Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARDA
Yüklə 1,65 Mb.
|
|
MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARDA
KƏKƏLƏMƏNİN ARADAN QALDIRILMASI YOLLARI Müasir dövrdə bütün tədqiqatçıların yekdil fikrinə görə kəkələməni baĢ verən anından aradan qaldırmaq lazımdır. Çünki adətən bu qüsur ilkin olaraq özünü yüngül formada göstərir. Lakin yüngül, əvvəlcə nəzərə çarpmayan kəkələmə sonra güclənə bilər. Kəkələmənin baĢlanmasından nə qədər çox vaxt keçərsə, bir o qədər də daha ağır formada, uĢaq psixikasında dəyiĢmələr yaradaraq özünü göstərə bilər. Bundan əlavə kəkələmə uĢağı normal ünsiyyətdən məhrum edir və çox zaman onun məktəbdə dərs fəaliyyətini pozur. Buna görə kəkələmənin uĢaq məktəbə getməzdən əvvəl aradan qaldırılması vacibdir. Göstərmək lazımdır ki, bu fikir yaxın illərdə yaranmıĢdır. Belə ki, 1930-cu illərə qədər SSRĠ məkanında kəkələyən uĢaqlara yalnız yeniyetməlik və böyük yaĢ dövrlərində yardım göstərirdi. UĢaq pediatr və psixiatrları belə bir fikir yürüdürdülər ki, erkən yaĢ dövrlərində kiçik uĢağın kəkələməsinə diqqət yetirmək lazım deyildir. Kiçik yaĢlı kəkələyən uĢaqların müalicəsinə isə yalnız profilaktik tədbirlərlə yekunlaĢdırılırdı (aram nitq və uĢağın kollektivindən təcrid olunması ilə).
Bu zərərli fikirlər ilk dəfə 1930-cu ildə V.A.Kilyarovski tərəfindən rədd edildi. O, belə bir fikir irəli sürdü və əsaslandırdı ki, kəkələməni elə onun ilk baĢlanğıcında, yəni məktəbəqədər yaĢ dövründə aradan qaldırmaq lazımdır. Onun gəldiyi qənaətə görə kəkələməni aradan qaldırmaq üçün ən əlveriĢli uĢaq müssisəsi uĢaq bağçaları və stasionarlardır. 1931-ci ildə Moskva Ģəhərində kəkələyən uĢaqlar üçün ilk körpələr evi açıldı. Burada loqopedik iĢi böyük alim və müəllim Ġ.F.Rau aparırdı. Stasionarda isə N.A.Vlasova böyük tədqiqat iĢləri ilə yanaĢı, loqopedik iĢdə aparırdı. 1932-ci ildə Leninqrad Ģəhərində günü uzadılmıĢ qruplar təĢkil olundu. Burada məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda loqopedik iĢi M.F.Bruns təĢkil etmiĢdi. Məhz bu illərdən baĢlayaraq SSRĠ-nin hər bir respublikasında, o cümlədən Azərbaycanda məktəbəqədər yaĢlı uĢaqların nitq qüsurları və eləcə də kəkələmənin aradan qaldırılması iĢi təĢkil olunmağa baĢladı. Məktəbəqədər yaĢdan əvvəlki dövr və məktəbəqədər yaĢ dövründə kəkələyən uĢaqlarla aparılan loqopedik iĢin metodikasını ilk dəfə N.A.Vlasova və Ġ.F.Rau iĢləyib hazırlamıĢlar. 84
N.A.Vlasova məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarla məĢğələlərdə tədricən olmaqla 7 növ nitqdən istifadənin vacibliyini qeyd edir. Bunlar: 1.Birgə nitq (danıĢmaq). 2.Əks-sədalı nitq. 3.TanıĢ Ģəkillər üzrə suallara cavab. 4.TanıĢ Ģəkillərin müstəqil təsviri. 5.EĢitdiyi kiçik hekayəni danıĢmaq. 6.BirbaĢa (spontan) nitq (tanıĢ olmayan Ģəkillər üzrə danıĢıq). 7.Normal nitq (söhbət, xahiĢ və s.) Ġ.F.Rau isə məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarla loqopedik iĢin əsas vəzifəsini sistematik planlı məĢğələlər vasitəsi ilə kəkələyən uĢaqların gərginlikdən azad edib onu sərbəst, ritmik, rəvan və ifadəli, həmçinin səs tələffüzü qüsurlarını aradan qaldıran, dəqiq, düzgün artikulyasiya tərbiyə edən olmasında görürdü. Rauya görə kəkələyən uĢaqların nitq tərbiyəsi üzrə bütün məĢğələlər kəkələmənin artma dərəcəsinə görə 3 mərhələdə keçilməlidir. Birinci mərhələdə öyrədilmiĢ Ģer və ifadələrin birgə və əks-sədalı tələffüzü üzrə çalıĢmaların aparılması təklif edilir. Bu məĢğələlərdə Ģerlərin deklamasiyası geniĢ iĢlədilir. Ġkinci mərhələdə suallar üzrə Ģəkillərin Ģifahi təsviri, Ģəkil seriyası üzrə kiçik hekayələrin qurulması və ya loqopedin onlara oxuduğu nağıl və ya hekayə mətnin nəql edilməsi üzrə çalıĢmaların aparılması təklif olunur. Üçüncü, tamamlayıcı mərhələdə isə uĢaqlara qavradıqları ətraf aləm haqda uĢaqlar böyüklərə danıĢanda, oyun zamanı, məĢğələ, söhbət və uĢaq həyatının digər anlarında səlis nitqləri istifadə vərdiĢinin möhkəmləndirilməsi imkanı verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, N.A.Vlasovanın, həm də Ġ.F.Raunun metodikasının əsasını uĢaqlarda nitq müstəqilliyinin müxtəlif səviyyələrini təĢkil edir. Bu tədqiqatçıların ən böyük xidməti ondadır ki, onlar ilk dəfə olaraq kiçik yaĢlı uĢaqlarda loqopedik iĢ zamanı mərhələlərlə, ardıcıl nitq çalıĢmaları metodunu iĢləyib hazırlamıĢ və kəkələyən məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarla nitqin korreksiya sisteminin ayrı-ayrı mərhələləri üçün tövsiyələr vermiĢlər. Bir çox illər boyu kəkələyən uĢaqlarla əməli iĢdə bu metodika ən çox iĢlənən və populyar metodika kimi tanınmıĢdır. Hal-hazırda bu metodikanın bir çox elementləri loqopedlər tərəfindən geniĢ tətbiq olunur. Məktəbəqədər yaĢlı kəkələyən uĢaqlarla özünəməxsus korreksiya iĢi N.A.Çeveliva tərəfindən irəli sürülmüĢdür. N.A.Çeveleva kəkələyən uĢaqlarla korreksiya iĢini əl əməyi fəaliyyəti prosesində təĢkil
85
etməyi təklif etmiĢdir. Müəllif uĢaqlarda rabitəli nitqin situativ nitqin (bilavasitə əməli fəaliyyətlə bağlı, əyani vəziyyətə görə) kontekst nitqə keçməsi nəticəsində yaranması haqqında psixoloji konsepsiyaya əsaslanaraq göstərir ki, məktəbəqədər yaĢ dövründə həm situativ, həm də kontekst nitq birgə özünü göstərir. Buna görə də, kəkələyən uĢaqlarla aparılan ardıcıl nitq çalıĢmaları əyani, yüngül nitq formalarından tədricən kontekst mülahizələrə keçməklə, özündə birgə (yanaĢı), baĢa çatdırılmıĢ və qabaqlayıcı nitq formaları Ģəklində aparılmalıdır. Ardıcıl ağırlaĢdırıcı nitq sistemi həm də iĢin ayrı-ayrı elementlərinin artırılması ilə fəaliyyət obyektlərinin tədricən çətinləĢdirilməsini də nəzərdə tutur. Kəkələmənin uĢaqlarda aradan qaldırılmasının bu sistemi beĢ mərhələdən ibarətdir. 1.Təbliğedici nitq mərhələsi. Bu mərhələdə əsas məqsəd uĢaqlara təĢkil edilmiĢ davranıĢ vərdiĢləri aĢılamaq, loqopedin müxtəsər, lakin məntiqi cəhətdən dəqiq nitqinə, onun nitqinin normal ritminə qulaq asmağı öyrətmək, müvəqqəti olaraq
uĢaqların danıĢığını məhdudlaĢdırmaqdır. 2.MüĢayiətedici nitq mərhələsi. Bu mərhələdə uĢaqlara eyni vaxtda gördükləri fəaliyyətlə bağlı Ģəxsi nitqdən istifadə etmək məqbul sayılır. Nitqin situasiyasının daha çox görmə dayağı təmin edir. bu zaman loqopedin verdiyi sualların xarakterinin dəyiĢməsi ilə bağlı o, bir qədər də çətinləĢdirilir. 3.BaĢa çatdırıcı nitq mərhələsi. UĢaqlar bu zaman bitirdikləri və ya yarımçıq qoyduqları iĢi təsvir edirlər. UĢağın fəaliyyəti və məĢğul olduğu barədə cavablar arasında intervalların (tədricən artırma) tənzimlənməsi yolu ilə baĢa çatdırıcı nitqin müxtəlif mürəkkəbliyinə, çətinliyinə nail olunur. Yerinə yetirilən iĢə görmə istinadının tədricən azalması ilə kontekst nitqə ardıcıl keçid həyata keçirilir. 4.Qabaqlayıcı nitq mərhələsi. Bu mərhələdə uĢaqlar görəcəkləri iĢ haqqında məlumat verirlər. Qabaqlayıcı nitq mərhələsində uĢaqlarda əyaniliyə istinad olmadan nitqdən istifadə etmək, görəcəyi iĢin planını tərtib etmək, qabaqcadan onu adlandırmaq, görəcəyi fəaliyyəti izah etmək bacarığı inkiĢaf edir. Bu zaman ibarəli nitq çətinləĢdirilir: uĢaqlar, mənasına görə əlaqəli olan bir neçə ifadə söyləyir, mürəkkəb konstruksiyalı ibarələrdən istifadə edir, müstəqil olaraq hekayə tərtib edirlər. 5.Müstəqil nitq vərdiĢinin möhkəmləndirilməsi. Bu mərhələ hazırlanmıĢ bu və ya digər əl iĢinin yerinə yetirilmə prosesi haqqında 86
təfsilatı ilə danıĢılır, öz fəaliyyətləri ilə bağlı sual və cavabları, öz arzuları və s. haqqında məlumatları dinlənilir. Gördüyünüz kimi. N.A.Çevelevanın metodikası «UĢaq bağçalarında uĢaqların təlim və tərbiəsi proqramı»nın bir hissəsinə əsaslanan əl əməyi fəaliyyət prosesində nitq çalıĢmalarını çətinləĢdirilməsinə, rus tədqiqatçılarından S.A.Mirovanın məktəbəqədər yaĢ dövründə kəkələyən uĢaqların loqopedik iĢini uĢaq bağçalarının hazırlıq, orta və böyük yaĢ qruplarında istifadə edilən proqramına əsasən sistemləĢdirilmiĢdir. Bu proqramlara əsasən aĢağıdakı hissələri məktəbəqədər yaĢ dövründə kəkələmənin aradan qaldırılması prosesində istifadə edirlər: «Ətraf aləmlə tanıĢlıq», «Nitq inkiĢafı», «Sadə yazı təsəvvürlərin inkiĢafı» və «Rəsm, yapma, applikasiya və konstruksiyalaĢdırma». Bu metodun müəllifi loqoped qarĢısında dörd mərhələdə yerinə yetirməli proqram və korreksiya vəzifələri qoyur. O, bu mərhələləri kvartal adlandıraraq korreksiya iĢində ardıcıl mürəkkəbləĢdirilməni irəli sürürdü. Birinci kvartalda təlim prosesində sadə, situativ nitqin bütün məĢğələlərində istifadə vərdiĢləri uĢaqlara aĢılanır. Bu mərhələdə xüsusi yeri lüğət ehtiyatına artırılması, lüğətin geniĢlənməsi, söz mənasının dəqiqləĢdirilməsi, passiv lüğət ehtiyatının fəallaĢdırılması tutur. Loqopedin öz nitqinə də xüsusi tələblər qoyulur: suallar konkret olur. Nitq müxtəlif variantlı qısa və dəqiq ibarələrdən ibarət olmalı, nitqin sürəti aramlı və əyani vasitələrlə zəngin olmalıdır. Ġkinci kvartalın korreksiya vəzifləri uĢaqda situativ nitqdən istifadənin tədricən sadə konkret nitqə keçməsi vərdiĢlərinin möhkəmləndirilməsi və loqopedin sualları əsasında və onsuz nəql edilməsindən ibarətdir. Bu mərhələdə əsas yeri ibarə üzərində iĢ tutur: sadə geniĢ cümlələr, cümlələrin qurulması, onların qrammatik cəhətdən tərtibatı, tabeli mürəkkəb cümlələrin quruluĢu, hekayələrin tərtibi və s. Bu zaman proqram materialının öyrənmə ardıcılığı dəyiĢdirilir. Əgər birinci kvartalda uĢaqlar bütün məĢğələlərdə əyani bir predmetlə tanıĢ olurdusa, ikinci kvartalda isə əĢyalar təkrar edilməyib, əĢyalar mövzuların ümumiliyi və təyinatı əlamətinə görə yaxın olmasına görə seçilirlər. Üçüncü kvartalda korreksiya iĢi zamanı əvvəllər formalaĢmıĢ nitqdən istifadə və müstəqil kontekst nitqə yiyələnmə vərdiĢlərinin möhkəmləndirilməsi həyata keçirilir. Bu mərhələdə əsas yeri hekayələrin tərtib edilməsi üzərində iĢ tutur: əyani vasitələrə istinad etməklə, loqopedin sualları əsasında, müstəqil hekayələrin tərtibi və s. Qeyd etmək lazımdır ki, üçüncü kvartalda təlimin birinci mərhələsi üçün xarakterik olan proqramın asta, ləng öyrənilməsinin
87
lazımlığı itir və məĢğələlər kütləvi uĢaq bağçası səviyyəsinə yaxınlaĢdırılır. Dördüncü kvartalda korreksiya iĢi müxtəlif mürəkkəb müstəqil nitqdən istifadə vərdiĢlərinin möhkəmləndirilməsinə yönəldilir. Bu mərhələdə əsas yeri yaradıcı nəqletmə üzərində iĢ tutur. Bununla yanaĢı, lüğətin zənginləĢdirilməsi cümlələrin təkmilləĢdirilməsi üzərində iĢ davam edir. UĢaqlar nitqlərin loqopedin suallarına və öz təsəvvürlərinə istinad edərək, nəticələr çıxarır, fikir söyləyirlər. Əyani material demək olar ki, heç dəyiĢdirilmir. Loqopedin sualları gələcəkdə, uĢaqlar tərəfindən irəli sürülmüĢ iĢ prosesinə aid tərtib edilir. Korreksiyaedici təlim təqdim edilən süjetin məntiqi ardıcıllığının gözlənilməsinə, əlavə izah, dəqiqləĢdirmə aparmaq bacarığının inkiĢafına yönəldilir. Ġstər N.A.Çevelevanın, istərsə də S.A.Mironovanın metodiaları kəkələyən uĢaqların tədricən sərbəst nitq vərdiĢlərinə (sadə situativ nitqdən kontekst nitqə) yiyələnməsi üzərində qurulmuĢdur. Lakin bu metodikalar arasında fərq ondan ibarətdir ki, N.A.Çeveleva bunu uĢaqlarda əl əməyi fəaliyyəti prosesində, S.A.Mironova isə uĢaq bağçası proqramının ayrı-ayrı hissələrinin keçirilməsində nəzərdə tutur. Kəkələyən uĢaqlarda korreksiya və tərbiyə məsələlərinin bir-birinin əvəz etməsinin vacibliyi prinsipinin özü loqopedik təcrübədə düzgün və gərəklidir. Digər metodika V.Ġ.Seliverstov tərəfindən iĢlənilib hazırlanmıĢdır. Onun metodikası daha çox uĢaqlarda tibbi müəssisələrdə (ambulator və stasionar) loqopedik iĢin aparılmasına istiqamətlənmiĢ və bu zaman müxtəlif loqopedik priyomların iĢlənməsi və modifikasiya nəzərdə tutulmuĢdur. Müəllifə görə, loqopedik iĢ həmiĢə yaradıcı olmalıdır, çünki kəkələmənin aradan qaldırılması hər bir uĢağa müxtəlif yanaĢma priyomu tələb edir. V.Ġ.Selivestov tərəfindən irəli sürülmüĢ uĢaqlarla loqopedik məĢğələlərin ardıcıl mürəkkəbləĢdirilməsi sxemi 3 mərhələdə həyata keçirilir: hazırlıq, məĢqedici və möhkəmləndirici. Bu prosesdə nitq çalıĢmaları bir tərəfdən müstəqil nitqin səviyyəsi, onun hazırlığı, ucalığı, ritmik olması və quruluĢundan asılı olaraq mürəkkəbləĢdirilir. Digər tərəf-dən isə nitq sitiuasiyalarının müxtəlif mürəkkəbliyindən, sosial mühit və Ģəraitdən, uĢağın ünsiyyətinin baĢ verdiyi anın fəaliyyət növlərindən asılıdır. Sərbəst nitq səviyyəsindən və kəkələmənin hər bir konkret səviyyədə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq nitq çalıĢmalarının vəzifə və formaları 88
uĢaq qrupları ilə loqopedik iĢ Ģəraiti də ayrı-ayrı uĢaqlar üçün müəyyənləĢdirilir. Loqopedik məĢğələlərin məcburi Ģərtlərindən biri bu məĢğələlərin «UĢaq bağçalarında təlim-tərbiyə proqra-mı»nın bütün hissələri ilə əlaqəli olmasıdır. Bundan əlavə məktəbəqədər yaĢlı uĢağın əsas fəaliyyət növü olan oyun bu məĢğələlərdə geniĢ istifadə edilməlidir, yəni korreksiya-tərbiyə iĢi oyun üzərində qurulmalıdır. Məktəbəqədər yaĢlı kəkələyən uĢaqlarla loqopedik iĢ zamanı digər metoddan da istifadə etmək olar. Bu Q.A.Volkovanın differensiyalı psixoloji, pedaqoji metodudur. 2-7 yaĢlı kəkələyən uĢaqlarla kompleks iĢ sistemi bir neçə hissədən ibarətdir: 1) Oyun fəaliyyətinin metodikası (oyun sistemi): 2) loqoritmik məĢğələlər; 3) tərbiyə məĢğələləri; 4) uĢaqların mikrososial mühitinə təsir; Loqopedik məĢğələlərin xüsusi məzmununu təĢkil edən oyunlar sistemi özündə bir neçə növü birləĢdirir. Bunlar didaktik, nəğməli oyunlar, mütəhərrik oyunlar, Ģer və ya mətn parçalarının dramlaĢdırılması oyunu, stolüstü oyunlar, barmaqların oyunu, loqopedin təklifi və uĢaqların özlərindən uydurduğu oyunlar. UĢaqlarla məĢğələ zamanı birinci növbədə oyun fəaliyyətinin prinsipi realizə edilir. Göstərilən metodikaya uyğun aĢağıdakı mərhələlər fərqləndirilir: müayinə, uĢaqların nitqinin azaldılması, birgə əks-sədalı tələffüz, sual- cavab, müxtəlif sitiuasiyalarda uĢaqların müstəqil ünsiyyət mərhələsi. Hər bir yuxarıda göstərilən mərhələ uĢaq bağçasının proqramı materialını nəzərə almaqla (gediĢin ardıcıllığının dəyiĢməsi ilə) təĢkil edilir və korreksiyaedici, inkiĢafetdirici və tərbiyəedici məqsədlərin həyata keçməsinə yönəldilir. Beləliklə, məĢğələlər öz süjeti ətrafında elə qurulur ki, onun bütün hissələri (mərhələləri) proqramın məzmununa uyğun gəlsin. Nəzərdən keçirdiyimiz metodikalar 2 yaĢdan 4 yaĢa və 4 yaĢdan 7 yaĢa qədər kəkələyən uĢaqlar üçün fərqlidir. Birinci halda korreksiya məsələlərindən çox, uĢaqların inkiĢafı və tərbiyəsi vəzifələri yerinə yetirilir. Bu yaĢda loqopedik iĢ profilaktika xarakteri daĢıyır. 4-7 yaĢlı kəkələyən uĢaqlarla aparılan loqopedik iĢ zamanı loqopedik təsir korreksiya istiqaməti qavranaraq əsas, aparıcı məna daĢıyır. Çünki fərdi inkiĢaf prosesində Ģəxsiyyət xüsusiyyətlərinin formalaĢması kəkələyənlərin nitq fəaliyyətinin xarakterinə təsir edir və qüsurun strukturunu müəyyənləĢdirir. Oyun fəaliyyət metodikası Ģəxsiyyətin tərbiyəsinə yönəldiyindən, onun əsasını qüsurun aradan qaldırılması təĢkil edir. Kəkələyən 89
uĢaqlarla loqopedik iĢ təcrübəsində (Ġ.Q.Viqotskaya, E.Ġ.Polinqer, Ġ.P.Uspenskaya) oyunlar, oyun priyomları loqopedik təsirin mərhələlərinə uyğun zəiflədici çalıĢmaların keçirilməsində istifadə edilir. Məsələn: nisbi susma rejimi; düzgün nitq tələffüzünün tərbiyəsi; qısa ibarələrlə danıĢma; geniĢ
cümlələrin fəallaĢdırılması; səhnələĢdirilmə; sərbəst nitq ünsiyyəti. Beləliklə də, məktəbəqədər yaĢ dövründə uĢaqlarda kəkələmənin aradan qaldırılması üçün loqopedik iĢ zamanı istifadə edilən təkmilləĢmiĢ metodikalar XX əsrin 80-ci illərində qavranmıĢdır. Loqopedik məĢğələlərdə nitq material məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlar tərəfindən nitqin mərhələlərlə tərbiyəsi Ģəraitində mənimsənilir: birgə tələffüzdən tanıĢ Ģəkillərin təsviri, eĢidilmiĢlərin nəql olunması, Ģəkil üzrə sual-cavablar, uĢağın öz həyatından epizodların danıĢdırılmasına qədər müstəqil nitqin inkiĢaf etdirilməsi. Sözsüz, loqopedik təcrübə zamanı hər bir loqopedin öz iĢini yaradıcı qurmağa hüququ var və o bunu etməlidir. Kəkələyən uĢaqların kontingentindən və onların fərdi psixoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq məlum olan metodikalardan istifadə edərkən o buna yaradıcı yanaĢmalıdır. Kəkələyən uĢaqlara göstərilən loqopedik təsir metodları «UĢaq bağçasında uĢaqların təlim və tərbiyə proqramı»na uyğun Ģəkildə iĢlənilib hazırlanmıĢdır. Bu proqram istər kütləvi uĢaq bağçalarında nitq qrupları üçün əsas sənəd olub uĢaqlarla aparılan bütün iĢlər ona uyğunlaĢdırılmalıdır. «UĢaq bağçasında uĢaqların təlim və tərbiyəsi» proqramı çərçivəsində qurulmuĢ metodlar kəkələyən uĢağa düzgün nitq vərdiĢlərini aĢılamağa, proqrama uyğun bilik, bacarıqlar qazanılmağa, kəkələyən uĢağın sosial adaptasiyasını təĢkil etməyə kömək edir. Xüsusi körpələr evi və uĢaq bağçalarında kəkələyən uĢaqların nitqinin sağlamlaĢdırmaq tədbirlərindən biri ətrafdakıların, yəni müəssisə heyətinin düzgün nitq Ģəraitidir. Müəssisənin sakit abu-havası, uĢaqlara sakit və mehriban münasibət, ümumi fiziki sağlamlaĢdırma ilə loqoped bacarıqlı iĢi, gün rejiminin dəqiq yerinə yetirilməsi onlara müsbət təsir göstərir. Demək lazımdır ki, kəkələyən kiçik yaĢlı uĢaqlarda qüsurun aradan qaldırılması valideyn və tərbiyəçilərin loqopedin rəhbərliyi altında gördükləri iĢin səmərəliliyindən çox asılıdır. Kəkələyən uĢaqlar çılğın və çox mütəhərrik olduqlarından çox zaman valideynlər onların günorta yuxusunu təĢkil edə bilmirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, kəkələyən kiçik yaĢlı uĢaq üçün axĢam yuxusu mütləq 10-11 saat, günorta yuxusu isə 2 saat olmalıdır. Bu anlarda sinir 90
sistemini möhkəmləndirən və onları məĢğələlərdə fəal iĢtiraka hazırlayan amildir. MəĢğələlərdə loqopedin rəhbərliyi ilə uĢaqlar fasiləsiz və dili dolaĢmadan danıĢırlar. Bu vərdiĢin möhkəmləndirilməsi və bütün qalan saatlarla mühafizə edilməsi üçün valideyn və tərbiyəçilər çox diqqətli olmalıdır. Onlar (valideyn və tərbiyəçilər) uĢağın nitqi üzərində həmiĢə iĢləməli, uĢaqların bütün
danıĢıqlarını məhdudlaĢdırmamalı, onlara sual verməməli, səhv nitqi kəkələməklə danıĢmağa baĢlarsa, o dəqiqə ona kbmək etmək, onun əvəzində söz və ifadələri demək lazımdır. UĢaq bağçasında və evdə ilk aylarda «susmaq rejimi»nə riayət etmək kiçik yaĢlı uĢaqlar üçün çox çətin olur. Bu hamı tərəfindən qəbul edilmiĢ termin Ģərti xarakter daĢıyaraq, uĢaqların tam susmasına iĢarə etmir. «Susmaq rejimi»ndə uĢağa çox az danıĢmaq və danıĢarkən pıçıltıdan istifadə etməyə icazə verilir. Bunun nəticəsində də, loqopedik məĢğələlərdə düzgün danıĢmaq vərdiĢinin formalaĢması, evdə isə «susmaq rejimi» proseslərində nitq aktının baĢ verməsinin təsiri ilə normal nitqə davamlı refleks yaranır. UĢağın iĢtirak etdiyi yerdə onun kəkələməsi haqqında danıĢmaq və ya onun qüsurunu baĢqalarına nümayiĢ etdirmək qəti qadağandır. Valideynlər, yaxın adamlar, tərbiyəçilər və loqoped öz Ģəxsi nitqi ilə uĢaqlar üçün nümunə olmalı, onlarda sakit, düzgün, rəvan danıĢmaq bacarığı öyrədilməlidir. Evdə hökmən uĢaq üçün sakit Ģərait yaradılmalı, onları qıcıqlandıran, əsəbiləĢdirən və həyəcanlandıran amillər aradan qaldırılmalıdır. Bütün il boyu uĢağın yanında qonaq qəbul etmək və ya onunla qonaq getmək olmaz. Bu məktəbəqədər yaĢlı uĢağı həyəcanlandırıb düzgün olmayan nitqə təhrik edə bilər. UĢaqlarda kəkələməni aradan qaldırdıqdan sonra yaxĢı olar ki, onunla bir neçə ay müddətinə Ģəhərdən çıxıb sakit yerə gedilsin. Belə uĢaq vaxtının çox böyük hissəsini onunla mehriban, sakit və təmkinli olan yaxın adamların biri ilə keçirməlidir. YaxĢı olar ki, bu zaman uĢaq özündən kiçik olan uĢaqla yoldaĢlıq etsin. UĢağı günəĢ altında çox saxlamaq, həyəcanlandırıcı oyunlarda iĢtirak etməsinə yol vermək olmaz. Məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda kəkələmənin aradan qaldırılması iĢi onun profilaktikası ilə sıx bağlıdır. UĢaqları kəkələmədən qorumaq üçün böyüklərin, valideyn, ailə, körpələr evi və bağçalarda məqsədyönlü profilaktika iĢi təĢkil edilməlidir. Körpənin lap erkən yaĢlarından nitqinin inkiĢafı yaĢlıların nitqini
fəal yamsılamasından meydana gəlir. Lakin bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, yamsılama nitqin inkiĢafında ən böyük amil olmaqla bərabər, həm də ən böyük təhlükədir. Belə ki, körpənin nitqinin formalaĢması və 91
inkiĢafın ilk mərhələlərində onu əhatə edən yaĢlıların düzgün olmayan, naqis nitqi bu prosesə mənfi təsir göstərəcək, böyüklərin nitqini yamsılayan uĢaqda da həmin qüsurlar özünü göstərəcəkdir. Buna görə də uĢağın ətrafında olan yaĢlıların nitqi düzgün, dəqiq, rəvan və tələsiməyən olmalıdır. YaĢlıların düzgün nitqi uĢaqda da rəvan, səlis nitqin yaranmasına səbəb olacaqdır. Kəkələmə yuxarıda göstərilən kimi yamsımalam nəticəsində də yarana bilər. Kəkələyən yaĢlılar, yeniyetmələr və həmyaĢıdları ilə ünsiyyətə girən uĢaq sonra öz danıĢığında həmin qüsurlara imkan açır. Buna görə də körpəni belə əlaqələrdən qorumaq lazımdır. Məlumdur ki, nitqin normal inkiĢafı üçün sağlam sinir sisteminin fəaliyyət göstərməsi çox vacibdir. Məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda sinir sistemi hələ çox zəif, böyük yükləməyə tab gətirməyən, inkiĢaf mərhələsində olur. Buna görə də uĢağın dünyaya gəldiyi ilk günlərdən onu mənfi amillərin təsirindən qorumaq, onu psixi və fiziki, zədələnmələrdən, qəzəb və sevincin çılğın hallarından, əsəbi, narahat uĢaqların arasında olmaqdan qorumaq lazımdır. uĢaqların nitqinə mənfi təsir göstərən amillərdən biri də ailədə pis Ģəraitin olmasıdır. YaĢlılar arasında dava- dalaĢ və konfliktlərin olması, tez-tez uĢağın döyülməsi, onlar tərəfindən hədsiz cəzalandırılması, qorxudulması və s. kəkələmənin yaramasına səbəb olur. UĢağın nitqini həddən artıq yükləmək, onun yaĢ imkanlarına uyğun gəlməyən, vaxtından əvvəl inkiĢafına çalıĢmaq olmaz. Yadda saxlamaq lazımdır ki, kiçik məktəbəqədər yaĢ dövründə uĢağın imkanları məhduddur: onda hələ tələffüz kifayət qədər inkiĢaf etməmiĢ, lüğət ehtiyatı çox kasad, dilin qrammatik vasitələri kifayət qədər mənimsənilməmiĢ olur. Bəzən böyüklər körpələri həcmcə çox böyük və tələffüzcə çətin mənasını anlamadıqları mətn və Ģerləri əzbər öyrətməyə vadar edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, uĢaqda danıĢıq səslərinin düzgün tələffüzü yalnız dörd yaĢından sonra, onda artikulyasiya aparatı inkiĢaf və möhkəmləndikdən sonra baĢlayır. Bu müddətə qədər isə uĢağı çətin söz və ifadələri, mənasına və səslənməsinə görə çətin nitq materialını öyrənməyə məcbur etmək olmaz. Əks halda nitq aparatının kifayət qədər inkiĢaf etməməsi ilə həddindən artıq nitq yükü arasında uyğunsuzluq meydana çıxır. Bundan əlavə bütün bunlar uĢağın kövrək sinir sistemi yükləndirilib, onun nitq imkanlarını zəiflədir, nitq mexanizmlərini yorur və çox vaxt kəkələnmənin yaranmasına gətirib çıxarır.
92
Göstərdiklərimizdən əlavə, bəzən yaĢlıların uĢağın nitqinə loqopedsizliyi, onunla çox az ünsiyyətə girməsi də nitqin düzgün olmayan inkiĢafına səbəb olur. Öz uĢaqlarına nağıl danıĢmayan, Ģer oxumayan, onlara danıĢmağa sövq etməyən valideynlər bilməlidirlər ki, bu onların uĢağına mənfi təsir göstərir. Çünki bu zaman uĢağın idrakı bacarığı nitq imkanlarını üstələdiyindən onlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün kifayət qələr söz tapa bilmir, qrammatik cəhətdən əlaqəli, düzgün tərtib edilmiĢ nitq formalarından istifadə edə bilmirlər. Bunun nəticəsi kimi, uĢağın danıĢığında uzun fasilələr (lazımi söz və ifadəni tapmaq üçün) dayanmalar müĢahidə olunur, sonralar bu vəziyyətin kəkələməni törədə biləcəyi ehtimalı vardır. Kəkələmənin profilaktikasından danıĢarkən bunu da qeyd etmək lazımdır ki, uĢaqları güclü təəssüratlardan da qorumaq lazımdır. məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda güclü təəssürat onlarda emosional gərginlik yaradır. Çox təəssüf olsun ki, valideyn, nənə və babaların bəziləri körpə uĢaqları kino, teatr və sirkə aparır, uzun müddət televizora baxmağa icazə verirlər. Sözarası demək lazımdır ki, məktəbəqədər yaĢlı uĢağın kino-teatra getməsi heç məsləhət görülmür. Birinci ona görə ki, bu yaĢ üçün xüsusi kino-filmlər demək olar ki, heç yoxdur. Ġkincisi saatyarımlıq seans uĢaq üçün çox yorucudur. Kino-teatr, sirk və tamaĢalara baxandan sonra uĢaq özünü sual verməkdən, danıĢmaqdan güclə saxlayır, uzun müddət gördüklərinin təsiri altında qalırlar. Onda danıĢıq zamanı tələsiklik, dili dolaĢma və fasilələr özünü göstərməyə baĢlaya, nəticədə kəkələmənin yaranması üçün zəmin hazırlanır. Yuxarıda deyilənlərdən belə çıxmalıdır ki, uĢağa tamaĢalara, sirkə baxmaq qadağan edilməlidir. Lakin bu elə ehtiyatla edilməlidir ki, uĢağın psixikasına, onun sinir sisteminə mənfi təsir göstərməsin. Bəzən uĢaqlarda kəkələmə qorxu hissinin nəticəsində yaranır. Lakin yaĢlılar uĢaqlardakı narahatlığın, təlaĢın səbəblərini öyrənə bilmir və ya gizli keçirilən bu hissələri vaxtında görə bilmirlər. UĢağa kömək etmək üçün qaranlıqdan qorxması, otaqda tək qalmaq istəməməsi diqqətdən kənar qalmamalıdır. Qorxunun yaranma səbəblərini araĢdırdıqdan sonra onu aradan qaldırmağa çalıĢmaq lazımdır. Məsələn, uĢağa axĢamlar qorxulu nağıllar, hekayələr danıĢmaq, o, yatmayana qədər iĢığı söndürməmək və s. Ona baĢa salmaq lazımdır ki, qorxulu, sirli görünən əĢyalar həqiqətdə qorxulu deyillər. Valideynlər ehtiyat və qayğı ilə uĢağın qorxu hissindən azad etməyə çalıĢmalıdırlar. Əgər uĢaq otağa tək girməkdən qorxursa, valideyn onunla birgə otağa girməli, künc-bucağı, mebelin arxası, çarpayının altına baxılmalıdır.
93
Əgər uĢaq it və ya piĢikdən qorxursa yaĢlı adamlar onunla birliklə heyvana yaxınlaĢmalı, onları əldən yemləməli və s. etməlidirlər. Kəkələmənin qarĢıçını almaq məqsədi ilə solaxay uĢaqlara da xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bəzən solaxay uĢaqları zorla sağ əllə iĢləməyə məcbur etdikdə onlarda kəkələməyə meyl yaranır. Əgər solaxay uĢaqda kəkələməyə meyl varsa, əsəbi gərginlik, sürətli nitq, nitq anında səslərin yersiz təkrarı, nəfəsalmadan danıĢmaq əlamətləri özünü göstərirsə onu təzədən öyrətmək mümkün deyildir. Əgər uĢaqda nitq düzgün inkiĢaf edirsə və onda sinir sisteminin zəifliyi müĢahidə edilmirsə uĢaqların təlimə cəlb edilməsi çox erkən baĢlanmalıdır.
|