Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Stratosferdə (lat. - atmosfer qatı) ozon qatının dağılması 
 
Ozon (yunanca, kəskin iy) qatı atmocferin yuxarı qat-
larında (stratosferdə) olan və oksigenin ayrıca forması - 
ozondan ibarət hava qatıdır. Ozonun molekulu üç oksigen 
(O
3
) atomundan ibarədir. Ozon qatı qütblərin üzərində 
təxminən 8 km. yüksəklikdə (ya da Ekvatorun üzərində 17 
km. yüksəklikdə) başlayır və yuxarıya doğru təxminən 50-
55 km.-lik bir məsafəyədək yayılır. Lakin, ozon qatının 
qalınlığı çox azdır və  əgər o, havanın Yer kürəsi səthində 
malik olduğu qalınlığa qədər sıxılsa belə, onun qalınlığı 3,5 
mm.-dən artıq olmur. Ozon qatı ultrabənövşəyi günəş 
şüalarını udur və  nəticədə özü dağılır və beləliklə  də Yer 
səthində ultrabənövşəyi  şüalanmanın səviyyəsi kəskin 
şəkildə artır. Hərbi təyyarələrin çox yüksəkdən uçması, 
atmosferdə kükürd qazının artması, soyuducu, kondisioner 
və aerozollarda freon qazından istifadə  də ozon qatının 
nazilməsinə səbəb olur. Mütəxəssislər ozon qatının ildə 5-7 
% azaldığını bildirirlər. 
Ozon biotu (Yer səthinin canlı hissəsi) ultrabənövşəyi 
(UB) radiasiyadan, onun məhvedici dozasından qoruyur. Bu 
cür radiasiya su qatı ilə 300 metr dərinliyə qədər hopa bilir. 
Ultrabənövşəyi radiasiya planktonun (yun. plankton – 
azmış, sərgərdan. Su qatında yaşayan orqanizmlər toplusu), 
bakteriyaların məhvinə, bitkilərdə fotosintezin azalmasına, 
insanlarda isə  xərşəng, göz qişasının, qanın, mərkəzi  əsəb 
sisteminin patologiyasına səbəb olur. Postsovet məkanı 
üzərindəki stratosferdə ozonun həcminin azalması 3 % 
təşkil edir. Ozonun yalnız 1 % azalması dəri xərşənginin 10 
%-ə qədər artmasına səbəb olur. 
Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının (ÜMT) 
məlumatına görə, Ozon qatının nazilməsi Arktika 
bölgəsində daha intensiv hal almışdır. 1986-cı ildə 
Antarktida üzərində, 2-3 il sonra subtropik qurşaqda, 1992-
cı ildə mülayim qurşaq üzərində ozon qatının deşilməsi 

---

209 
 
müşahidə edilmişdir. Arktika bölgəsi 2011-ci ilin 
məlumatına görə, ozon təbəqəsinin 40 faizini itirmişdir.
99
  
Hələ 1987-ci ildə 24 dövlətin nümayəndələri 
Monrealda görüşərək 1999-cu ilə qədər ozondağıdıcı XFK-
nın (xlorfutorkarbon) istifadəsini iki dəfə azaltmaq barədə 
öhdəlik götürmüşlər. Lakin, dünya dövlətlərinin və 
ictimaiyyətin Ozon qatının qorunması üzrə Monreal 
Protokolu çərçivəsində apardıqları  işlərə  və ümumiyyətlə, 
bu sahə ilə bağlı digər səylərə baxmayaraq, problemin 
həllinə nail olmaq mümkün olmamışdır.  
Ozonla bağlı, ancaq ozon qatının dağılması ilə bağlı 
olmayan başqa bir problem fotokimyəvi smoq problemidir. 
Ozon atmosferin aşağı qatında (troposferdə) çirkləndirici 
maddə kimi çıxış edir. Bu maddə oksidləşmiş kükürdün 
işıqda karbonla reaksiyaya girməsi nəticəsində əmələ gəlir. 
Ozon troposferdə bitkilərdə fotosintezi zəiflədir, bitkilərin 
inkişafını  ləngidir və beləliklə  də  kənd təsərrüfatında 
məhsuldarlığı (xüsusilə də qarğıdalı, buğda, yerfındığı və s.) 
aşağı salır. Ozon həmçinin rezin məhsullarının, tekstil və 
dam örtüklərinin dağılması prosesini sürətləndirir.