Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Ərzaq resurslarının iqtisadi təhlükə- sizliyi, ərzaq təminatı və milli təhlükə- sizlik siyasəti. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin sağlam- lığının qorunması, maddi nemətlər istehsalına olan tələbatın ödənilməsində təbiətdən istifadə və onun iqtisadi əsaslarının müəyyən olunması iqtisadi cəhət- dən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təbiətdə mövcud olan istehlak xarakterli resurslar olduqca zəngindir. Alimlərin hesablamalarına görə dünya okeanı və dənizlərində, həmçinin yer səthi üzərində olan təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə olunarsa, yer kürəsi əhalisini indikinə nisbətən iki-üç dəfə artsa belə 198 ərzaq məhsulları ilə təmin etmək mümkündür. Təbiətdə maddi xarakter daşıyan resurslar cəmiyyət tərəfindən istifadəsinə görə bir-birindən fərqlənir. 1.İstehsal dövriyyəsinə cəlb olunmadan bir başa əhalinin istehsalına yönəldilən təbii resurslar. Bu cür resurslara su, hava, günəş enerjisi əsasən daxil edilir. Qeyd olunan bu resurslar həyat üçün bilavasitə lazım olan resurslardır. 2.Bunlara meşədə olan yabanı bitkilər və istehlak üçün lazım olan ev heyvanları daxildir . . 3.Bu qrupa daxil olan resurslara isə insanın bilavasitə əməyi fəaliyyətində təbiətdən istifadə olunmaqla əldə olunan məhsullar daxildir. Bu cür təbii resurslara mədəni bitkiçiliyin və heyvandarlığın inkişafı nəticəsində yaranan məh- sullar daxil edilir. Hər iki sahənin inkişafı zaman-zaman məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsal vasitələrinin təkmilləşdirilməsi yolu ilə baş verir. Torpaq-su ehtiyatlarından istifadə çoxsahəli kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal etməklə təbiət- məhsul zəncirinin tamamlanmasına imkan verir. İstifadə olunan təbii resurslara nisbətdə "təbiətdən kənar" təkrar emal, emal və infrasturktur sahələrində əmək istehsal vasitələri sərfi nisbətən elastik xarakter daşı- yır. Bu sahələrin inkişafı təbii resursların xarak- terindən, istehsal olunan məhsullardan məqsədyönlü şəkildə istifadə etməklə təkrar emal nəticəsində yol verilən itkilərin aradan qaldırılması ilə nəticələnir. 199 "Təbiət-cəmiyyət-istehsal" davamlı inkişafın stimulu olub, bütün tarixi dövrlərdə infrastruktur sahələrin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir. I. Birbaşa təbiətdə istehlak olunan təbii resurslar: Meşələrdə olan yabanı meyvə-giləmeyvələr; Yabanı qida xarakterli tərəvəz məhsulları; Ovçuluqla əldə olunan heyvan və quş əti; Çaylardan və göllərdən tutulan balıq; II. İnsanın təsərrüfat fəaliyyətində istifadə olunan məhsullar. -Torpağın əkilməsi və suvarılması nəticəsində istehsal olunan məhsullar; Dünya okeanlarından sənaye üsulu ilə bitki və heyvan növlərindən istehsal olunan məhsullar; Müxtəlif bitkiçilik növlərindən sənaye üsulu ilə alınan məhsullar; Meyvə və giləmeyvə, üzüm məhsullarından sənaye üsulu ilə istehsal olunan məhsullar; Texniki bitkiçilikdən sənaye üsulu ilə istehsal olunan məhsullar; Subtropik bitkiçilikdən sənaye üsulu ilə istehsal olunan sənaye məhsulları; Heyvandarlığın inkişafından sənaye üsulu ilə istehsal olunan ət, süd və digər məhsullar; Quşçuluğun inkişafından istehsal olunan quş əti, yumurta və s; Arıçılığın inkişafından istehsal olunan ərzaq yönümlü məhsullar. 200 İstifadə olunan təbii resurslarla müqayisədə təkrar emal, emal və infrastruktur sahələrində əmək və istehsal vasitələri sərfi yumşaq (elastik) xarakterə malikdir. Bu sahənin inkişafı hər hansı bir təbii re- surs və ya onun əsasında yaradılan məhsullardan da- ha dolğun istifadə olunmağa, onları kompleks şəkildə emal etməyə və son nəticədə məhsul istehsalında yol verilən itkiləri aradan qaldırmağa yönəldir. Yuxarıda qeyd olunan birinci qrup təbii sərvət- lərin istehsalçıları sadə alətlər istehsal olunan dövrə təsadüf edir və ərzaq təhlükəsizliyini nəzərə almadan məhsullar istehsalı həyata keçirilir. Bu dövr ekoloji baxımdan təmiz məhsullar dövrü sayılır, yəni təbiət- də çirklənmə prosesi getmədən maddi nemətlər isteh- salı həyata keçirilir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyətində təbii sərvətlərdən istifadə dövrü məhsuldar qüvvə- lərin inkişaf etdiyi cəmiyyətləri əhatə edir. Yəni insa- nın təbiətə təsir dairəsi daha da intensivləşir, cəmiy- yətin ərzaq məhsullarına dair tələbatını təmin etmək məqsədi ilə məhsullar bolluğu yaranan dövr kimi qiymətləndirilir. Bu növ məhsuldar qüvvələrin inki- şafı və istehsal vasitələrinin təkmilləşdirilməsi təbiət- dən istifadə də ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirir. Lakin ayrı-ayrı ölkələrdə təbiətdən istifadə sahəsində müəyyən resursların istifadəsinə qoyulan məhdudiyyətlər təbiətin qorunması və yaxud müəy- yən qrup resursların gələcək nəsillərə qorunub sax- lanılmasına və təbiətdən nizamlı istifadə olunması məqsədini daşıyır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təbii 201 resurslardan səmərəli istifadə olunması ərzaq təmi- natlı məhsulların inkişafına təsir etməklə ərzaq bolluğunu təmin etmiş olur. İstehsal vasitələri inkişafının hər mərhələsində yeni təbii ehtiyatların mənimsənilməsini tələb edir. Bunsuz istehsalın irəli getməsi qeyri mümkündür. İnkişaf etməkdə olan istehsala yeni təbii ehti- yatların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması və isteh- sal sahələrinə təkan verməsi ictimai zərurətdən mey- dana gəlir. Onun üçün elə ehtiyyatlar tələb olunur ki, ehtiyacı kütləvi şəkildə daha ucuz başa gələn xammal hesabına ödəsin və ərzaq təminatlı təsərrüfat sahələ- rini genişləndirə bilsin. İstehsal irəliyə getdikcə daha çox dəyişilmiş təbii mühit məhsuldar qüvvələrə və istehsal vasitə- lərinə təsir göstərmiş olacaqdır. Ərzaq təhlükəsizliyi yalnız maddi nemətlər istehsalına təsir göstərən təbii resurslar deyil, həmçinin həmin sahələrin inkişafını tələb edən digər yardımçı resursların (tikinti, enerji, kimyəvi və s.) səmərəli şəkildə istehsal dövriyyəsinə cəlb olunmasından da müəyyən dərəcədə asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dünyada maraq doğuran əsas problemlərdən biri əhalinin ərzaq məh- sulları ilə təmin olunması və bu sahədə yaranan təh- lükələri əvvəlcədən aradan qaldırmaqdır. Artıq yer kürəsində ərzaq məhsullarına dair aparılan tədqiqat- lardan aydın olur ki, əhalinin maddi nemətlərə olan 202 tələbatını təmin etmək üçün kifayət qədər təbii resursların olduğu aşkar olunmuşdur. İqtisadi təhlükəsizlik yeni iqtisadi anlayış kate- qoriyası olmaqla bərabər, özünün xarakterinə görə mürəkkəb daxili quruluşa malik olduğu üçün bir sıra ədəbiyyat mənbələrində müxtəlif istiqamətlərdə şər- hinə rast gəlinir. Elmi tədqiqatlarda iqtisadi təhlükə- sizlik anlayışı aşağıdakı üç mühüm şərtlə xarakterizə olunur. İqtisadi sərbəstlik olmaqla yanaşı dövlətin ərzaq xarakterli məhsullar istehsalına şərait yaradan milli ehtiyatlara və istehsala tam nəzarəti və bu sahədə iqtisadi qərarların qəbul olunması; Milli iqtisadiyyatın davamlılığı və sabitliyinin təmin edilməsi, yəni mülkiyyətin bütün formalarının qorunması və fəaliyyətinə şəraitin yaradılması; İqtisadi sahələrin inkişaf etdirmə qabiliyyə- tinin yüksəldilməsi; Bir sıra ədəbiyyatlarda ərzaq təminatının iqtisadi təhlükəsizliyi iqtisadiyyatın ərzaq məhsulları emal olunan sahələrin səmərəliliyi, iqtisadi sahələrin tarazlı inkişafı, xarici iqtisadi əlaqələrin bazar iqti- sadiyyatının tələblərinə uyğun inkişaf etdirilməsi, istehsal sahələrinə texnoloji yeniliklərin tətbiqi ilə əlaqələndirirlər. Eyni zamanda beynəlxalq aləmdə ölkə iqtisadiyyatına xarici dağıdıcı təsirlərin qarşısı- nın alınması kimi də qəbul edirlər. Bazar iqtisadiy- 203 yatı şəraitində xarici iqtisadi əlaqələrin sürətlə inki- şafı iqtisadi təhlükəsizliyin beynəlmiləlləşdirilməsi zərurətini doğurmuşdur. Bu səbəbdən ərzaq təhlü- kəsizliyi sahəsində BMT aşağıdakı istiqamətdə qə- rarlar qəbul etmişdir: 1. "Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik" 2. "Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik konsepsi- yası" Hər iki qərarda iqtisadiyyatın əsas problemləri araşdırılmış iqtisadi təhlükəsizliyin qorunub saxlan- masının beynəlxalq və milli mənbələri təsnifləşdiril- mişdir. Müasir iqtisadi təhlükəsizliyin metodoloji əsasları bazar nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bazar mexa- nizmlərində optimal istifadə çərçivəsində iqtisadi təhlükəsizlik sistemi idarə oluna bilər. Ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi yeyinti sənayesindən həmçinin aqrar sahənin inkişafından daha çox asılıdır. BMT-nin FAO təşkilatında "Kənd təsərrüfatı 2010-cu il" üçün işləyib hazırladığı proqrama uyğun inkişaf etmiş ölkələrdə ilk növbədə dünya kənd təsərrüfatında təbii resurslardan düzgün istifadə olunması nəticəsində dünya əhalisinin ərzaq məhsullarına olan tələbatı təmin edilmiş olar. Bu ba- xımdan hər hansı ölkənin ərzaq məhsulları təhlükə- sizliyinin təmin olunmasında istər makro, istərsə də mikro səviyyədə iqtisadi sahələrdə ərazi struktur prinsipinin həyata keçirilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. 204 Ərzaq təminatının iqtisadi təhlükəsizliyinin qorunub saxlanılması bazar prinsiplərindən irəli gələ- rək ilk növbədə istehsal sahələrinin optimal struk- turlarının müəyyən olunması ilə əlaqəli olmalıdır. Buraya istehsal strukturlarının texnoloji proseslərin tətbiqi; informasiya təminatı; məhsulun bazar tələba- tına uyğunlaşdırılması; davamlı inkişaf modelinin yaradılması. Digər tərəfdən ərzaq təminatının əsas göstə- ricilərindən biri müəyyən dövr ərzində ölkə əhalisinin tələbatına uyğun məhsul istehsalının həyata keçirilməsi və qorunub saxlanılmasıdır. Bu ərzaq məhsullarının kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərindən, saxlanma müddətinin mümkünlüyündən asılı olaraq müəyyən olunur. Aqrar sahədə iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün bazar şəraitində ayrılmış investisiyaların iqtisadi sahələrə düzgün yönəldilməsi və səmərəli istifadə olunması əsas amillərdən biri kimi qiymətləndirilir. - Məhsulun ekoloji cəhətdən dünya standart- larına uyğun istehsalını təmin etmək üçün yeni texnoloji prinsiplərə əsaslanan müəssisələrin yaradılması və istifadə olunması; - Xammal və təbii resursların potensial imkan- larından maksimum istifadə olunması; - İstehsal və sosial infrastruktur sahələrin inkişa- fının nəzərə alınması; 205 Digər tərəfdən ərzaq təhlükəsizliyinin qorunub saxlanılması kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli resursların balanslaşdırılmış qaydada istifadə olunması iqtisadi cəhətdən daha səmərəli sayılır. Bu özlüyündə resurs- lardan ərzaq məhsulları üçün optimal, həmçinin resurs mənbələrindən təkrar istifadə tullantıların emalı, isteh- salçı ilə istehlakçının bir-birinə düzgün təyin olunması hesabına yaranır, formalaşır. Ərzaq təhlükəsizlik mo- deli aşağıdakı formada əks olunur (şəkil 12). Ərzaq məhsulunun strukturu Ərzaq məhsullarının istifadəsi Təbii iqtisadi mühit Sosial iqtisadi mühit Resursa sərf olunan xərclər Resurs mənbələrindən istifadə Ərzaq məhsullarının istehsalı Daxili bazar Xarici bazar Ərzaq təhlükəsizliyi Ümumi bazar |