  mühitin  çirklənməsi  ehtimalı  göstərilən  əməliyyat­
lardan əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlifdir.
Şaxtalardan  xammalın  çıxarılması  və  zənginləşdirilməsi 
zamanı ətraf mühitin çirklənməsi böyük deyildir. Ən ciddi çirk­
lənmə  nüvə  yanacağım  istehsal  edən  zavodlarda  baş  verir. 
Müasir tipli nüvə reaktorları iki halda radioaktiv çirklənmə ya­
radırlar: normal iş zamanı və qəza vəziyyətində.
Atom müəssisələrində  ən təhlükəli  qəza -   I  dərəcəli  soyutma 
dövrünün pozulmasıdır.
Məlum  olduğu  kimi  ağır  metalların  (qurğuşun,  civə,  kad- 
mium,  molibden  və  s.),aerozollar  və  radioaktiv  tozları  sənaye 
müəssisələri  tərəfindən  atmosferə  tullanır  və  atmosfer  yağın­
tıları ilə torpağa daxil olurlar.
166
Beləliklə,  torpağın  gübrələrdə  olan  ağır metallarla çirklən­
məsinə,  sahələrin pestisidlərlə (mis  duzları,  qurğuşun  arsenatı) 
işlənməsi  nəticəsində  yaranan  çirklənməni  də  əlavə  etmək 
lazımdır.
Pestisidlərin  çoxu  torpaqda  aylarla  və  illər  ərzində  qala  bi­
lərlər.  Məsələn, DDT-nin  suda yarımparçalanma müddəti  10  il, 
dieldrinin  ki,  isə  20  ildən  artıq  qiymətləndirilir.  Pestisidlər  is­
tifadə olunan sərhədlərdən çox uzaq məsafələrə yayıla bilirlər.
Çirkləndiricilərin torpaqda təsir dərəcəsini  müəyyən etmək 
üçün,  onlardan  nümunələr  götürülərək  analiz  edilir.  Torpaq 
nümunələrinin çəkisi 
0 .6 -0 .8  kq miqdarında götürülür.
Analiz  nəticəsində  torpaq  örtüyünün  ağır  metallarla  çirklən­
məsinin xəritə sxemləri tərtib olunur və burada texnogen tullan­
tıların  miqdarı  və  kimyəvi  tərkibi,  tullantıların  yayılmasının 
meteoroloji  şəraiti  göstərilir.  Əsas  xəritələrdən  bunların  fərqi 
ondadır  ki,  ağır  metalların  maksimal  konsentrasiyası  torpağın 
ən yuxarı qatında yerləşir.
Torpağda  çirkləndirici  elementlərin  (ağır  metalların)  təyin 
olunması  müxtəlif  üsullarla  aparılır:  kimyəvi,  instrumental, 
atom  absorbsion,  kimyəvi  spektral,  rentgen  flüoressent  və 
neytral aktivasiya və s.
Torpağın  kimyəvi çirklənməsinin norması  buraxılabilən  qatı- 
lıq həddinə (BQH) görə təyin olunur. Qiymətinə görə (BQH) su 
üçün  və  hava  üçün  qəbul  olunmuş  buraxılabilən  qatılıq  həddi 
müəyyən  qədər  fərqlənir.  Bu  fərq  onunla  izah  olunur  ki,  tor­
paqdan insan  orqanizminə daxil olan  zəhərli  maddələr torpaqla 
təmasda olan obyektdən (su, hava, bitki) keçir.
BQH  -   kimyəvi  maddənin  (şumlanmış  1  kq  torpaqda  mq- 
larla) elə  bir qatılığıdır ki,  torpaqla təmasda olan  mühitə  və  in­
san orqanizminə bilavasitə və ya dolayı yolla mənfi təsir göstər­
məsin.  O  həmçinin  torpağın  öz-özünə  təmizlənməsi  qabiliyyə­
tinə  də  təsir  etməməlidir.  Kimyəvi  maddələrin  mühitdə  yayıl­
masından asılı olaraq 4 növü mövcuddur.
167

TV  -   translokasiya  göstəricisi  -   maddələrin  torpaqdan  yaşıl 
kütləyə və bitkilərin meyvələrinə keçməsini xarakterizə edir.
MA  -   miqrasiyalı  hava  göstəricisidir  -   kimyəvi  maddələrin 
torpaqdan atmosferə keçməsini xarakterizə edir.
MV -  miqrasiyalı  su  göstəricisidir -  kimyəvi maddələrin tor­
paqdan  yeraltı  sulara  və  su  mənbələrinə keçməsini  xarakterizə 
edir.
OS -  ümumi  sanitar  göstəricisi  kimyəvi  maddələrin  torpağın 
öz-özünə təmizlənmə və  torpağın canlı  mühitə təsirini  xarakte­
rizə  edir.  BQH  mövcud  olmayan  yeni  kimyəvi  birləşmələr 
tətbiq  olunduqda  müvəqqəti  buraxılabilən  həddindən  istifadə 
olunur (MBQH).
MBQH=  1.23 + 0.48 BQH
burada BQH - ərzaqlar üçün  buraxılabilən qatılıq həddi (tərə­
vəz və qida məhsulları), mq/kq.
Torpağın çirklənmə dərəcəsinə görə təsnifatı  kimyəvi  mad­
dələrin  buraxılabilən miqdarına və onların  fonunun çirklənmə­
sinə  görə  aparılır.  Torpaq  çirklənmə  dərəcəsinə  görə  aşağıdakı 
qruplara bölünür:
l)çox çirklənmiş, 2) orta çirklənmiş, 3) zəif çirklənmiş.
Çox  çirklənmiş  qrupa  elə  torpaqlar  daxildir  ki,  onların  tər­
kibində çirkləndirici maddələr buraxılabilən miqdardan bir neçə 
dəfə  çox  olsun  və  bioloji  məhsuldarlığı  aşağı,  fiziki-kimyəvi, 
kimyəvi və bioloji xarakteristikasında ciddi dəyişiklik olsun.
Orta  çirklənmiş  qrupa  elə  torpaqlar  daxildir  ki,  onlarda  bu- 
raxılabilən  hədd  qatılığına  artması  torpağın xassələrinə  heç  bir 
təsir göstərməsin.
Zəif çirklənmiş torpaqlara elə torpaqlar aiddir ki, tərkibindəki 
kimyəvi  maddələr  buraxılabilən  hədd  qatdıqdan  yüksək  olma­
malı, təbii fondan yüksək olmalıdır.
Torpağın  çirklənmə  qatdığının  əmsalı  Ns aşağıdakı  formula 
ilə təyin edilir.
168
5
5
və ya 
Ns
 
—
S p d k
burada:
S-çirklənmiş maddələrin ümumi miqdari;
Sf- çirkləndiricilərin orta fon miqdarı;
Sbqh- çirkləndirici maddələrin buraxılabilən hədd qatılığı.
Beləlikə,  ETT-nin  inkişafı,  istehsal  alətlərinin  təkmilləş­
dirilməsi  və  əhalinin  sürətlə  artması  ilə  əlaqədar  cəmiyyətin 
torpağa göstərdiyi təsir getdikcə  gərginləşir.  İndi insanlar yerin 
dərinliklərinə müdaxilə edir, mineral xammal,  yanacaq -  enerji 
ehtiyatlan əldə etmək  məqsədilə dənizlərin dibini mənimsəyir, 
yerin dərin laylarında  axtanş aparırlar.  Karxanaların, mədənlə­
rin  səmərəli  istismarı,  yerin  təkindən  çıxarılan  faydalı  qazıntı­
ların kompleks istifadəsi, qazılıb alt-üst edilməsi torpaqların re­
kultivasiyası,  qırılmış  meşələrin  yenidən  bərpası,  təbiəti  mü­
hafizə  tədbirlərinin həyata keçirilməsini tələb edir. Faydalı  qa­
zıntı  mədənləri, daş karxanaları başlıca olaraq  dağ və dağətəyi 
zonalarda  yerləşir.  Həmin  mədənlərin  istismarı  vaxtı  burada 
münbit  dağ  -  meşə,  torflu  -   çəmən,  dağ  -   çəmən  şabalıdı  tor­
paqların məhsuldar qatı qazılıb kənara  atılır, vadilərə, çay dərə­
lərinə  tökülür.  İstifadədən  çıxan  belə  torpaqlar  isə  ətraf me­
şələrin,  çəmənlərin  üzərini  örtür,  onları  məhv  edir.  Yuxarıda 
qeyd  olunanlar Azərbaycan ərazisindən də yan keçməmişdir.
Uzun müddət fasiləsiz olaraq üzüm, pambıq, tərəvəz,  taxıl 
altında  istifadə  edilən  torpaqların  xeyli  hissəsi  müxtəlif də­
rəcədə şorlaşmaya  məruz qalmışdır. Bu baxımdan torpaq erozi­
yasına qarşı  tədbirlərin həyata keçirilməsi, torpaq  əmələgətirici 
orqanizmlərin  normal  inkişafına  şərait  yaradılması,  müxtəlif 
səbəblər  üzündən  korlanmış,  zibillənmiş  mazuta  batmış  tor­
paqların  məhsuldarlığının təbii  və süni  yollarla  bərpası, qazıl­
mış, korlanmış torpaqların  rekultivasiyası, torpaq  israfçılığının 
aradan qaldırılması mühüm  əhəmiyyət kəsb edir.
169

Torpağın vəziyyətini dəyişdirən antropogen faktorların  və 
dünya torpaq  sahələrinin istifadəsinin təhlili,  yerin canlı  mad­
dələrinin  əsasını,  sürətlə  artan  əhalisinin  ərzaq  məhsullarının 
əsas  mənbəyi  sayılan  torpağın  təhlükə  qarşısında  qaldığını 
göstərir.
Torpağın  deqradasiyası  dünyanın  ən  ciddi,  uzunmüddətli 
ekoloji problemlərindən biri hesab olunur və təəssüf ki, bu  pro­
ses hələ  layiqincə qiymətləndirilmir.  Dünyanın  ən  böyük dörd 
dövləti  sayılan  ABŞ,  Çin,  Hindistan və keçmiş  ittifaq  dövləti 
ərazisində  eroziya  və  şoranlaşma  nəticəsində  itirilən  torpaq­
ların  50%-dən çoxuna sahibdirlər.
Azərbaycanda  suvarma  çox  qədim  tarixə  malikdir.  Qeyd 
etmək lazımdır ki,  respublikamızın quraqlıq rayonlarında kənd 
təsərrüfatı  istehsalını  intensivləşdirmək  üçün  suvarma ən  mü­
hüm  tədbir  sayılır.  Suvarmanın düzgün aparılmaması  torpaq­
da  müəyyən pozulmalar yarada bilər.  Ona  görə də suvarmanın 
formaları və  yaxud  yeni  drenaj  sisteminin yaradılması  torpaq­
ların mühafizə  olunmasında da mühüm şərtdir.
Torpağın  deqradasiyası  prosesində  səhralaşma da  özünə­
məxsus  əhəmiyyət kəsb edir.  Səhralaşma dedikdə Yerin bioloji 
potensialının  azalması  və  ya  məhv  edilməsi,  antropogen  fəa­
liyyət və iqlimin dəyişməsi  nəticəsində yerüstü  ekosistemlərin 
tükənməsi  nəzərdə tutulur.  BMT ekspertləri  səhralaşma prose­
sini  və  onun yayılmasını  ekoloji  situasiyanın  pisləşməsi  kimi 
qiymətləndirir,  qeyd  edirlər  ki,  bu  proses  nəticəsində  yarım- 
quraq  ərazilərin məhsuldarlığı  səhra səviyyəsinə  kimi  enir.  Ha­
zırda  səhralaşmanın  arealı  çox  sürətlə  genişlənir:  bir  dəqiqə 
ərzində 
2 0  ha münbit torpaq  sahəsi  səhraya çevrilir,  il  ərzində 
bu  rəqəm 
6   mln.  hektara  çatır.  Antropogen  səhralar  plane­
timizin 6,7%-ni tutur.
Azərbaycanda da  səhralaşma prosesi  əsasən  dağətəyi,  dü­
zənlik və ovalıq  ərazilərdə təbii,  xüsusən antropogen amillərin 
təsiri  nəticəsində  baş verir.  Səhralaşma prosesi  Kür-Araz  ova­
lığı  üçün  daha  səciyyəvidir.  Bu proses  Şirvan  düzündə  daha
170
güclü gedir.  Bunun əsas  səbəbi ərazinin  ekoloji  şəraiti (relyefi, 
bitki  örtüyü,  torpağı)  və  antropogen  amillərin  müxtəlifliyi  ilə 
əlaqədardır.  Baş  Şirvan  Kollektoru  (BŞK)  Türyançaydan  baş­
layaraq  Hacıqabul  gölünə  qədər  Kür  çayının  qədim  yatağı 
olan  Qarasu  sahəsində  inşa  edilmişdir.  Kollektorlar  ərazinin 
aşağı  hissəsində  inşa edilmiş  və BŞK-na birləşdirilmişdir.  Me­
liorasiya  və  suvarma  işləri  nəticəsində  ərazinin  təbii  landşaftı 
antropogen  landşaftla  əvəz  olunmuşdur.  Ovalıqda  meyillik  az 
olduğundan,  qrunt suları  səthə yaxın yerləşdiyindən təkrar şor­
laşma  və bataqlaşma prosesi baş vermişdir.
Təbiətdə  pozulmuş  torpaqların,  ərazilərin  bərpası  rekul­
tivasiya prosesinin  irəli  sürülməsini  tələb edir.  Dünyanın  hər 
yerində  olduğu  kimi  Azərbaycanda da dağ-mədən  sənayesinin 
fəaliyyəti,  xüsusən  faydalı  qazıntıların  açıq  üsulla  istehsalı 
nəticəsində yer qabığının  üst qatlarında  dərin dəyişikliklər baş 
verir,  bütün  biogeosenotik  əlaqələr pozulur.  Sənaye tərəfindən 
pozulmuş  ərazilərdə nisbətən qısa bir vaxtda insan  tələbatını 
təmin edən yeni  məhsuldar və davamlı təbii  ərazi kompleksləri 
yaratmaq  üçün  insanın  aktiv və  məqsədyönlü  iş  görməsi  la­
zım gəlir.
Torpağın  rekultivasiyası  praktiki,  xüsusən  nəzəri  ba­
xımdan  nisəbətən  yeni  istiqamət  sayılır.  Rekultivasiya  termini 
faydalı  qazıntılarla  açıq  üsulla  istehsalın  inkişafı  ilə  əlaqədar 
geniş  yayılmışdır.  Pozulmuş  landşaftın  rekutivasiyasınm  isti­
qaməti  və metodları  xarakterindən,  regionun  inkişaf  vəziyyəti 
və  perspektivindən,  rekultivasiyanın  xüsusiyyətindən  asılıdır. 
Odur  ki,  müxtəlif ölkələrdə,  hətta  bir ölkənin  rayonlarında  re­
kultivasiya  işləri  oranın  spesifik  xüsusiyyətlərinə  uyğun  apa­
rılmalıdır.
Torpaqların  rekultivasiyası  adətən  bir  neçə  ardıcıl  mər­
hələdə həyata keçirilir:
1.  Hazırlıq  mərhələsi  -   pozulmuş  ərazinin  müayinəsi  və 
tiplərə ayrılması, texniki -   işçi layihələrinin tərtibi.
171

2.  Ərazinin müxtəlif məqsədli  istifadə  üçün dağ -  texniki 
və  ya mühəndisi hazırlanması -  texniki və ya dağ -  texniki re­
kultivasiyası.
3.  Bioloji  rekultivasiya  və  rekultivasiya  olunan  ərazinin 
məqsədyönlü istifadəsinə keçid.
Dünyada kənd təsərrüfh torpaqlarının azalması ilə əlaqədar 
açıq  üsulla  pozulmuş  ərazilərin  kənd  təsərrüfatı  məqsədləri 
üçün  rekultivasiyası  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  iş  yerinə 
yetirilərkən  öncə  sahə  hamarlanır,  üzəri  0,5  -   1,0  m  münbit 
torpaq  qatı  ilə  örtülür,  su  rejimi  nizamlanır,  çoxlu  miqdarda 
gübrə verilir, növbəli bitkilər  əkilir və yaxşı nəticə almır.
Faydalı  qazıntıların  yeraltı  üsulla  çıxarılması  da  əsasən 
yer  səthinin çökməsi  və  ərazinin  qeyri-filiz laylan  ilə  çirklən­
məsi  şəklində  pozulur.  Bu  zaman  səthin  çökməsi  dərinliyə 
görə müxtəlif  ola bildiyindən,  onların bərpa  içləri də müxtəlif 
olur,  (idman  qurğuları  tikilir,  su  hövzələri,  parklar,  yaşayış  və 
sənaye tikintiləri yaşıllıq zolaqları salınır və s.).
Neft mədənlərinin tikilməsi və istismarı, neftin və duzlu 
lay  sularının  ətrafa axıdılması  tez bir vaxtda torpağın deqrada­
siyasına səbəb  olaraq  ətraf mühitə  güclü təsir  göstərir.  Hazırda 
neftlə  çirklənmiş  torpaqlann  istifadəsi  üçün  adi  rekultivasiya 
tədbirləri  tətbiq  olunur:  çirklənmiş  sahə  torpaqla  örtülür,  neft 
yandırılır,  neftlə  çirklənmiş torpaq kürünüb atılır.  Rekultivasi­
yanın  mexaniki  və  fiziki  metodları  neft  və  neft  məhsullarını 
torpaqdan tam kənarlaşdırmağa qabil deyildir.
Aqrotexniki  üsulların köməyi  ilə neftlə  çirklənmiş torpağın 
öz-özünü  təmizləməsi  prosesini  gücləndirmək  olar,  bu  zaman 
təbii  mikrobiosenoza  daxil  olan  karbohidrogen  oksidləşdirici 
mikroorqanizmlərin potensial katabolik aktivliyi yüksəlir. Neft­
lə çirklənmiş torpaqlarda şaxəli  kök sisteminə  malik olan yon­
canın  və  digər  paxlalı  bitkilərin  səpilməsi  karbohidrogenlərin 
parçalanmasının sürətlənməsinə səbəb olur.
Respublikamızda məhz torpağın  çirklənməsi əsasən  dağ- 
mədən və neft sənayesi tərəfindən baş verir. Ümumiyyətlə, xalq
172
təsərrüfatı kompleksində əmələ  gələn bütün tullantıların 70%-i 
iqtisadiyyatın  mineral  xammal  sektorunun payına düşür.  Tul­
lantıların  zərərsizləşdirilməsi  və  onlardan  istifadə  olunması 
həm  ekoloji,  həm  də  iqtisadi  cəhətdən  çox  sərfəlidir.  Belə 
vəziyyətdən çıxış yolunu mütəxəssislər tullantısız və aztullantılı 
istehsalların yaradılmasında görürlər.  Bu cür  çoxprofilli müəs­
sisələr hazırda fəaliyyət  göstərməkdədir.  Sübut olunmuşdur ki, 
tullantılardan  istifadə  olunma xərci,  yeni  xammalın  əldə  edil­
məsi xərcindən 2-3 dəfə azdır.
İnsan  bərk  məişət  tullantıları  (BMT)  yaratmadan  yaşaya 
bilməz.  BMT-nin  miqdarı  müxtəlif  səbəblərlə  səciyyələnir. 
Belə  tullantılar  həm  xüsusi  müəyyənləşdirilmiş  yerlərdə,  həm 
də  icazə  verilmiş  qeyri-mütəşəkkil  sahələrdə  (zibilxanalarda) 
toplanır.  Hazırda  BMT  poliqonlara  daşınır  ki,  orada  torpaqda 
anbarlaşdırılır, sonra minerallaşdırılır.  BMT-in zərərsizləşdiril­
məsi onların  yandırılması metodu ilə də həyata keçirlir.
Dünyada  zibilin  yandırılmasından  alınan  bərk  qalıqların 
istifadəsi  üçün  çoxlu  texnologiyalar  işlənib  hazırlanmışdır. 
Məsələn,  Amerikada bərk  tullantılardan divar bloklar,  Yaponi­
yada  isə  alınan  şlaklardan  yol  örtüyü  kimi  istifadə edilir.  Bir 
çox  ölkələrdə  zibil  yandıran  zavodlar tikilmir,  onlar qiymətli 
kompleks  xammal kimi emal edilir.
Ümumiyyətlə, torpaqlann qiymətləndirilməsi müasir tələ­
bata tam cavab  verməməsi üzündən təbii şəraitdən, məhsuldar­
lığından,  ixtisaslaşma  təmayülündən asılı olmayaraq, istər icti­
mai,  istərsə də özəl təsərrüfatlarda sənaye xammalı əldə etmək, 
yollar,  kanallar, qaz, su kəmərləri  çəkməklə,  şəhərləri və kənd­
ləri  inkişaf etdirməklə,  elektrik  stansiyaları,  su  ambarları  tik­
məklə,  yerin  təkindən  faydalı  qazıntı  xammalı  çıxarmaqla  tor­
paqlara və bütövlükdə ətraf mühitə təsir  dairəsi genişlənir.  Hər 
kəsin torpağa münasibəti özünəməxsus səciyyələndiyi kimi, hər 
kəsin də onu qorumaq borcudur.
173

MÖVZU 6. ƏHALİNİN ARTIMI, URBANİZASİYA, 
ƏRZAQ VƏ SAĞLAMLIQ PROBLEMLƏRİ
Əhali  məhsuldar  qüvvələrin  aparıcı  sahəsi  olmaqla  ən 
qiymətli  kapital  hesab  olunur.  O,  istehsalla  istehlak  arasın­
da körpü rolunu oynayır. İstehsal etdiyi məhsulun ən böyük 
istehlakçısı da əhalidir.
Əhalinin dinamikası onun  təbii artımı,  doğum və  ölüm 
göstəricilərinin fərqini müəyyən edir.
Əhalinin  sayının  dəyişməsinə  müxtəlif amillər,  zəlzələ­
lər,  sellər,  müharibələr,  aclıqlar  epidemiyalar,  ətraf mühitin 
ekoloji vəziyyəti və s.  təsir göstərir.
Əgər  bizim  eranın  əvvəlində  planetin  əhalisi  cəmi  175 
mln  nəfər olmuşdursa,  hal-hazırda  bu  rəqəm  7  mlrd-ı  ötüb 
keçmişdir.
Diaqram 1.
Əhalinin illik artımı  (mln nəfər)
BMT-nin Əhali Fondunun məlumatlarına görə 2050-ci 
ildə dünya əhalisinin  sayı 9 mlrd  nəfərə çatacaqdır.  Bu  vaxt 
Hindistanda  əhalinin  sayı  1,5  mlrd-a  çatacağı  gözlənilir.
Hal-hazırda  rekordsmen  Çin  (1,3  mlrd)  ikinci  yerə  enecək. 
Bunun səbəbi dövlət tərəfindən həyata keçirilən domoqrafik 
siyasətdir.  BMT-nin  ekspertlərinin  fikrincə  əhali  artımı  əsa­
sən  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  daha  yüksək  olacaqdır. 
Bu  ölkələrin əhalisinin  sayının  2050-ci  ildə 4,8  mlrd-dan  7,8 
mlrd-da çatacağı  gözlənilir.  Belə  artım bir çox  problemlərin 
yaranmasına:  ərzaq,  xammal,  enerji çatışmazlığı və müxtəlif 
ekoloji  böhranlara  səbəb  olacaqdır.  Eyni  zamanda ekspert­
lər  bəzi  ölkələrdə  əhalinin  sayının  azalacağını  ehtimal edir­
lər.  Bu  ölkələrə  Almaniya,  Rusiya,  Yaponiya  və  s.  aiddir. 
2000-ci  ildə  Berlində  keçirilmiş  «Urban-XXI»  beynəlxalq 
konfransda  qeyd  olunmuşdur  ki,  yer  üzərində  əhalinin  çox 
hissəsi  şəhərlərdə  yaşayacaqdır.  Yaxın  25  il  ərzində  şəhər 
əhalisinin  sayının  5  mlrd  nəfərə  çatacağı,  hər  5  nəfərdən  3- 
nün şəhərlərdə yaşayacağı gözlənilir.
Urbanizasiya  prosesi  -  miqrasiyanın  tərkib  hissəsi 
olub,  kənd  əhalisinə  nisbətən  şəhər  əhalisinin  artmasıdır. 
Urbanizasiyanın  inkişafı  ümumi  əhali  məskunlaşmasına 
nisbətən şəhər əhalisinin sıxlığı ilə yanaşı, onun həyat tərzinə 
münasib 
proses 
kimi 
formalaşır. 
Urbanizasiyanın 
intensivliyi  şəhərin  iqtisadi,  sosial,  mədəni,  elmi,  maarif, 
əhaliyə xidmət sahələrinin  inkişafı  ilə  sıx  uzlaşma  şəraitində 
baş verir.
Urbanizasiya  prosesi  demoqrafik  artımdan  sürətlə 
inkişaf  edir.  2000-ci  ildə  milyonçu  şəhərlərin  sayı  300-ə 
çatmışdır.  Həmin  şəhərlərin  yarıdan  çoxunun  əhalisi  3  mln 
nəfərdən çox olmuşdur.
Urbanizasiyanın  tempi  İEOÖ-də  daha  sürətlə  gedir. 
Şəhər  əhalisi  bu  qrup  ölkələrdə  İEÖ-ə  nisbətən  4,5  dəfə 
artır.  Dünyada  şəhər  əhalisinin  ümumi  artımının  80%-i 
İEOÖ-in  payına  düşür.  İEÖ-də  urbanizasiya  səviyyəsi  il 
ərzində 0,8% artırsa,  İEOÖ-də bu göstərici ildə 3,6%-dir.
Şəhərlərin  inkişafı  ilə  əlaqədar  bir  çox  problemlər 
meydana çıxır.  Bu  problemlərə  əhalinin  işlə  təminatı,  sosial
175
174

səviyyəsinin  pisləşməsi  və  onların  ətraf mühitə  antropogen 
təsirlərinin yüksəlməsi və s.-ni aid etmək olar.  Bir çox şəhər­
lərdə əhalinin sıxlığı optimal həddi aşaraq 3000 adam/hekta- 
ra çatmışdır.
Bu  say  daha  da  artmaqda  davam  edir  vo  istehsalın, 
energetika,  kommunal  təsərrüfat  sahələrinin  texnogen  tə­
sirinin artmasına səbəb olur.
Eyni  zamanda  sənayenin  və  əhalinin  iri  şəhərlərdə  tə- 
mərgüzləşməsi nəticəsində ətraf mühit həddən artıq çirklənir, 
tarixi  binalar  korlanır  bir  çox  digər  istiqamətli  problemlər 
yaranır.  Müasir  şəhər  təkcə  külli  miqdarda  insanların  ya­
şayış  məntəqəsi  yox,  o,  həmçinin  ətraf mühitə  təsir  edərək 
onun  dəyişməsinə  səbəb  olan  güclü  bir  sistemdir.  Şəhərlər 
meşələrdən  uzaqlaşır,  torpaqlar  insanların  istifadəsinə 
verilir,  çayların  suları  şəhərlərə  istiqamətləndirilərək  tanın­
maz  hala  düşür  və  s.  proseslər  gedir.  Yaxın  keçmişdə  bu 
proseslərə  adi  və  vacib  bir  hal  kimi  baxanlar  hal-hazırda 
bunlara qarşı kəsgin mübarizə aparmağın  labüdlüyünü qeyd 
edirlər.  Şəhərlərin  özünə  məxsus  spesifik  mühiti  vardır. 
Şəhər və ya urbanizasiya əraziləri  bəzən  anomal  hadisə  kimi 
qəbul edilir.  Buna aşağıdakı xüsusiyətlər aiddir:
- şəhər özünəməxsus  biokimyəvi əyalətdir və ərazilərdə 
maddələrin  toplanması  baş  verir.  Onların  kimyəvi  tərkibi 
burada olan müəssisələrin profilindən asılıdır;
-  şəhərlərdə  atmosferin  şəffaflığı  aşağı,  toz  və  s.  çox 
olur.  Bu  isə  ultura-bənövşəyi  şüaların  yer  səthinə  çatmasına 
imkan  vermir.  Bəzi  şəhərlərdə  gün  ərzində  yer  səthinə  500- 
1500 kq/km