Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tarix tədarükü 
ABŞ 
Fransa 
Almaniya 
Brazilya 
Şərqi 
Avropa 
ölkələri 
Argentina 
Hindistan 
Kanada 
Çin 

---

173 
 
Şəkil 10. Dünyanın əsas taxıl tədarük edən ölkələri. 
Aparılan  hesablamalara  görə  dünyada  hər 
nəfərə  340  kq-dan  artıq  taxıl  tədarük  olunduğu 
göstərilir.  Lakin  ayn-ayrı  ölkələr  üçün  bu  göstərici 
müxtəlifdir.  Məsələn,  ABŞ-da  həmin  göstərici 
müvafıq  olaraq  1720  kq,  Macaristanda  1200  kq, 
Çində 336 kq, Yaponiyada isə 130 kq təşkil edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 11. Taxılçılığın sahə qrupları. 
 
 
Ümumilikdə  yer  kürəsində  mədəni  bitkiçilik 
sahələrini aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırmaq olar: 

 
yer  kürəsinin  əhalisinin  çox  hissəsini  təmin 
edən tarla bitkiləri (buğda, çəltik, kartof); 

 
yer  kürəsinin  ayn-ayrı  hissələri  üçün  xarak-
terik  olan  tarla  bitkiləri  (çovdar,  Afrika  darısı 
və s.) 
Buğda 
Arpa 
Darı 
Çəltik 
Günəbaxan 
Qarğıdalı 
Çovdar 
Taxıl 
məhsullarının 
istehsalı qrupu 

---

174 
 

  nisbətən  əhalinin  ərzaqla  təminatında  əhəmiy-
yət kəsb edən ( darı, qarabaşaq, noxud, lobya, 
paxla, və s.) 

 
ərzaq  bitkisi  kimi  sayılan  və  heyvandarlıq 
üçün  yem  bitkisi  sırasına  daxil  edilən  yem 
bitkiləri (qarğıdalı, arpa, vələmir və s.) 

 
əhali  üçün  ərzaq  əhəmiyyəti  kəsb  etməyən  və 
mal-qara  üçün  yem  bitkiləri  hesab  edilən 
(çoxillik  paxlalı  bitkilər,  yonca,  qara  yonca, 
çoxillik taxıl bitkilərindən isə qarğıdalı, günə-
baxan və s.) 

  tərəvəz-bostan  bitkiləri  (soğan,  sarımsaq,  kə-
ləm, bostan bitkilərindən -xiyar, qovun, qarpız 
və s.) 

  mədəni texniki tarla bitkiləri (şəkər çuğunduru, 
günəbaxan, soya və s.) 

 
çoxillik  ərzaq  bitkiləri  (banan,  zeytun,  sitrus 
bitkiçilik məhsulları) 

 
çoxillik  texniki  bitkiləri  (şəkər  qamısı,  qəhvə, 
kakao və s.) 
Qeyd  olunan  bitkiçilik  sahələri  yer  kürəsinin 
müxtəlif  regionlarında  bitkiçiliyin  inkişafı  üçün 
əlverişli  təbii  komponentlər  olan  ərazilərdə  inkişaf 
edir. Azərbaycan ərazisində bitkiçiliyin inkişafı üçün 
lazım olan təbii komponentlərin əksəri mövcud oldu-
ğundan dünyada inkişafı artmış olur. 
Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatında ikinci yeri 
heyvandarlıq məhsulları tutur. Bəşəriyyətin yarandığı 
ilk dövrlərdə insanlar özünün yaşayışını təmin etmək 

---

175 
 
üçün  vəhşi  heyvanların  ovlanması  yolu  ilə  özlərinin 
qida  məhsullarına  olan  tələbatını  təmin  edirdi.  İnsan 
şüurunun inkişafı təbiətdə mövcud olan heyvanat alə-
mini  əhliləşdirməyə  və  onu  öz  tələbatına  uyğunlaş-
dırmağa  əlverişli  şərait  yaratdı.  Müasir  heyvandar-
lığın inkişafı təbii otlaqlarla yanaşı, sənaye üsulu ilə 
emalı olan bitkiçilik məhsullarına əsaslanır. 
     Heyvandarlığın  strukturu  mürəkkəb  olmaqla 
iribuynuzlulardan, xırdabuynuzlulardan, donuzçuluq-
dan, quşçuluqdan, maralçılıqdan, atçılıqdan, arıçılıq-
dan  və  balıqçılıqdan  ibarət  olub,  əhalinin  heyvan-
darlıq  məhsullarına  olan  tələbatının  ödənilməsində 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Yem bazasının inkişafına, əkinçiliklə qarşılıqlı 
əlaqəsinə,  əmtəəlik  dərəcəsinə  və  ixtisaslaşmasına 
əsaslanan təsərrüfat sahələrinin intensivliyindən asılı 
olaraq  bir  neçə  əsas  heyvandarlıq  tiplərini  müəyyən 
etmək olar. 
       Yem  bazası  əkinçiliklə  bağlı  olmayan  istehlak 
xarakterli köçəri ekstensiv  maldarhğın inkişafı 1000 
km  məsafə  daxilində  hərəkət  etməklə  mövsümi 
xarakter  daşıyır,  əsasən  təbii  otlaqlardan  istifadə 
olunur. 
-  əmtəə xarakterli  ekstensiv köçürmə-otlaq hey-
vandarhğı  (ət,  süd,    dəri,  piy,  və  s.)    əsasən 
təbii 
otlaqlara 
əsaslanır. 
Köçəri 
heyvandarlıqdan  fərqli  olaraq  köçürmə  otlaq 
təsərrüfatı  yem  çatışmayan  zaman    ehtiyat 
fondu  yaradılmasını,  qoyunların  qırxılmasının 

---

176 
 
mexanikləşdirilməsini  və  s.mühüm  məsələləri 
nəzərdə tutur. 
-  ekstensiv  tipli  tövlə  otlaq  heyvandarlığı  qış 
dövründə  əkinçilikdən  alınan  qaba  yemlərə, 
qida əhəmiyyətli taxıl bitkilərinin tullantılarına 
əsaslanır. 
-  əmtəə  əhəmiyyətli  tövlə  otlaq  heyvandarlığı. 
Bu  cür  təsərrüfatlar  əsasən  südçülük  istiqa-
mətində formalaşır, təbii çəmənliklərə, ot əkini 
kimi əkinçilik mənşəli yemə istinad edir. 
-  əmtəə  əhəmiyətli  tövlə-düşərgə  heyvandarlığı 
(süd,  ət,  istehsalı  üzrə)  yerli  süni  otlaqlara  və 
gətirmə qüvvətli yemlərə əsaslanır. 
-  əmtəə  xarakterli  tövlə-şəhər  ətrafı  heyvan-
darlıq ( təzə süd, quş  əti, yumurta və  s.) yerli 
və  gətirilmə  əkinçilik  mənşəli  yemlər,  məişət 
tullantılarına əsaslanır. 
-  əkinçilik  yeminə  və  yemlərin  sənaye  istehsa-
lına əsaslanan sənaye tipli heyvandarlıq. Kiçik 
sahədə  mal-qaranın  cəmləşməsi  ilə  səciyyə-
lənir. 
Yuxarıda  qeyd  olunan  heyvandarlıq  tipləri 
heyvandarlığın  çoxtərəfli  inkişafını  əks  etdirməklə 
iqtisadi sahələrin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb 
etdiyini göstərir. 
      Təbiətdə  mövcud  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə 
olunmaqla  yanaşı,  mədəni  bitkiçilikdə  əldə  olunan 
tullantıların  müasir  texnoloji  üsullarla  istehsal 

---

177 
 
olunması  heyvandarlığın  inkişafına  təsir  göstərən 
iqtisadi amillərdən hesab edilir. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  əhalinin  maddi 
nemətlərə olan təlabatının ödənilməsində aqrar səna-
ye məhsulları əsas yer tutur. Aqrar sənaye məhsulları 
kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  sənaye  üsulu  ilə  emal 
olunması nəticəsində meydana gəlir. Kənd təsərrüfatı 
məhsulları  çoxsahəli  olduğundan  aqrar  emal  sənaye 
məhsulları  çox  çeşidliyinə  görə  digər  sənaye  məh-
sullarından fərqlənir və aqrar sənaye komplekslərinin 
(ASK)  əmələ  gəlməsində  əsas  rol  oynayır.  Müasir 
dünyada  hesablamalara  görə  iqtisadi  cəhətdən  fəal 
əhalinin 48%-ə qədəri və yaxud 1,4 mlrd. nəfər əhali 
aqrar istehsal sahəsində çalışır. Aqrar sənaye sahələri 
hələ  XX  əsrin  50-60-cı  illərində  dünyanın  inkişaf 
etmiş ölkələrində inkişaf edərək, sonrakı illərdə dün-
yanın inkişaf etməkdə olan ölkələrində kənd təsərrü-
fatının  bazası  əsasında  formalaşmışdır.  Bazar iqtisa-
diyyatı şəraitində sahibkarlığın inkişafı aqrar sahəyə 
maraqların  artması  aqrar  sənaye  sahələrinin  intensiv 
inkişafına təkan vermişdir. Aqrar sənaye sahələri bir-
biri  ilə  bağlı  olan  məsələləri:  maddi  texniki  bazanın 
təkmilləşdirilməsi, ərzaq problemi, iqtisadi səmərəli-
liyin yüksəldilməsi, elmi texniki tərəqqinin nailiyyət-
lərindən istifadə olunması, kənd təsərrüfatı məhsulla-
rının  vaxtlı-vaxtında  itkiyə  yol  verilmədən  emal 
sənaye  müəssisələrinə  daşınması,  istehsalını,  satışını 
və  emal  proseslərini  məqsədyönlü  inkişaf  etdirmək-
dən  ibarətdir.  Kənd  təsərrüfatı  məhsulları  xammal 

---

178 
 
şəklində  emal  müəssisələrinə  daxil  olduqdan  sonra 
istehsal prosesində çeşidlərinə görə məhsulun ümumi 
həcmi  artmaqla  kəmiyyət  və  keyifyyət  dəyişiklikləri 
baş verir. Aqrar sənaye sahələrinin inkişaf istiqamət-
ləri  kənd  təsərrüfatının  ixtisaslaşmasından  və  yaxud 
tiplərindən asılı olaraq folmalışır. 
Aqrar  emal  sənaye  məhsulları  dünya  ölkələ-
rinin daxili bazarını təmin etdikdən sonra xarici baza-
rın  istehlakçılarını  təmin  etmək  məqsədilə  ixrac-
yönümlü  xarakter  daşıyır.  Ümumiyyətlə,  aqrar  emal 
məhsullarının  idxal  və  ixrac  yönümünün  təşkili  hər 
bir  ölkənin  aqrar  iqtisadi  strategiyasının  mexanizm-
lərindən  biri  sayılır.  Dünya  ölkələri  artıq  bazar 
iqtisadiyyatı şəraitində aqrar sahənin məhsullarından 
səmərəli  istifadə  etmək  üçün  müştərək  müəssisələr 
yaradır, qarşılıqlı aqrar sənaye məhsulları istehsalını 
həyata  keçirirlər.  Müasir  şəraitdə  bütün  dünyada 
olduğu  kimi  Azərbaycanda  bir  sıra  kənd  təsərrüfatı 
məhsulları  istehsalı:  çay,  meyvə,  pambıq,  taxıl,  ət, 
süd  potensialının  artırılması  üçün  xarici  şirkətlərin 
imkanlarından istifadə etməklə dünya aqrar bazarının 
tələblərinə  uyğun  məhsullar  istehsal  etmək  imkanla-
rına malikdir. Aqrar sənaye sahələrinin inkişafı kənd 
təsərrüfatının ixtisaslaşmış sahələri ilə uyğun gəlir və 
aqrar  sənaye  sahələrinin  tiplərini  yaradır.  Həmin 
tiplər aşağıda qeyd olunan şəkildə formalaşır: 
-  taxılçılıq  məhsulları  əsasında  inkişaf  edən 
aqrar  sənaye  sahələri  (əsasən  un,  makaron, 
şirniyyat məhsulları) daxildir; 

---

179 
 
-  texniki  bitkiçilik  əsasında  inkişaf  edən  aqrar 
sənaye  sahələri;  (pambıq  lifi,  yağı,  pambıq 
parçalar,  şəkər  tozu,  tütün  və  s.)  emalı  daxil 
edilir; 
-  bostan-tərəfəz  məhsullarına  əsaslanan  aqrar 
emal  sənaye  məhsulları  (konservləşdirilmiş 
pomidor,  xiyar,  sarımsaq,  tərəvəz  məhsulları 
və s.); 
-  Subtropik bitkiçilik məhsulları əsasında inkişaf 
edən  aqrar  emal  sənaye  sahələri  (çay,  limon, 
portağal şirələri və s.); 
-  Meyvə və giləmeyvə məhsulları əsasında inki-
şaf edən aqrar sənaye məhsulları (meyvə şirə-
ləri, cemlər, müxtəlif növ mürəbbələr və s.); 
-  Üzümçülüyə  əsaslanan  aqrar  sənaye  sahələri 
(müxtəlif növ şərablar, spirtli içkilər, alkoqol-
suz içkilər, kişmiş və s.); 
-  Heyvandarlığın  bazası  əsasında  inkişaf  edən 
aqrar sənaye sahələri (ət  məhsulları, süd məh-
sulları, yun parça və s.) 
Yuxarıda qeyd olunan sahələrin inkişafı dünya 
əhalisinin  müxtəlif  qida  məhsullarına olan  tələbatını 
təmin  etməklə  ərzaq  təhlükəsizliyi  üçün  maddi  baza 
sayılır. 
Aqrar  emal  sənaye  sahələrinin  məhsulları  son 
mərhələdə  istehlakçıların  tələbatını  təmin  etmək 
məqsədilə  idxal  və  ixrac  yönümlü  xarakter  alır.  Bu 
mərhələdə  hazır  məhsullar  nəqliyyat  prosesindən 
keçməklə bazarlara yönəldilir. 

---

180 
 
Aparılan  təhlildən  belə  nəticəyə  gəlmək  olur 
ki, kənd təsərrüfatının inkişafında hər hansı regionun 
və  yaxud  ölkənin  iqtisadi  şəraiti  təbii  komponentlər 
təsiredici amillər kimi qiymətləndirilir. 
Kənd  təsərrüfatının  sahələri  ərazi  daxilində 
ixtisaslaşmanın  və  kənd  təsərrüfatının  tiplərindən 
asılı olaraq inkişaf edir, formalaşır. 
Aqrar  sahənin  inkişaf  istiqamətləri  aqrar  emal 
sənaye sahələrini yaradır və əhalinin aqrar emal məh-
sullarına  olan  tələbatının  ödənilməsində  xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir.