Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

UŞAQLARDA NİTQ QÜSURLARININ TİBBİ CƏHƏTDƏN 

ÖYRƏNİLMƏSİ 

 

Məlumdur  ki,  loqopediya  tibb  elminin  neyro-fiziologiya, 

neyropsixologiya və kliniki nevrologiya sahələri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, 

loqopediyanın  tədqiq  etdiyi  nitq  qüsurları  təfəkkür,  Ģüur  və  nitqin 

substrat  materialı  olan  sinir  sisteminin  bu  və  ya  digər  pozğunluqları 

yonunda  özünü  göstərir.  Bir  tərəfdən  sinir  sisteminin  vəziyyətinin 

nəzərə  alınması  nitq  qüsurlarının  öyrənilməsi  çətinləĢdirir,  digər 

tərəfdən  isə  müxtəlif  nitq  qüsurlarını  korreksiya  etməkdən  nevroloji 

pozulmaların mahiyyətini dərk edilməsinə loqopedə kömək edir.  

Nitq  uĢağın  tərbiyəsində  sosial  vasitədir.  UĢaqda  düzgün  nitq 

inkiĢafı üçün əsas Ģərtlər aĢağıdakılardır. 

a)Ġnformasiyanı  almaq  üçün  əsas  olması,  yəni  onda  akustik, 

görmə və ginestetik reseptorların mövcudluğu. 

b)Qəbul  edilmiĢ  informasiyanı  təhlil  etmək  və  onun  sağlamlıq 

üçün  yaxĢı  inkiĢaf  etmiĢ  substratın  olması,  yəni  kifayət  qədər  intellekt 

səviyyəsi  və  yaddaĢın  –  sinir  sisteminin  müəyyən  morfoloji  və 

funksional inkiĢafının olması. 

v) Artikulyasiya üçün vacib olan motor aparatının olması. 

Aydındır ki, yuxarıda göstərilən Ģərtlər yalnız bütün baĢ beyini və 

sinir sisteminin ayrı-ayrı hissələrini normal inkiĢafı zamanı təmin edilə 

bilər. Lakin əldə olan kliniki materiallar və neyrofiziologiyada aparılmıĢ 

eksperimentlər yəqin edir ki, beyinin bəzi hissələrinin zədələnməsi daha 

çox  ifadə  olunmuĢ  nitq  qüsurlarına    səbəb  olursa,  digər  sahələrinin 

zədələnməsi isə heç bir nitq qüsuru yaratmır. Hamı yaxĢı bilir ki, baĢın 

gicgah, əmgək və alın paylarının zədələnməsi müəyyən nitq qüsurlarını 

yaradır. Bu faktorların olması bəzi alimlərə əsas verdi ki, beyinin ayrı-

ayrı  sahələrində  nitqin  lokallaĢması  barədə  fikirlər  söyləsinlər  (Brok, 

Verniko, Ġ.P.Pavlov). 

Müasir  dövrdə  bu  fikirlərlə  razılaĢmayan  B.M.Qext  göstərir  ki, 

beyinin  göstərilən  sahələri  yalnız  nitq  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olan 

beyinin müxtəlif sahələrinin çoxsaylı əlaqələrinin yerləridir və elə buna 

görə də onların zədələnməsi kobud nitq qüsurlarına gətirib çıxarır.  

Beləliklə,  nitq  pozulması  simptomunun  lokallaĢmasını  substratın 

(nitqin  fəallığı  və  fəaliyyətinin  formalaĢması  üçün  məsul)  lokallaĢması 

ilə  qarıĢdırmaq  olmaz.  Deyilənlər  elə  artikulyasiya  əzələsinin 

uzlaĢdırılmıĢ fəalliyyətini yaradan hərəkət fəallığının təĢkilinə də aiddir. 

Əzələlərin  daha  kobud  zədələnməsi  sinir  sisteminin  periferik 

---

 

25 

hissələrinin  üzün,  dilin,  xirtdəyin,  döĢ  qəfəsinin  əzələlərini  sinir 

toxumları  ilə təmin  edən tərəflərinin  zədələnməsi  nəticəsində  meydana 

çıxır. Bunun pozulması dizartriya və anartriya kimi ağır nitq qüsurlarını 

törədir.  

Nitq qüsurlarının araĢdırılması zamanı fəaliyyəti yerinə yetirən və 

aktivliyi  planlaĢdırmağa  kömək  edən  sinir  mexanizmlərinin  rolunu 

nəzərə  almaq  lazımdır.  ümumiyyətlə,  nitq  patologiyaları  çox  zaman 

hərəkət sistemi və yaxud reseptor fəaliyyətinin müxtəlif dərəcədə ifadə 

olunmuĢ pozulmaları ilə bağlıdır. Bundan baĢqa elə nitq qüsurları vardır 

ki,  onlar  neyrodinamik  proseslərin  pozulması  nəticəsində  baĢ  verirlər. 

Məhz buna görə də nitq qüsurlarının sinir sistemi pozğunluqları ilə bağlı 

məsələlərin diqqətdən keçirtmək lazımdır.  

Əvvəldən göstərdik ki, nitq qüsurları əsasən baĢ beyinin müxtəlif 

sahələrinin  zədələnməsi  zamanı  baĢ  verir.  Məlumdur  ki,  insanın  baĢ 

beyin qabığında küllü miqdarda sinir hüceyrələri vardır.  

         

BaĢ  beyin  qabığının  zədələnməsi  zamanı  müxtəlif  nitq 

fəaliyyətinin  pozğunluqları,  afaziya,  alaliya,  dizartriya  eləcə  də  digər 

qüsurlar, xüsusilə hissiyyət, hərəkət və praksisin, stereoqnozun müxtəlif 

ağır, mürəkkəb funksiyalarının pozulması baĢ verir.   

Böyük  yarımkürələr  alın,  gicgah,  əmgək  və  əncə  hissələrinə 

bölünür və hər bir hissə müxtəlif qırıĢ və simptomlara malik olur. BaĢ 

beyin  yarımkürələrinin  qabığının  zədələnməsi  simptomatikası  onun 

hansı  hissənin  zərər  çəkdiyindən  asılıdır.  Nitq  pozğunluqları  ən  çox 

dominant  yarımkürələrin  arxa  hissələrinin  üçüncü  alın  qırıĢlarının 

(motor afaziya, motor alaliya), yuxarı gicgah payının qırıĢlarının (sensor 

afaziya,  sensor  alaliya),  gicgah-əmgək  birləĢməsi  və  ənsə  payının 

zədələnməsi  zamanı  baĢ  verir.  Sol  yarımkürələrinin  kənarüstü 

qırıĢlarının  zədələnməsi  mürəkkəb  hərəkət  vərdiĢlərinin  dağılmasına 

səbəb  olur.  Bu  hal  loqopediyada  apraksiya  adlanır.  Apraksiya  zamanı 

avtomatlaĢdırılmıĢ  hərəkətlər  unudulur.  Məsələn:  dilin  apraksiyası 

zamanı xəstə dilini ağzına sala bilmir, bundan baĢqa dilin yuxarı, aĢağı 

hərəkətləri  məhdudlaĢır,  nəticədə  nitq  fəaliyyətinin  inkiĢafında  mühüm 

rol  oynayır.  Qabıqaltı  düyünlər  sinir  sisteminin  digər  üzvü  ilə  birlikdə 

ekstraknid sistemini təĢkil edir. Bu sistemin əsas vəzifəsi hərəkət aktına 

hazırlıq  və  yerinə  yetirilmə  prosesində  onun  korreksiyasıdır. 

Ekstrapiramid sistem görmə təpəciklərinin həssas törəmələri ilə sıx bağlı 

olub həm də emosional-hərəkət reaksiyaların həyata keçməsində iĢtirak 

edir.  (məs:  mimiki  hərəkətlər)    Ekstrapiramid  sistem  əzələ  tonusunu 

dəyiĢdirir.  O  ağırlıq  mərkəzinin  yerini  dəyiĢdirir,  müəyyən  əzələ 

---

 

26 

qruplarını  iĢdən  azad  edir,  antoqonist  əzələlərini  tonik  gərginliyini 

hərəkət prosesində dəyiĢdirir. Bu sistemin pozulması əzələ fəaliyyətinin 

kobud  qüsurlarına  gətirib  çıxarır.  Belə  qüsurlardan  biri  qeyri-iradi, 

zorakı hərəkət-giperginezdir.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekstrapiramid  sisteminin  zədələnməsi 

nəticəsində  yaranmıĢ  nitq  fəaliyyətinin  qüsurları  çox  xarakterik  və 

müxtəlifdir. Məsələn: atrikulyasiya əzələsində giperginezin olması nitqi 

təhrif edib dərk edilməyən vəziyyətə salır. Atetoz zamanı ağızın qeyri-

iradi açılıb dili tamamilə çölə atması uĢağı danıĢmaqdan məhrum edir.  

Xoreya zamanı nitq pozğunluqları baĢqa bir xarakter alır. Belə ki, 

diafraqma  və  qabırğaarası  əzələlərin  periodik  zorakı  hərəkətləri 

nəticəsində  mütəmadi  nəfəsvermə  yaranır,  bu  isə  öz  növbəsində  nitqin 

rəvanlığını pozur, danıĢıq zamanı qeyri-ixtiyari qıĢqırıq, inilti müĢahidə 

edilir.  Anoloji  qıc  olmalar  xirtdək  əzələlərində  və  dildə  özünü  göstərir 

və səslərin təhrif edilmiĢ tələffüzünə səbəb olur.  

Nitqin yaranmasında və inkiĢafında beyinin və beyin kökünün də 

böyük  rolu  vardır.  Belə  ki,  beyin  kökündə  çox  böyük  sayda  baĢ  beyin 

hissələrini  əlaqələndirən  və  onu  onurğa  ilə  bağlayan  nüvə,  ötürücülər 

vardır.  BaĢ  beyin  kökündə  olan  hüceyrə  qrupları  baĢın  müxtəlif 

törəmələri  ilə  münasibətdə  hərəkət  və  hissi  fəaliyyəti  həyata  keçirən 

kəllə-beyin  Ģüurlarının  baĢlanğıcını  əmələ  gətirir.  Kəllə-beyin  sinirləri 

bunlardır:  göz  hərəkəti,  blokabənzər,  üçlü,  dolayı,  üz,  azan,  dil-udlaq, 

dilaltı,  əlavə  və  vestibulyar  sinirlər.  Bu  sinirlərin  nitq  fəaliyyəti 

qüsurlarının  yaranmasındakı  rolu  onların  inervasiyasının,  xüsusilə, 

artikulyasiya 

əzələlərinin 

hərəkətinin 

əhəmiyyətindən 

asılı 

müəyyənləĢdirilir. Məs: üçlü sinir çeynəmə əzələlərini sinirlərlə və sinir 

toxumaları  ilə  təmin  edir.  bu  Ģüurun  zədələnməsi  zamanı  alt  çənə 

sallanır və bağlamanın qeyri-mümkünlüyü düzgün artikulyasiyanı daha 

da  çətinləĢdirir.  Üz  siniri  üzün  uyğun  tərəfinin  mimiki  əzələlərini  çox 

böyük  hissəsini  innevasiya  edir.  Bu  funksiyasının  pozulması  zamanı 

xəstə  gözlərini  bağlaya,  qaĢlarını  çata  bilmir,  yanaqlarını  ĢiĢirtməyi  və 

dodaqlarını  boru  Ģəklinə  salmağı  bacarmır.  Dil-dodaq  sinirinin  hərəkət 

hissəsi  yumĢaq  damağı  və  udlağın  yuxarı  hissəsini  innervasiya  edir. 

ġüurun zədələnməsi həmin əzələlərin iflicinə səbəb olur. Azan sinir döĢ 

və  qarın  boĢluğunun  bütün  üzvlərini,  xirtdək,  udlaq    və  damaq 

əzələlərini innervasiya edir. Dilaltı sinir isə dilin əzələlərini innervasiya 

edib,  onu  yuxarı,  irəli  və  yanlara  doğru  hərəkətə  gətirir.  Yuxarıda 

göstərilən  bütün  sinirlərin  zədələnməsi  nəticəsində  artikulyasiya 

aparatının hərəkəti və səslənmə prosesi pozulur.  

---

 

27 

Göstərmək  lazımdır  ki,  nitq  qüsuru  ilə  əziyyət  çəkən  uĢaqların 

müəyyən  günü  sinir  sisteminin  bu  və  ya  digər  xəstəliklərinə  tutulmuĢ 

olurlar.  

Sinir  sistemi  xəstəlikləri  üzvü  və  funksional  olmaqla  iki  yerə 

bölünür.  Üzvü  xəstəliklər  sinir  sistemi  toxumalarında  çox  və  ya  az 

dərəcədə  struktur  dəyiĢmələri  zamanı  baĢ  verir.  Funksional  sinir 

xəstəliklərinin əsasını neyrodinamik pozulmalar təĢkil edir.