Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSİL
TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİYYATI FƏNNİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fənninin tarixi və mahiyyəti Azərbaycan dövləti daima təbiətin mühafizə- sinə, onun sərvətlərinin düzgün istifadə edilməsinə dövlət əhəmiyyətli bir məsələ kimi yanaşır və ona qayğı göstərir. İstehsal qüvvələrinin inkişafının, müasir miqyası və sürəti (tempi), ətraf mühitin mü- hafizəsi və təbii sərvətlərdən düzgün istifadə olun- ması məsələlərinə daha ciddi yanaşmağı tələb edir. Bu məsələ çox böyük iqtisadi və sosial əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, söhbət, insanların sağlamlığının qorunmasından və müstəqil ölkəmizin milli sərvət- lərinin rasional istifadə olunmasından gedir. Bunlarla yanaşı, bu məsələ insanlığın, gələcək nəslin taleyini həll edir. Deməli, bu problemə kompleks surətdə, ümumdövlət mövqeyindən yanaşmaqla, ətraf mühitin vəziyyətini qətiyyətlə yaxşılaşdırmalı və bu işə nəza- rət gücləndirilməlidir. Bu məsələlərin kəskinliyi bir də onunla izah edilir ki, indiyə kimi istehsalat sahəsində təbiətdən istifadə prosesləri idarəetmə sistemində müstəqil bir ünsür kimi çıxış etməmişdir. Bəzən istehsalatın inkşafı məsələləri həll edilərkən, 12 onun ətraf mühitə göstərəcəyi mənfi təsir nəzərə alın- mamış və nəticədə təbiətin tarazlığı pozulmuşdur. Biosferin tədrici inkişafına (təkamülünə), antropogen mühitin qorunmasının səmərəlil planlaşdırmanın, iqtisadi və texnoloji proseslərin idarəedilməsinin optimal prinsiplərinin yeni, daha müasir formalarının yaradılmasını tövsiyə etmişdir ki, bu da öz növbəsidə biosferin yüksək səviyyədə saxlanmasını və təbiətin tarazlığının (müvazinətinin) pozulması hallarına im- kan verilməsinə gətirib çıxarmalıdır. Nəticədə, tor- paqların, meşələrin, sərvətlərin eroziyaya uğramasına və təbii mühitin çirklənməsinə qarşı mübarizə təd- birlərinin, bitki və heyvanat aləminin saxlanması və yenilərinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə sistematik dövlət nəzarətinin təşkili nəzərdə tutulmuşdur. Təbiə- tin mühafizəsinin sosial iqtisadi məsələlərinin və təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsinin və yenidən yaradılmasının müvəffəqiyyətli həlli, ətraf mühitin mühafizəsi ətrafında elmi- texniki və texnoloji məsələlərin həlli ilə birbaşa əlaqədardır. Ətraf mühitə atılan təcavüz (aqressiv) qarışıq- ların yol verilə bilən həddinin müəyyən edilməsinin səmərəli iqtisadi təsiri, xalq təsərrüfat sahələrinin və müəssisələrinin gəlirlərindən çıxılan qazancla müəyyən edilir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı, öz daxili və xarici tərkibinə görə kompleks və çoxcəhətli prob- lemlə üzləşir. Ona görə də bu problem etaplarla həll olunmalıdır. Çirkləndiricilərin vurduğu ziyanı əv- 13 vəlcə onların insanlara gətirdiyi xəstəliklərlə yarat- dıqları sosisal və iqtisadi çətinliklərlə müəyyən et- mək lazımdır. İnsanlarda xəstəliklərin çoxalması ilk növbədə nəfəs yollarının, ciyərlərin, ürək xəstələn- məsi və s. buna misal ola bilər. İnsanların iş və yaşa- yış yerlərinin rahat olmamasında (səs küylü, qazlı, tüstülü, tozlu, və s.) müxtəlif xəstəliklərin artmasına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif müəssisə- lərdə dəyən ziyanlarıın ləğv edilməsinə (təmizlənmə işləri və s.) xeyli vəsait cəlb etmək lazım gəlir. Buna görə də müəssisə rəhbərləri, hətta cərimə ödəməyi bu məsələnin həllindən daha üstün tuturlar. Çünki, bu işlərin yerinə yetirilməsi maya dəyərinin yüksəlmə- sinə səbəb olar. Ona görə də elə iqtisadi hədd tap- maq lazımdır ki, onun həyata keçirilməsi müəssisə rəhbərlərinin də marağına səbəb olsun və onlar təbiə- tin mühafizəsinə həvəslə girişsinlər. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı elmi "cə- miyyət-təbiət" sisteminin dialektikası əsasında for- malaşmış və inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə, bu sis- temin inkişafına cəmiyyət və təbiətşünaslıq ideyala- rının vəhdətinə əsaslanan ideya mənbələrinin təsiri nəticəsində təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı elminin mənbələri yaranmışdır. Təbiətdən istifadə genişlən- dikcə müxtəlif tarixi cəmiyyətlərdə elmi ideyalara əsaslanan mütərəqqi fıkirlər yaranmağa başlanır. Amerikalı alim Corc Marşın 1864-cü ildə ―İnsan və təbiət‖ adlı kitabı dərc olundu. Bu əsərdə insanın tə- 14 biətə mənfı təsiri nəticəsində təbiətdə müvazinətin pozulması qeyd olunurdu. 1872-ci ildə dünyada ilk dəfə İello-Uston milli parkı yaradıldı. 1910-cu ildə təbii resurslardan istifadə zamanı təbiətin mühafizəsi ilə əlaqəli olaraq Cenevrədə Təbiəti Mühafizə Cə- miyyəti təsis edilir. Təbiətdən səmərəli istifadə etmək məqsədilə 1918-ci ildə ―Ov haqqında‖, 1919- cu ildə ―Meşələr haqqında‖, 1930-cu ildə ―Təbii sərvətlərin mühafızəsi və inkişafı haqqında‖ qərarlar qəbul olunur. Həmin elmi ideyalar yalnız sadə for- mada təbii resurslardan istifadə etməklə kifayətlən- məyib, təbii resursların əmələ gəlməsi qanunauyğun- luqlarını, ərazi üzrə yerləşməsi prinsiplərini müəyyə- nəşdirməyə və təbiətin mühafizəsinə səy göstərmiş- dir. Təbiətdən istifadə haqqında müxtəlif elm adam- ları tərəfindən müəyyən fıkirlər irəli sürülmüşdür. K.Linney təbiətə qənaət etmək və təbiətin iqtisadiy- yatı ideyasını irəli sürmüşdür. İsveç alimi K.Linney (1707-1778) təbii sərvətləri 3 qrupa bölmüşdür: mi- nerallar, bitkilər və heyvanlar aləmi. Müasir elmi ba- xımdan təbii ehtiyatlar real elementar (sadə), komp- leks kimi qruplaşdırılırlar. Real ehtiyatlar cəmiyyətin müəyyən inkişaf mərhələsində insanı əmək və istehsal proseslərinə cəlbedən sərvətlərdir. Məsələn, qaz, kömür, neft, elektrik enerjisi,vəhşi heyvanlarm ovu, kosmosdan istifadə və s. daxildir. Elementar sərvətlər qrupuna isə tərkibi çox da mürəkkəb olmayan, oksigen, azot, günəş enerjisi və 15 s. daxildir. Kompleks sərvətlərə isə atmosfer havası, su, daş kömür, müxtəlif filizlər və s. daxil edilir. İqtisadçılar təbii resurslarla əlaqədar olaraq onları hərəkətə gətirən və maddi nemətlər istehsal edən işçi qüvvəsini və istehsal vasitələrini əsas götü- rürlər. Eyni zamanda tarixən resurslardan istifadə zamanı insanlar arasında istehsal münasibətlərinin xarakterini, onların əməyinin məhsuldarlığını, isteh- salın maya dəyərini və onun tərkibini, bölgü münasi- bətlərini və istehsal prosesində iqtisadi münasibətlə- rin yarandığı və s. xüsusiyyətləri müəyyənləşdirməyə çalışmışlar. İqtisadçı klassiklər insan fəaliyyəti nəti- cəsində yaranan bütün kateqoriyaları sərvət mənbələ- ri hesab edirlər. Lakin təbiətdən istifadənin iqtisadiy- yatı baxımından təbii resurslar mənbəyi dedikdə istehsalın inkişafına təsir göstərən: torpaq, su, filiz və qeyri-filiz təbii sərvətləri və s. nəzərdə tutulur. Lakin iqtisadi coğrafı baxımdan təbiətdən istifadəyə yana- şan mütəxəssislərin fikrincə təbiətdən istifadə prose- sində təbii resursların mühitdən asılı olaraq coğrafı yerləşməsi, istehsalın ərazi üzrə düzgün yerləşməsi, hansı təbii şərait və təbii ehtiyatlardan istehsal məq- sədləri üçün istifadə edilə bilməsi, təbii resurslardan istifadə məqsədilə insanların ərazi üzrə düzgün məs- kunlaşması və onların təsərrüfat fəaliyyəti, əməyin hansı formada məhsuldar qüvvələrlə əlaqələndiril- məsi məsələlərini ön plana çəkirlər. A.A.Mints qeyd edir ki, təbii ehtiyatların maddi tərkibi tarixən nisbi olmaqla cəmiyyətin nail olduğu istehsal vasitələrinin 16 inkişaf səviyyəsindən və cəmiyətin təbiət haqqinda elmi biliyindən asılıdır. Onun fıkrincə, təbii resurslar istifadə baxımın- dan iki qrupa ayrılır: 1. İnsanların yaranması üçün labüd olan təbii varlıqlar; 2. Əmək vasitəsi olan təbii varlıqlar. Birinciyə su, hava, enerji, istehlak materialları daxil edilir. İkinciyə isə istehsal prosesi üçün lazım olan resurslar nəzərdə tutulur. Müasir mərhələdə təbii resurslardan istifadə üçün yeni texnologiyaların yara- dılması cəmiyyətin tələbatına uyğun məhsullar isteh- salının həyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaratmış- dır. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatına aid məs- lələri öyrənərkən respublikamızın hörmətli iqtisadçı- ları Ə.A.Mahmudov, Z.Ə.Səmədzadə, T.S.Vəliyev, A.G.Ələsgərov, N.Ə.Nəbiyev, Ş.Ə.Səmədzadə, Ə.Q.Əlirzayev, M.M.Sadıqov, M.C.Hüseynov, S.V.Salahov, M.X.Meybullayev, İ.V.Əhmədov, A.F.Abbasov, İ.A.Kərimov, K.A.Şahbazov, Z..S.Məmmədov, Ş.Y.Göyçaylı, T.Ə.İsmayılovun əsərlərinə müraciət edilmişdir |