Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.2. Azərbaycanın
təbii resurslarından kompleks istifadədə beynəlxalq əmək- daşlığın rolu. Azərbaycanın müstəqillyi sərbəst şəkildə dünya bazarına çıxmağa və beynəlxalq əhəmiyyətli resurslardan müştərək şəkildə istifadə olunmasına zəmin yaratmışdır. XX əsrin axırlarında və XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bir sıra beynəlxalq təş- kilatlara üzv olması iqtisadi, siyasi və strateji sahədə əməkdaşlığın inkişafına təsir göstərmişdir. Bu ilk növbədə ölkədə maye yanacaq resurslarının, kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafı üçün əlverişli təbii iqtisadi şəraitin olması, filiz və qeyri-filiz sərvət- lərinin zənginliyi bir çox xarici ölkələrin tanınmış şirkətlərinin həmin sahələrdə əməkdaşlığına zəmin yaratmışdır. Bir çox beynəlxalq layihələrin həyata keçirilməsi aqrar sahədə resurs potensialından və maye yanacaq təbii sərvətlərindən istifadəni daha da intensivləşdirmişdir. Həyata keçirilən işlərin nəticə- 259 sində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Dünya Ban- kının Kənd Təsərrüfatı İnkişafı üzrə Beynəlxalq Fondu (İFAD), Beynəlxalq İnkişaf Assosasiyası (GTZ), Türk İş Birliyi və Kalkınma Aynası (TİKA) və s. beynəlxalq təşkilatlarla iqtisadi əməkdaşlığın yaradılması aqrar sahədə nailiyyətlərin inkişafına təsir göstərmişdir. Azərbaycan istər təbii mühitin mühafıizəsində, istərsə də təbii resursların istifadə- sində beynəlxalq əməkdaşlıqda nailiyyətləri böyük- dür. Xüsusi ilə ölkəmizin beynəlxalq əlaqələrinin son dövrlərdə inkişaf etdirilməsi sayəsində bir sıra mühüm beynəlxalq konvensiyalara qoşulmasına real şərait yaranmışdır. Bunlara BMT-nin İqlim Dəyiş- mələri Üzrə Çərçivə Konvensiyası; Rio-De-Janeyro - 1992; Su Konvensiyası, Helsinki- 1992;, Bioloji Müxtəliflik Üzrə Konvensiya, Rio-De-Janeyro- 1992; Təhlükəli tullantıların şəhərlərarası daşın- masına və zərərsizləşdirilməsinə nəzarət haqqında Bazel Konvensiyası, Paris- 1994 və s. daxildir. Dün- yada ərzaq istiqamətli kənd təsərrüfatı tədqiqatları ilə məşğul olan elm mərkəzlərinin fəaliyyətini əlaqələn- dirən, onları maliyyələşdirən Beynəlxalq Kənd Tə- sərrüfatı Tədqiqatları Məsləhət Qrupu (CÇİAR), həmin məsləhət qrupuna daxil olan quraq zonaların- da Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları Beynəlxalq Mər- kəzləri (İCARDA), (İPŞRİ) və s. mühüm elmi təş- kilatlarla əlaqələr yaradılmış və bu təşkilatlarla 260 əməkdaşlıq proqramları çərçivəsində aqrar islahatla- rın reallaşmasına şərait yaratmışdır. Respublika iqtisadiyyatının inkiaşfında dövlətlər- arası iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında eləcə də aqrar təhlükəsizliyin xüsusi ilə əhalinin ərzaq məhsulları ilə təmin olunmasında iqtisadi təşkilat- ların rolu böyükdür. Müasir şəraitdə təbii resurs potensialından isti- fadə etmək üçün beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaş- lığın genişləndirilməsi siyasəti həyata keçirilir. Bu sahədə dünyanın TASİS və Traseka proqramları, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Beynəlxalq Yeni- dənqurma və İnkişaf Bankı (BYİB) və s. təşkilatlarla əlaqələrin inkişaf etdirilməsi təbii resurslardan dayanıqlı istifadə üçün əlverişli zəmin yaradır. Hazırda Azərbaycan təbii sərvətlərin istifadəsində, təbiətin mühafizəsində dünyanın 15-dən çox təşkilatı ilə əlaqə saxlayır və həmin təşkilatların üzvüdür. Eyni zamanda Azərbaycan maye yanacaq təbii resurslarından səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə bir çox beynəlxalq müqavilələrin iştirakçısıdır. Bağlan- mış beynəlxalq səviyyəli müqavilələrə: "Azəri-Çıraq- Günəşli", "Qarabağ", "Şahdəniz", "Əşrəfı Dan Uldu- zu", "Lənkəran-Dəniz" və s. yataqlar üzrə bağlanmış müqavilələrdən daxildir. Əsas iştirakçı kompani- yaların da "ARDNŞ", "AMOKO", "YUNOKAL", "PENZOYL", "EKSON", "BP", "RAMKA", "LUKOYL", "TPAO", "DELTA" və s. neft istehsa- lında öz payları vardır. Istehsal olunmuş neft və təbii 261 qaz beynəlxalq əhəmiyyətli nəql olunma imkanları realdır. Hazırda Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri vasitəsilə dünya bazarına ildə 40-50 milyon ton neft ixrac olunur. Eyni zamanda Azərbaycanın Qara Də- niz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (QİƏT) üzvü olması qarışıq nəqliyyat nəql etmək imkanlarına malik olmuşdur. Azərbaycanın Demokratiya və İqtisadi İnkişaf Təşkilatın - GUAM-ın üzv olması Xəzər dənizi; Qara dəniz və Baltik dənizi ölkələrarası əməkdaşlığin ya- ranması maye yanacaq resurslarından istifadə etməyə zəmin yaratmışdır. Respublikanın digər filiz və qeyri-filiz resurslarından istifadə etmək məqsədi ilə bir çox ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq əlaqələri yaranır və müəyyən qrup ölkələrin şirkətləri tərəfındən hə- min sahələrə ayrılan investisiyalar təbii resursların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması üçün real imkanlar yaratmışdır. Son dövrlərdə dünya ölkələrində təbii resurs- ların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafı ilə yanaşı, təbiəti mühafizə sahəsində qlobal ekoloji problemlər yarat- mışdır. Milli səviyyədə həyata keçirilən ekoloji təd- birlər planetar səviyyədə ətraf mühitin mühafizəsi və təbii resurslardan davamlı inkişaf məsələlərini həll etmək imkanlarına malik deyildir. Qeyd olunmalıdır ki, milli hüquq çərçivəsindən kənarda olan müəyyən qrup təbii sərvətlər (okean suları, Antarktidanın buz- laqları, atmosferdə olan resurslar və s.) dünyanın 262 inkişaf etmiş ölkələri tərəfındən istismara məruz qalır. Digər tərəfdən müəyyən qrup ölkələr ərazilərində olan təbii sərvətlərdən istifadə etməklə ekoloji cəhətdən ətraf ölkələrin mühitinə ziyanlar vururlar. Ekoloji cəhətdən ən çox çirklənmələr tranzit çaylara məruz qalan ölkələrin ərazisində müşahidə edilir. Həmçinin iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş sə- naye ölkələrində atmosferə buraxılan zəhərli tullan- tıların xüsusi çəkisinin artması hava axınları vasitəsi ilə digər qonşu ölkələrin ərazilərinə ziyan verməklə təbii mühitdə (meşələrin quruması, səhralıqların əmələ gəlməsi, torpaqların çirklənməsi, müxtəlif xəstəliklərin yayılması və s.) deqradasiyaya səbəb olur. Bu cəhətdən təbiəti mühafızə sahəsində və eko- loji cəhətdən davamlı sosial-iqtisadi inkişafın təmi- natında beynəlxalq əməkdaşlığın böyük rolu vardır. Ətraf mühitin mühafızəsi sahəsində dünyanın bir çox aparıcı beynəlxalq təşkilatları; BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı, Ekologiya Fondu, Dünya Bankı, Avropa İttifaqının TASİS Proqramı, Ümumdünya Vəhşi Tə- biət Fondu, BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası (İQSOS), YUNESKO, YUNEP, FAO, ÜST, UNİDO, MAQATE, AENBA, Avropa Şurası (AŞ) və s. fəaliyyət göstəririlər. Qeyd olunan beynəlxalq təşkilatların ətraf mühitin mühafizəsinə və sosial iqtisadi inkişafın davamlılığına dair müvafiq proqramlar tərtib edirlər. Ekoİoji cəhətdən davamlı inkişaf anlayışı ilk dəfə 1972-ci ildə Ərtaf Mühit Üzrə Stokholm Konfransında irəli sürülmüşdür. Bu 263 konfransda ətraf mühitin pişləşməsi ilə əlaqəli olaraq BMT tərəfındən müstəqil orqan olan "Ərtaf Mühit Üzrə BMT Proqramı" yaradılır və YUNEP adını alır. YUNEP-in əsas vəzifəsi daha qabarıq olan ekoloji problemlər: torpaqların çirklənməsi, meşə- lərin qırılması, səhralaşma, şirin su ehtiyanın azal- ması, okeanların, dənizlərin və çayların çirklənməsi və s. üzrə tövsiyyələr vermək, təbiəti mühafızə ilə əlaqəli proqramları hazırlayıb həyata keçirməkdən ibarətdir. Eyni zamanda ekoloji sahədə olan ziddiy- yətlərin həlli üçün müəyyən bir mexanizmin yaradıl- ması tələb olunurdu. Bu cür mexanizm 1992-ci ildə Rio-De-Janeyro şəhərində BMT-nin "Ətraf Mühit və Davamli İnkişafa aid Konfransın qərarlarına əsasən yaradıldı. (R.M.Məmmədov, Bakı 2009). Eyni zamanda konfransda davamlı inkişaf üzrə mühüm sənəd olan "Agenda 21" ("XXI əsrin gündəliyi") proqramı qəbul olunur. "Agenda 21" dörd bölmədən ibarətdir. "Sosial-iqtisadi aspektlər" adlanan birinci bölmədə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə davamlı in- kişafı sürətləndirmək üçün beynəlxalq səviyyədə yoxsulluqla mübarizə; tələbat strukturunun dəyişil- məsi; əhalinin dinamikası və davamlı inkişafı; insan sağlamlığının qorunması; yaşayış məskənlərinin davamlı inkişafına yardım məsələləri irəli sürülür. İkinci bölmədə təbii resurslardan səmərəli istifadə və onların mühafızəsi adlanır. Burada əsasən atmosferin mühafızəsi; torpaq resurslarından istifa- 264 dəyə kompleks yanaşma; meşələrin qırılmasına qarşı mübarizə; səhralaşma və quraqlığa qarşı mübarizə; dağ rayonlarının davamlı inkişafı; kənd təsərrüfatının və kənd rayonlarının inkişafına kömək; biomüxtəlif- liyin qorunub saxlanılması; şirin su ehtiyatının və keyfıyyətinin qorunması; təhlükəli tullantıların eko- loji cəhətdən təhlükəsiz şəraitdə kənarlaşdırılması və s. məsələlər öz əksini tapmışdır. "Əsas insan qrupları rolunun möhkəmləndiril- məsi" adlanan üçüncü bölmədə: davamlı və ədalətli inkişafın təmin olunması naminə, qadınların məna- feyi naminə qlobal fəaliyyət; davamlı inkişafın təmin edilməsi prosesində uşaq və gənclərin maraqlarının nəzərə alınması; yerli icma və qeyri-hökumət təşki- latlarının rolunun möhkəmləndirilməsi; yerli idarə- etmə orqanlarının (bələdiyyələrin) təşəbbüskarlığı və fəallığı nəzərdə tutulur. "Agenda 21" -in dördüncü bölməsində irəli sürülən məsələlərin həyata keçirilməsi üçün maliyyə ehtiyatları və mexanizmləri; ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların əldə edilməsi sahəsində əməkdaşlıq; davamlı insan inkişafının təmin olunmasında elmin rolu; kadr hazırlığı; beynəlxalq təşkilatların mexa- nizmləri; beynəlxalq hüquq sənədləri və mexa- nizmləri nəzərdən keçirilir. RİO-92 konfransında "RİO Bəyannaməsi" qə- bul edildi ki, burada hər bir dövlər BMT-nin Nizam- naməsi və beynəlxalq hüquqi prinsiplərinə müvafıq olaraq öz təbii resurslarından istifadə etmək hüququ- 265 na malikdir. Həmçinin ərtaf mühit və inkişaf məsələləri sahəsində öz müstəqil siyasətini aparmaq hüququna malikdir. YUNESKO əsasən "insan və biosfer" proqra- mını həyata keçirir. Insanlarla ətraf mühir arasında qarşılıqlı əlaqə və inkişafın sosial iqtisadi amilləri üzrə tədqiqatlar aparır. Digər sahələrdə isə savadsız- lıqla mübarizə, təhsilin planlaşdırılması, insan hü- quqları sahəsində və dünyada sülhün möhkəm- lənməsi üzrə tədqiqatlar aparır. 180-ə qədər üzvü var. Qərargahı Paris şəhərindədir (Fransa). FAO-BMT-nin ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatl (Food and Agricultral Organization of the Nations, FAO) 1945-ci ildə yaradılmışdır. Dünyada aclıqla mübarizə, insanların qidalanması və həyat şə- raitinin yaxşılaşdırılması, kənd təsərrüfatında, balıq- çılıqda, meşəçilik sahələrində məhsuldarlığın artırıl- masına kömək etmək məqsədilə yaradılmışdır. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalının yaxşdaşdırılması, torpaq və su resursla- rından, gübrələrdən istifadə üçün işlər aparır. ÜST- Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı olub, bütün xalqların sağlamlığının ən yüksək səviyyəyə çatdırılması məqsədilə 1946-cı ildə yaradılmış və 1948-ci ildən fəaliyyət göstərir. Müxtəlif xəstəliklə- rin ləğvi üçün beynəlxalq əməliyyatlar təşkil edir. Dərman preparatlarının keyfıyyətinə, narkotik mad- dələrin yayılmasına, təmiz su və qida məhsullarına, 266 ümumi ekoloji təhlükəsizlik məsələlərinə nəzarət edir. Qərargah Cenevrə şəhərindədir. UNİDO- sənayenin inkişafı üzrə təşkilatdlr. əsas məqsədi qlobal, regional, milli və sahəvi səviy- yədə sənayenin inkişafına və yeni beynəlxalq iqtisadi qanunların yaradılmasına köməklik göstərilməsi məsələləri ilə məşğul olur. MAQATE- radioaktiv maddələrin daşınması və saxlanılmasının təhlükəsizliyinin təmin olunması, tullantıların təkrar istehsalı daxil olmaqla ümumi radiasiyadan müdafıə və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə ixtisaslaşmışdır. AENBA- Atom Enerji Üzrə Beynəlxalq Agentlik təşkilatıdır. 1957-ci ildə atom enerjisinin sülh məqsədilə istifadə edilməsi sahəsində beynəl- xalq əməkdaşlığın inkişafı üçün yaradılmışdır. Eyni zamanda nüvə təhlükəsizliyi üçün müva- fiq normalara əməl olunmasına, nüvə enerjisinin hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmasında nəzarət edir. Agentlik nüvə qurğularının təhlükəsizliyi, şüa- lanmadan müdafıə, insanların sağlamlığı, radiaktiv tullantıların saxlanılması, nüvə yanacağından istifadə olunması və s. məsələlər daxil olan geniş təhlükə- sizlik proqramı qəbul etmişdir. Agentliyin qərargahı Vyana (Avstriya) şəhərində yerləşir. Avropa Şurası (AŞ) - öz fəaliyyətini daha çox demokratik prinsiplərin həyata keçirilməsinə, insan hüququnun əsas prinsiplərinə riayət olunmasına, Avropa vətəndaşlarının həyat səiyyəsinin yüksəldil- 267 məsinə, ekologiya və informasiya sahəsində əmək- daşlığa yönəltmişdir. Avropanın nüfuzlu təşkilat- larından biri olub, 1949-cü ildə yaradılıb. Qərargah Strasburqda yerləşir. Aparılan təhlillərdən aydın olur ki, təbiətdən istifadədə, ekoloji sahədə yaranan beynəlxalq əmək- daşlıq təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək və onun gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılmasında mühüm iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin ekoloji sahədə yaranan qlobal problemləri həll et- məkdə beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş proq- ramlar təbii mühitin saflaşmasına təsir etməklə gələcək nəsillərin sağlamlığının qorunmasmda və təmiz ekoloji mühitin formalaşmasında əhəmiyyət kəsb edən sahələr kimi qiymətləndirilir. Beynəlxalq əməkdaşlığın digər mühüm cəhəti ondadır ki, təbii və əmək resurslarından istifadəyə əlverişli şərait yarat- maqla bərabər, insanların həyat şəraitinin yaxşı- laşması məqsədi ilə xüsusi proqramlar hazırlanır, həyata keçirilir. Təbii sərvətlərin, ətraf təbii mühitin saflığına, insanların sağlamlığının mühafızəsinə olan diqqət və qayğının artırılmasına yönəldilmiş beynəlxalq tədbir- lərin əhəmiyyəti ildən-ilə artır. Bu ondan irəli gəlir ki, əvvəllərdə məlum olmayan yeni-yeni kimya məh- sulları və müxtəlif tərkibli materiallar, maddələr, elementlər istehsal olunur, onların təbii mühitə təsir dairəsi planetar miqyasda genişlənir. Təbətdən alı- nan, onun sərvətlərindən istehsal edilən yeni məhsul- 268 lar ictimaiyyətə xeyir gətirir, xalq təsərüfatının inki- şafını surətləndirir, əhalinin bu və ya digər məh- sullara olan tələbatını ödəyir, Bununla belə həmin məhsulların kütləvi surətdə istehsalı geniş miqyasda materiyanın təbii balansını pozur, ətraf mühitin mühafızəsində çətinlik törədən maddələrin miqdarını artırır, ayrı-ayrı sənaye sahələrində, mərkəzlərində sağlamlığı təhlükə altına alır. BMT-nin ətraf təbii mühitin mühafızəsi Proq- ramına əsasən planetimizdə 4 milyondan artıq müx- təlif tərkibli kimya, sənaye məhsulları və maddələri istifadə edilir. Hər il dünya bazarına 700 növ belə yeni məhsul daxil olur. Bununla belə həmin məhsul- ların insanlara və ətraf təbii mühitə təsir dairəsinin dərəcəsi hələ də dəqiq öyrənilməmişdir. Onların kan- seroji (xərçəng xəstəliyi törədən), mutaji (insanın və başqa canlı orqanizmlərin təbii törədici mexaniz- minin pozulması) və ya başqa bioloji inkişafa mənfı təsir dairəsinin dəqiqliyi lazımi qədər öyrənilməyib. Buna görə təbiətdən, onun sərvətlərindən alınan yeni-yeni məhsullara ekoloji baxımdan və təbabət baxımından dəqiq nəzarət qoyulmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, balıq ovu donan- masında texniki silahlanmanın xeyli artmasına bax- mayaraq dünya okeanında balıq tutulmasının həcmi son zamanlar azalmaq üzrədir. Əgər 1970-ci ildə dünya okeanından 52,7 mln.ton balıq tutulmuşsa, indi bunun həcmi xeyli azalmışdır. Heyvanlar aləminin, xüsusilə vəhşi heyvanların dünyada surətlə 269 azalması indi böyük həyəcan doğurur. Son 2000 ildə dünyada təxminən 106 növ iri məməli heyvanın, 139 növ quş və başqa heyvanların nəsli kəsilmişdir. Mütəxəssislər belə qərara gəlmişlər ki, indi min növdən artıq onurğalıların məhv olması təhlükə altındadır. Vəhşi heyvanların və yabanı bitkilərin ticarəti üzrə konvensiya katibliyinin məlumatına əsa- sən, indi dünyada hər il mühafızə altında saxlanılan Afrika fıllərinin 700 t-dan çox sümüyü satılır. Belə qanunsuz ticarət onsuz da sayı kəskin surətdə azalan fıllərin surətlə qırılmasına səbəb olur. Bu qədər sümüyü əldə etmək üçün minlərlə fıl öldürülür. Bundan başqa hər il Afrikada, Braziliyada 2 min timsah dərisi aşılanıb satışa verilir. İndi nadir tapılan quş və heyvanların qiyməti çox bahalaşmışdır. Məsə- lən, danışan tutu quşunu çox baha, o cümlədən AFR- də 15 min markaya satırlar. Cənubi Amerikada yaşayan atselatdan hazırlanan manto ( buna 10 dəri gedir) 75 min markaya satılır ki, bu da «Mersedes» markalı minik avtomaşınının qiymətinə bərabərdir. Təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi, ətraf təbii mühitin mühafızəsi son yüz ildə dünya ictimaiyyətinin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Müharibədən sonrakı dövrdə ictimai fıkrin təsiri altında bir çox dövlətlər bu haqda təsirli tədbirlər və qərarlar qəbul etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ XX əsrin əvvəllərindən bəri təbiətin mühafızəsi xüsusilə vacib məsələ kimi qarşıda durur. 1910-cu ildə Qratsda (Avtriya) keçirilmiş ÜII Beynəlxalq 270 Zoologiya konqresi, 1913-cü ildə Beri şəhərində Təbiətin Beynəlxalq mühafızəsi üzrə çağırılmş kon- fransda mühüm təcrübi əhəmiyyət daşıyan məsələlər- dən başqa, təbii sərvətlərin gələcək nəsil üçün saxlanılmasına, onların mühafızəsinə dair bir sıra vacib vəzifələr irəli sürülmüşdür. Əsrimizin 60-cı və 70-ci illərində təbiətin mühafızəsi üzrə dünya ictimai fıkir mübadiləsi daha geniş miqyas alır. Dünya ölkələrinin əksəriyyətinin təklifınə və təkidinə görə 1968-ci ildə BMT-nin YUNESKO təşkilati xətti ilə Paris şəhərində keçiril- miş biosferin və onun sərvətlərinin mühafızəsi üzrə beynəlxalq konfransı, Avropa iqtisadi komissiyasının 1971-ci ildə Praqa şəhərində ətraf mühitin mühafı- zəsinə həsr olımmuş konqresi və 1972-ci ildə BMT- nin Stokholm şəhərində insanı əhatə edən mühitin mühafızəsinə dair konfransı cəmiyyətin qarşısında təbiətin mühafızəsi sahəsində mühüm vəzifələr qoymuşdur. 70-ci illərdə ətraf təbii mühitin mühafızəsi, təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi üzrə dövlətlərarası beynəlxalq əlaqələr xeyli genişləndirilmişdir. Siyasi, iqtisadi, mədəni, elmi-texniki əməkdaşlıq sahəsində dövlətlərarası əlaqələr təkmilləşir və inkişaf edir. Dövlətlərin, müvafıq beynəlxalq təşkilatların, siyasi, elm xadimlərinin, mütəxəssislərin köməyi ilə təbiət problemləri üzrə elmi cəhətdən əsaslı ölçülüb-biçil- miş tədbirlərin həyata keçirilməsi mühüm məsələ kimi qarşıda durur. Göstərilən müddətdə dəniz və 271 okeanların, atmosferin, bir çox ölkələrdən keçən və ölkələrdaxili tranzit çayların mühafızəsinə dair ciddi qərarlar və təkliflər qəbul edilmişdir. Heyvanlar aləminin, xüsusilə suda yaşayan məməli heyvanların, ağ ayıların, Arktika suitilərinin, bütün köçəri hey- vanların, onların yaşayış mühitinin mühafızəsinə dair müvafıq qərarlar qəbul edilir. Təbii mühitin müha- fızəsinin təşkili problemində BMT-nin 1972-ci ildə insanı əhatə edən mühitin mühafızəsi üzrə konfransı proqramının fəaliyyətdə olmasının, BMT-nin Baş Məclisinin bir sıra təkliflərinin, məsələn, Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq aktı (1975-ci il) qərar- larının həyata keçirilməsinin böyük təsiri olmuşdur. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş rayonlarda, məsələn, Şimali Amerikada, qərbi Avropada, Yapo- niyada, keçmiş SSRİ-də ətraf təbii mühitin mühafızəsi ilə baglı daha çox tədbirlər irəli sürürlər. Bu ölkələrin sərhədləri boyu ekoloji mühitin saflığı uğrunda tranzit çayların çirklənməsinə qarşı müba- rizədə mühüm işlər görülmüşdür. Avropa regional beynəlxalq təşkilatları dairəsində, məsələn, Avropa Şurası, İqtisadi əməkdaşlıq, inkişaf və başqa beynəl- xalq təşkilatların fəaliyyəti sayəsində ətraf təbii mühitin mühafızəsi, təbii sərvətlərdən, iqtisadi, texni- ki imkanlardan səmərəli istifadə edilməsi barəsində bir sıra müqavilələr bağlanmış, qərarlar qəbul edil- mişdir. Avropanın bir sıra beynəlxalq təşkilatlarında ətraf təbii mühitin mühafızəsinə dair xüsusi bölmələr yaradılmışdır. Afrikada, Latın Amerikasında, Cənu- 272 bi-Şərqi Asiyada və Sakit okean hövzəsi ölkələrində təbii sərvətlərin mühafızəsi üzrə beynəlxalq miqyas- da mühüm işlər həyata keçirilməkdədir. Son 10-12 ildə beynəlxalq miqyasda təbətin mühafızəsinə dair tədbirlər üzrə əldə edilmiş mühüm nailiyyətlərdən biri BMT dairəsində bu sahədə dövlətlərarası işlərin uzlaşdırılması və maddi cəhət- dən maraqlandırılması olmuşdur. 1972-ci ildə BMT tərəfindən Stokholm şəhərində insanı əhatə edən mühitin mühafızəsi probleminə həsr edilmiş konfrans öz tarixi əhəmiyyətinə görə mühüm yer tutur. Bu konfransın yekunları üzrə BMT-nin Baş Məclisinin XXÜII sessiyasında uzunmüddətli əhəmiyyətə malik olan nizamnamə qəbul edilmişdir. Göstərilən nizamnaməyə əsasən BMT-nin daxilində ətraf təbii mühitin mühafızəsi ilə məşğul olan YUNEP adlı xüsusi təşkilat yaradılmışdır. Stokholm konfransından başqa əhali məskunlaş- ması (Buxarest, 1974-cu il), ərzaq problemi (Roma, 1974-cü il), yaşayış məntəqəsi (Vankuver, 1976-cı il), su sərvətləri( Mindel Plata,1977-ci il) problemlərinə həsr edilmiş konfransların qərarları mühüm yer tutur. Göstərilən konfransların mühüm əhəmiyyətindən biri də beynəlxalq səpgidə hüquqi həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsidir. Bununla yanaşı təbiəti mühafızə sahəsində beynəlxalq əmək- daşlığın inkişaf etdirilməsində bir sıra çətinliklər vardır. Bu çətinliklər təbii mühitin mühafızəsində ayrı-ayrı dövlətlərin mənafelərinin toqquşmasından, 273 kapitlist istehsal münasibətləri şəraitində təbii sərvət- lərdən plansız istifadə edilməsindən, imperialist dai- rələrin mürtəce siyasəti nəticəsində hərbi silahların və xərclərin ildən-ilə artırılmasından irəli gəlir. Müasir dövrdə ekologiyanın və iqtisadiyyatın qarşılıqlı inkişafı vacib problemə çevrilmişdir. «Ekoinkişaf» adlanan bu konsepsiya bütün beynəl- xalq müşavirələrdə, konqreslərdə ictimaiyyətin diqqət mərkəzində durmuşdur. YUNEP-in idareəedici şurasının ikinci sessiyası ( 1974-cü il) qərara almışdır ki, «ekoinkişafın» konsepsiyasını və metedologiyasını gələcəkdə də inkişaf etdirmək zəruridir. Beynəlxalq konfranslar təbiətin mühafızə edil- məsi sahəsində dünyada əməkdaşlığı ənənəvi və ən səmərəli formalarından biridir. Lakin bu konfrans- ların qərarları, onun iştirakçılarının hüquqi cəhətdən fəaliyyəti məcburi deyildir, lakin onlar təbiətin mü- hafızəsi üzrə siyasi, beynəlxalq qaydaların icrasına yardım edirlər. Təbiətin mühafızəsi sahəsində mü- hüm forum olan beynəlxalq konfransların keçirilməsi əsasən XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır. İsveç- rənin dəvəti ilə konfransda 17 dövlətin nümayəndəsi iştirak edirdi. Bunlar: Avstriya, Almaniya, ABŞ, Argentina, Belçika, Böyük Britaniya, Danimarka, İsveç, İsveçrə, İspaniya, İtaliya, Macarıstan, Nider- landiya, Norveç, Portuqaliya, Rusiya, Fransa idi. Konfrasda təbiətin sərvətlərinin istifadə edilməsi, təbiətin mühafızəsi sahəsində bütün məlumatların 274 toplanmasının və nəşr edilməsinin təşkilindən ibarət idi. Konfransda əsas mühazirə ilə İsveçrə alimi Pol Sarazin çıxış etmişdir. O, ayrı-ayrı dövlətlər tərə- findən təbiətin korlanması haqqında danışaraq, də- nizlərdə, okeanlarda yaşayan məməli heyvanların təkrar istehsalına şərait yaradılmasını qarşıda qoydu. Pol Sarazin dünyada təbiətin mühafızəsi ideyasını, yəni beynəlxalq və milli ruhda ətraf mühitin saflığı- nın təmin edilməsi haqqında qarşılıqlı sistemlərin yerinə yetirilməsi məsələlərini irəli atdı. Lakin istismar siyasətinin genişləndirilməsi tərəfdarı olan kapitalist dövlətləri Beri konfransının qərarlarını həyata keçirməyə mane olurdular. Məsə- lən, konfansda Fransa nümayəndələrindən biri bildir- di ki, nadir quşlar qorunarsa, onda quş lələyindən qadın papaqları hazırlayan şirkətə zərər dəyər. Lakin birinci dünya müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq konfransın qərarlarının həyata keçirilməsi mümkün olmadı. Məlumdur ki, müharibə başlıca olaraq hərbi məsələlərin həyata keçirilməsini irəli sürürdü. Yalnız ikinci dünya müharibəsi qurtarandan sonra, yəni təbiətə dəyən təsirin zərərli cəhətlərinin daha kəskin nəzərə çarpması ilə əlaqədar olaraq, beynəlxalq təşki- latlar təbiətin mühafızəsi haqqında təsirli tədbirlər axtarmağa başladılar. Onu demək kifayətdir ki, 60-cı illərin əvəllərinə qədər təbii sərvətlərin istifadəsinə, təbiətin mühafızəsinə dair dünyada 500-ə qədər kon- frans keçirilmişdir. 1948-ci ildə təbiətin mühafızəsi 275 və təbii sərvətlər üzrə Beynəlxalq İttifaq təşkil edildi. 50-ci və 60-cı illərdə BMT-nin ayrı-ayrı bölmələri beynəlxalq miqyasda təbii sərvətlərin istifadə edilməsinə və təbiətin mühafızəsinə daha ciddi diq- qət yetirməyə başlamışdır. BMT-nin fəaliyyəti döv- ründə ilk dəfə 1962-ci ildə onım Baş Məclisinin XÜII sessiyasinda təbiətin mühafızəsinə dair geniş qətnamə qəbul edildi. İqtisadi inkişaf və təbiətin mühafızəsi adlı dövlətlərin aşağıdakı şərtlərə tezliklə əməl etməsinə ümidvar olduğunu bildirdi: - təbii sərvətlərin istifadəsi prosesində onların təkrar istehsalının bərpa edilməsi və istehsala səmərəli cəlb edilməsi; - bu məqsədlərin yerinə yetirilməsində təbiətin və təbii sərvətlərin mühafızəsi üzrə fəaliyyətdə olan ittifaqa, beynəlxalq təşkilatlara kömək edilməsi; - flora və faunanın saxlanılmasında beynəlxalq konfransların qüvvədə olan qərar və təkliflə- rinə əməl edilməsi; - bu sahədə məlumatlar mübadiləsinə alimlər və mütəxəssislərlə sıx əməkdaşlığın və əlaqələrin aparılmasına müvafıq şərait yaradılması; - torpağın, suyun, flora və faunanın səmərəsiz, təsərrüfatsızlıqla istifadə edilməsini aradan qaldırmaq məqsədilə gələcəkdə müvafıq qanunların həyata keçirilməsi; - təhsil müəssisələri mətbuat, radio, televiziya və sair məlumatların köməyi ilə təbiətin müha- 276 fızəsi sahəsində insanlar arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi. Beynəlxalq miqyasda milli kompaniyaların yaradılması; - flora və faunanın zənginləşdiriməsinə, müha- fızəsinə nail olmaq məqsədilə müvafıq departamentlərin bu işə cəlb edilməsi. BMT-nin XXII sessiyasının qərarına əsasən 1968-ci ildə keçirilmiş Paris konfransı təbii sər- vətlərdən istifadə edilməsinin elmi əsaslarının işlə- nib, həyata keçirilməsini tövsiyyə etdi. Bu konfrans eyni zamanda biosfer sərvətlərinin mühafızəsi prob- lemlərinə dair ümumdünya konfransının keçiril- məsini zəruri hesab etdi. BMT Baş Məclisi (dekabr, 1968-ci il) insanı əhatə edən mühitin mühafızəsinə, təbii sərvətlərdən istifadə edilməsinə dair konfransın 1972-ci ildə keçirilməsini qərara aldı, Baş Məclisin qətnaməsinə görə konfransın əsas məqsədi təbii sərvətlərdən istifadə edilməsini, ətraf təbii mühitin mühafızəsini səmərəli təşkil etməkdən, bu sahədə ayrı-ayrı dövlətlərin, beynəlxalq təşkilatların məsu- liyyətini artırmaqdan, bunlara nəzarət etmək üçün xüsusi baş katibi təşkil etməkdən ibarət idi. Kon- fransın təşkil etdiyi hazırlıq Komitəsinə Argentina, ABŞ, Braziliya, Böyük Britaniya, Qana, Qvineya, Zoambiya, İran, İsveç, İtaliya, Yamayka, Yaponiya, Yuqoslasiya, Kanada, Kipr, Kosta-Rika, Misir, Keçmiş SSRİ, Fransa, Çexoslavakiya dövlətlərinin nümayəndələri daxil edilmişdir. 277 Keçmiş SSRİ və sosialist dövlətləri istər öz ərazilərində, istərsə də beynəlxalq miqyasda təbiətin mühafızə edilməsinə həmişə yüksək səy göstər- mişlər. Sosialist cəmiyyətinin təbii sərvətlərin saxlanılmasına və mühafızəsi probelmlərinə qayğısı kommunist və fəhlə partiyalarının fəaliyyətində, eləcə də əhalinin fəal iştirakında əks etdirilmişdir. Təbiətin mühafızsi məsələləri sosialist ölkələrində kommunizm quruculuğunun tərkib hissəsi olmaqla mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələdir. Keçmiş SSRİ-də və sosialist ölkələrində ətraf təbii mühitin müasir nəzəriyyəsi və təcrübəsi mark- sist-leninçi qabaqcıl elminə istinad edən cəmiyyətlə təbiət arasında qarşılıqlı əlaqələrə əsaslanır. Təbiətin mühafızəsində təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsində sosialist dövlətlərinin iştirakı və rolu bütünlükdə marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə əsaslanır. Sosialist dövlətləri BMT-nin insanı əhatə edən mühüm probleminə dair Stokholm konfransıda və bu sahədə aparılan başqa tədbirlərdə iştirak etmişdir. Yerin altında nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsinin qadağan edilməsinə dair Moskva müqaviləsi (1963-cü il) və bundan sonra nüvə silahının qadağan edilməsinə dair müqavilənin qüvvəyə minməsi beynəlxalq aləmdə siyasi və hərbi gərginliyin zəiflədilməsində böyük əhəmiyyətə malik oldu. Nüvə silahının kosmosda okeanların və dəniz- lərin dibində saxlanılmasının, sınaqdan keçirilmə- sinin qadağan edilməsinə dair dövlətlərarası müqa- 278 vilənin qəbul edilməsi bu sahədə ciddi addım olmuş- du. Beynəlxalq ticarət və elmi-texniki əməkdaşlıq sahəsində də görkəmli nailiyyətlər əldə edilmiş, xalqlar arasında inam və etibar xeyli artmışdır. Keçmiş Sovetlər İttifaqının qurultaylarında elan edilmiş Sülh proqramı dünyada sülhün, iqtisadi, ictimai əlaqələrin möhkəmləndirilməsində mühitin mühafızəsinin yaxşılaşdırılmasında böyük rol oyna- dı. Dünyada sülhün bərqərar edilməsinə, təbii sərvət- lərdən sülh məqsədləri üçün istifadə olunmasına dair qərar və tövsiyyələri, insanı əhatə edən təbii mühitin mühafızəsinə dair göstəriciləri bir sıra tədbirlərin müvəffəqiyyətlə keçirilməsinə kömək etdi. Stokholm konfransı 1972-ci il mayın 5-də Stokholm şəhərində açıldı. 113 dövlətin təmsil etdiyi bu konfransın ümu- mi müşavirəsində ayrı-ayrı ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri dünya ictimaiyyətini narahat edən problem məsələlərdən danışmış və bir sıra vacib tədbirlər irəli sürmüşlər. Mühazirəçilər belə bir bir vəziyyətə diqqət yetirmişlər ki, insanı əhatə edən və hər cür geniş imkana, təbii zəngin- liklərə malik olan insanların üçdə iki hissəsi ehtiyac içində yaşayır, yeməkdən korluq çəkir. Bunun aradan qaldırılması, təbiətin maddi nemətlərindən səmərəli istifadə edilməsi, dünya əhalisinin fıravan yaşaması üçün konfrans mühüm tədbirlər irəli sürdü. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|