Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Birinci dövr milli mətbuatın yaranmasından 
(“Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması - 1875-ci il) Böyük 
Oktyabr sosialist inqilabınadək (1918-ci il) olan müddəti 
əhatə edir. Bu dövrdə çar Rusiyasının tərkibində olan 
Azərbaycanda “Əkinçi” (1875-1877), “Ziya” (“Ziyayi 
Qafqaziyyə”) (1879-1884), “Kaspi” (1881-1919), “Şərqi-
rus” (1903-1905), “Açıq söz” (1915-1918), “Kəşkül” (1883-
1891),
 “Həyat” (1906-1907), 
“Molla Nəsrəddin” (1906-
1931), “Babayi-Əmir” (1915-1916),
  “İrşad” (1906-1908), 
“Həqiqət” (1909-1910), “Tərəqqi” (1908-1909), 
“Füyuzat” 
(1906-1907), 
“Tazə  həyat” (1907-1908), 
“Tuti” (1914-
1917), “Zənbur” (1909-1910) kimi qəzet və jurnallar çap 

---

69 
 
olunurdu.
 
Bu mətbu nəşrlər milli oyanış  və özünüdərk 
proseslərində mühüm rol oynamışlar. 
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Qafqaz bir sıra 
Avropa ölkələrinin maraq dairəsinə daxil olsa da, regionda 
gedən siyasi proseslərdə əsasən iki dövlət – Rusiya və İran 
dominantlıq edirdi. Bu da onların coğrafi parametrləri ilə 
bağlı idi və ənənəvi geosiyasətin şərtləri ilə izah olunurdu. 
1828-ci ildə bağlanılmış Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, 
Azərbaycanın iki hissəyə bölünməsi başa çatdırılmış, Şimali 
Azərbaycan Rusiyanın, Cənubi Azərbaycan isə  İranın 
tərkibinə qatılmışdı. Müstəmləkə siyasəti ölkənin həyatının 
bütün istiqamətlərində olduğu kimi, milli mətbuatın 
yaranması  və  fəaliyyəti sahəsində  də özünün qara izlərini 
buraxırdı. Həm informasiya qıtlığı, həm də çar rejiminin 
tətbiq etdiyi ciddi senzura milli mətbuatda siyasət, 
beynəlxalq münasibətlər və s. məsələlərin müstəqil  şəkildə 
işlənilməsinə və işıqlandırılmasına imkan vermirdi.  
Azərbaycanın ilk mətbu orqanı olan “Əkinçi” 
qəzetinə  də (22 iyul 1875-ci il) siyasi mövzuya toxunmaq 
qadağan edilmişdi. Milli qəzetlər,  ən yaxşı halda, yalnız 
Rusiya qəzetlərində verilmiş  məqalələrin surətini çap edə 
bilərdilər. Həsən bəy Zərdabi “Rusiyada əvvəlinci türk
25
 
qəzeti” məqaləsində yazırdı: “Əkinçi”yə ixtiyar vermişdilər 
ki, siyasi xəbərləri qeyri qəzetlərdən çap eləsin. Amma 
onların birisini də çap etməyə qoymadılar. ...Senzordan 
təvəqqe elədim ki, özü qeyri qəzetlərində siyasi xəbərləri də 
göstərsin ki, hansıları çap eləmək mümkündür. Ona da razı 
olmayıb, izin verdi ki, dövlət tərəfindən hər gündə  gələn 
telləri çap edim. ...onlardan seçib lazım olan qədərini də 
basdırmağa qoymadılar. Xülasə, siyasi xəbərləri basmaq 
mümkün olmadı. Jandarma ... hər gün məndən və 
“Əkinci”dən adsız donoslar göndərdilər. Jandarma tərə-
                     
25
 Azərbaycan 
70 
 
findən mənim üstümə qarovulçular qoyuldu. Onların birisi 
mənim rus qulluqçumun qardaşı adına gecələr mənzilimin 
içində yatırdı. Birisi də küçə qapısında durub mən hər tərəfə 
gedəndə  məni aparıb-gətirirdi. O vaxt mən hər gecə kluba 
gedib bilyard oynayırdım və jandarma polkovniki də  bəzi 
vaxtlar mənim ilə oynayırdı. Onunla belə  həhtədə bir neçə 
dəfə o polkovnik məni aparıb məndən cavab istəyirdi ki, 
doğrudurmu filan günü axşam filankəslərin yanına gedib, 
filan sözü demisən?”
26
  
XX  əsrin  əvvəllərində  əhalinin maarifləndirilməsini 
özünün ümdə  vəzifəsi hesab edən onlarla qəzet və jurnal 
nəşr olunurdu. Onların arasında demokratik mətbuatın ilk 
nümunəsi və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin naşirliyi ilə 
çap olunan ilk satirik “Molla Nəsrəddin”  jurnalı  Şərqdə 
cərəyan edən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərə, Qərb 
ölkələrinin bu proseslərdə  iştirakına və münasibətinə aid 
daha cəsarətli materiallar dərc edirdi. 
Bu dövrdə regionda gedən siyasi prosesləri nəzarətdə 
saxlamaq və burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün 
bir sıra güclü dövlətlər bu ərazidəki ölkələri özlərinin nüfuz 
dairələrinə bölmüşdülər. Jurnal müəyyən forma və rubrika-
lardan istifadə edərək lakonik şəkildə Almaniyanın da 
bölgədə özünə istinadgah axtardığını diqqətə çatdırır. 
Jurnalın 1906-cı il 4-cü sayında “Molla Nəsrəddin”in gecə 
teleqramları” rubrikası altında “Berlin, 19 aprel- Germaniya 
dövləti islamlar ilə siğə qardaş oldu. Siğeyi-üxuvvət Qüdsi 
Xəlildə oxunacaqdır”
27
, həmin ilin 36-cı sayında isə 
“Teleqraf xəbərləri” rubrikasında “İstanbul - İran səfiri 
iranlıların qəbristan yerini almanlara altmış manata satdı.”
28
 
                     
26
 “Həyat” qəzeti, 28 dekabr 1905-ci il, № 129, 3 yanvar 1906-cı il, № 
2. Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası. I cild, Bakı. 2010, səh.40.  
27
 «Molla N sr ddin» 12 cildd , I cild-Bak : Elm, 1988, s h.43.  
28
 Yen  orada, səh.299. 

---

71 
 
kimi, bir cümlədən ibarət məlumatları  uğurlu üsul hesab 
etmək olar.  
“Molla Nəsrəddin”in sözügedən sahədə  fəaliyyətinin 
əsas istiqamətlərindən biri də güclü dövlətlərin istilaçılıq 
siyasətlərinin ifşa olunması idi. Xüsusilə, “Mıncıq” 
felyetonunda biz jurnalın daha cəsarətli addımının  şahidi 
oluruq:  
“Bəli, dörd yüz il irəli Amerikanın meşələrində çılpaq 
dolanan vəhşi insanlar qızıllarını aldanıb Yevropa lotularına 
verəndə genə  əvəzində iki qəpiklik mıncıq alırdılar, amma 
indi iyirminci əsrdə görürsən ki, dünyanın bir səmtində 
adamlar az qalırlar ki, ölünü diriltsinlər, az qalırlar ki, 
şeytana papaq tiksinlər, az qalırlar ki, havaya uçub aydan və 
ulduzlardan xəbər gətirsinlər, amma ... dünyanın o biri 
səmtində Qafqaz və  İran hindiləri öz əyallarının ruzisini 
növbənöv libasa girmiş quldurlara paylayanda bari əvəzində 
onlardan iki qəpiklik mıncıq da istəmirlər”
29
. 
Jurnalın 1907-ci il 13-cü sayında dərc olunmuş 
“Həqiqət” məqaləsində imperializmin mahiyyətinin  əsarət 
və soyğunçuluqdan ibarət olması sadə bir dildə oxucuya 
çatdırılr: “Əzizim amerikalı, indi buyur görək, nə  qəsd ilə 
dünyanın o başından bu başına gəlibsən? Mənim yəqinimdir 
ki sənin xəyalında bir bijlik var. Məsələn, ya bu qəsdlə 
gəlibsən ki biz biçarə müsəlmanları tovlayıb axırda imtiyaz 
sahibi olasan və bizi fəhlə kimi işlədib bizim öz əlimiz ilə 
qazandığımız pulları doldurasan cibinə və axırda da Fərahan 
xalılarından, Buxara dərilərindən, Naxçıvan cecimlərindən, 
Şamaxı  şallarından, Tehran Sirü-xurşidlərindən bir yük 
tutub vətəninə sovqat aparasan və gedib Amerikada bir 
kitab yazasan və haman kitabda mollalarımızı 
tərifləyəsən”
30
.  
                     
29
 Yen  orada, səh.266. 
30
 Yen  orada, səh.426-427. 
72 
 
Maraqlıdır ki, bu gün beynəlxalq münasibətlər 
sistemində  mərkəzi yerlərdən birini tutan “enerji 
təhlükəsizliyinin təminatı” problemi hələ düz bir əsr bundan 
əvvəl “Molla Nəsrəddin” jurnalının tez-tez müraciət etdiyi 
məsələlərdən biri olmuşdur. “... Hətta biz də bu saat 
məətəlik. Bir tərəfdən, cənub neftini Londona daşıyırlar, bir 
tərəfdən də şimal neftini Amerikaya daşımaq istəyirlər”
31
.  
Enerji mənbələri uğrunda mübarizə ilə bağlı fikirlər 
jurnalın başqa bir nömrəsində “Xatirələr” başlıqlı 
felyetonda daha sərt  şəkildə qoyulmuşdur.  Ə.Əzimzadənin 
çəkdiyi və jurnalın birinci səhifəsində yerləşdirilmiş “Şimali 
İran nefti üçün mübarizələr “ adlı  şəkil də  İngiltərə  və 
Amerikanın İranda törətdiyi əməllərin əsl mahiyyətinin başa 
düşülməsi üçün əhəmiyyətlidir. Burada “Şimali  İran nefti” 
bir ceyran şəklində  təsvir edilmişdir. Ceyran iki tərəfdən 
ağızlarını geniş açmış iki əjdahanın pəncəsində  çırpınır. 
Ceyranı xilas etmək istəyən iranlıların  əlləri isə  zəncirlə 
bağlıdır
32
.  
“Molla Nəsrəddin” jurnalı siyasi çıxışlarına görə daim 
çar senzurasının təqiblərinə məruz qalırdı. “Demək olar ki, 
onun hər bir nömrəsi senzura yoxlanışından keçirdi. Höku-
mətin daxili və xarici siyasətinə toxunan məqalə, felyeton 
və şəkillərin çap olunmasına icazə verilmirdi. ... Mirzə Cəlil 
... qadağan olunmuş materialların,  şəkillərin yerini boş 
qoyur və üzərində çarpaz xətt çəkirdi. Və onların aşağısında 
belə yazırdı: “Bizdən asılı olmayan səbəblərə görə, bu yer 
qaldı”, “Buradakı şəkilə izn verilmədi” və s.
33
.  
Əsas ideya-siyasi xətti liberal xırda burjua 
ideologiyası olan “Babayi-Əmir”  satirik  jurnalı (1915-
1916-cı illərdə Bakı  şəhərində buraxılmışdır) siyasi 
                     
31
 «Molla N sr ddin» jurnal , № 8, 1925.  
32
 «Molla Nяsrяddin» jurnalы, № 21, 1925. 
33
 Rüstəmov A.R. Jurnalistika. Bakı Universiteti nəşriyyatı. Bakı, 2005, 
səh.26-27. 

---

73 
 
məsələlərin işıqlandırılmasında məhdud islahatçılıq meylləri 
nümayiş etdirsə  və hökumətin siyasətinə qarşı açıq 
çıxışlardan çəkinsə  də, öz səhifələrində müharibə ilə bağlı 
mövzulara geniş yer verirdi. Jurnal əksər saylarında öz 
üslubuna uyğun olaraq müharibənin mahiyyətinin 
açılmasına, onun insanlara, ayrı-ayrı ölkələrə, bütövlükdə 
bütün dünyaya fəlakət gətirməsini  əks etdirməyə  səy 
göstərirdi. Jurnalda “Avropa müharibəsi” başlığı altında 
ayrıca bölmə yaradılmışdı. Bu başlıq altında müxtəlif 
ölkələrdən müharibəyə aid alınmış  xəbərlər, məqalə  və 
felyetonlar dərc edilirdi. Müharibə mövzusunda verilən 
materiallar jurnalın satirik üslubuna uyğunlaşdırılır, ... 
müharibə xəbərlərinin maraqla oxunması üçün ondan sonra 
satirik şeirlər verilirdi.
34
  
 Jurnalın 1915-ci il 26-cı sayından bir neçə nömrəsi 
şəkillərlə çıxmağa başlayır ki, bu da müharibə mövzusunda 
yazıların insanların hisslərinə  təsirinin effektivliyini artırır, 
problemin daha aydın və  təsirli işıqlandırılmasına imkan 
yaradır. Görkəmli rəssam Əzim Əzimzadənin jurnalın 1915-
ci il 27-ci sayında oxucuya təqdim etdiyi şəkildə belə bir 
mənzərə təsvir olunur: bir tərəfdə “müharibəni başlayanlar” 
əlləri cibində qürurla dayanıb havadan hücuma keçən 
təyyarə və balonlara baxırlar, digər tərəfdə isə qan tökülür, 
amansız müharibə  səhnəsi aparılır.  Şəklin altında isə 
müharibə pərəstişkarlarnın bu sözlərini oxuyuruq: “Bir işdir 
tutmuşam, Allah xatirinə keç mənim üçün (sülhə dair).” 
Əlbəttə, bu sözlərin kinayə ilə deyilməsi açıq-aydın hiss 
olunur.  
Ə.Əzimzadənin jurnalda çap olunmuş başqa bir 
şəklində (9 dekabr 1915-ci il, № 33) Almaniyanın öz 
müttəfiqlərinin boğazına ip salıb onları darta-darta top 
                     
34
 Axundov N. Azərbaycan satirik jurnalları (1906-1920-ci illər). Bakı, 
1968, səh.110. 
74 
 
qabağına apardığı  təsvir olunur. Şəklin altında isə “Haqq 
sözdür. Cəhənnəmə gedən özünə yoldaş axtarır” sözləri 
yazılmışdır.  
Qərb ölkələrinin, xüsusilə  də Almaniyanın müharibə 
aparmaqda məqsəd və motivlərinin ifşa edilməsi Ə.Əzimza-
dənin  şəkillərinin  əsas qayələrindən birini təşkil edir. 
Rəssamın “İranın indiki vəziyyəti” adı ilə çap etdirdiyi 
başqa bir rəsmdə isə müharibənin Şərq ölkələrinin həyatını 
acınacaqlı vəziyyətə salması göstərilir. Rəsmdə (1915-ci il, 
№ 31) İran quru müqəvva, imperialistlərin  əlində bir 
oyuncaq kimi təsvir olunur. Mövzuya uyğun olaraq burada 
“Hərdəmxəyal”ın (M.S.Ordubadi) “İran da qarışdı” satirası 
çap edilmişdir: 
 
Axırda cahan hərbinə İran da qarışdı, 
 Durdu yuxudan axır o, viran da qarışdı... 
 
Jurnalın fəal üzvlərindən biri olan H.İ.Qasımovun 
felyetonlarında müharibənin bəşəriyyətə vurduğu yaralar, 
insanların çəkdiyi müsibətlər daha qabarıq şəkildə öz əksini 
tapır. Müəllifin “Dağdan-daşdan” başlıqlı felyetonunda 
oxuyuruq: “Yoxsulluq bir yandan, bahalıq bir 
yandan...canın çıxsın ay kasıb! Gəl yaşa görüm, necə 
yaşayırsan!.. Allah Vilhelmin boynunu yeddi qat eləsin, 
getdiyi Məkkə belindən vursun. O, dünyanı bir-birinə 
vurmasaydı kasıb-kusub ayaq altında getməzdi”
35
.  
Dövrün digər satirik qəzet və jurnalları kimi, “Babayi-
Əmir” jurnalı da müharibəni doğuran sosial-siyasi səbəbləri 
peşəkarlıqla açıb göstərə bilməsə də, insanlarda müharibəyə 
nifrət hissi oyatmaq baxımından xeyli faydalı  iş görə 
bilmişdir. 
1914-1917-ci illərdə Bakı  şəhərində çap olunan