Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
"Seviliya ulduzu" /1623/
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
"Seviliya ulduzu" /1623/ pyesi Lope de Veqanın dünya teatrlarının səhnələrində bu günə qədər ən çox oynanılan əsərlərindən biridir. Əsərin qəhrəmanları varlı kübar dairələrinə məxsus adamlardır. Lakin kübar dairələrin özündə nisbətən aşağı silkə mənsub olanlar daha yüksək mərtəbədə dayananlar tərəfindən sıxışdırılır, kiçik bir müdaxilə, azacıq bir şıltaqlıq qəhrəmanların səadətini alt-üst edir. Dost dostunu, sevdiyini itirir. Yaranmış şərait nəticəsində qəhrəmanın şərəf, namus qarşısındakı borcu ilə şəxsi sevgi duyğuları arasında uçurum yaranır. İspan zadəganlığının şərəf-namus, verdiyi sözə əməl etmək məsələləri ilə əlaqədar qanun şəklinə saldığı prinsiplər insana öz əlilə öz səadətini məhv etdirir, onu dünyada ən əziz adamına əl qaldırmağa yönəldir. Daha aşağı təbəqələr daha yuxarı təbəqələrin ucbatından əzab çəkir, onların səadəti Afaq Yusifli İshaqlı 346 əlindən alınır. Bununla bərabər əsərin qəhrəmanları yüksək insani ləyaqət nümayiş etdirir, çətin sınaqlardan qalib çıxırlar, şərə, eybəcərliyə güzəştə getmirlər. Dramaturq şərin ən güclü təcəssümü, fəlakətlərin baisi olan Kralı peşman olmağa, geri çəkilməyə, çirkin planlarını unutmağa məcbur edir. Lope de Veqa insana inanır, onu yüksəklərə doğru çağırır. Əsərdə təsvir edilən hadisələr Seviliyada, Cəsur IV Sançonun hakimiyyəti illərində, 1284-1295-ci illərdə cə- rəyan edir. Dramaturqun tərcümeyi-halını yazan alimlərin müəyyənləşdirdiyinə görə, Lope de Veqa XVII əsrin əvvəllərində Seviliyada olmuş, onun gözəlliyinə vurulmuşdur. "Seviliya ulduzu" pyesində onun ən gözəl əfsanələrindən biri əsasında bu şəhəri və onun insanlarını tərənnüm etmişdir. Əsərin əvvəlindən sonuna qədər Seviliyanın insanlarının gözəlliyindən, namus və igidliyindən söhbət açılır. Bu şəhərə şəhvani duyğularını təmin etmək yeri kimi baxan Kral özü də onun insanlarının təsiri ilə dəyişir. O, açıq-açığına etiraf edir: Gör necə insandır sevilyalılar! Alicənabdırlar! Satılmaz onlar! Daha möhkəmdirlər, tuncdan, mərmərdən. Kralın yaxın nədimlərindən olan Don Aryas isə Sevilyanı bir şəhər kimi Romadan üstün tutur, onun geniş küçələrindən, qəsrlərindən söhbət açır. Bəli, gözəllikdə bizim Sevilya, Qədim Romanı da ötmüş belə, Geniş küçələri, qəsrləriylə. İlk baxışdan Sevilya uca binaları, geniş küçələri, abadlığı, qonaqpərvərliyi ilə diqqəti cəlb edirsə, daha XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 347 yaxından tanışlıq onun insanlarının mənəvi gözəlliyini üzə çıxarır. Dramaturq vətənpərvər bir sənətkar kimi pyesin əvvəlindən sonuna qədər İspaniyanın ən gözəl bir bucağı saydığı Sevilyanı vəsf edir, onun gözəlliyinə nəğmə qoşur. Əsərin əsas surətlərindən biri kral Cəsur Sançodur. Sevilyalılarla ilk söhbətində onların köməyilə Cəbəllütariqi tutmaqdan söz açan kralın, sonrakı hərəkət və söhbətləri göstərir ki, onu xalqın, ölkənin taleyi az maraqlandırır. O, şəhərə daxil olduğu vaxtdan qadınlara göz gəzdirir, özü üçün yeni-yeni ov müəyyənləşdirir. Onun nədimi və mənfi cəhətdən daha düşkün bir adam olan Don Aryas Sevilyanın ümumi gözəlliklərindən, inkişafından, qəsr və küçələrindən danışanda kral onun sözünü kəsir. Sevilyanın gözəllərindən söhbət açmadığı üçün onu məzəmmət edir. Söhbətin belə şəkil alması, kralın dövlət və idarə işləri ilə deyil, gözəl qadınlarla daha çox maraqlanması, fikri-zikrinin ancaq bu istiqamətə yönəlməsi onun mənəvi şikəstliyindən xəbər verir. Məlum olur ki, yol boyu Don Aryas da kral kimi bir müştəri gözü ilə qadınlara baxırmış. Ağasının ən çirkin və iyrənc istəklərində də işə yaramağa çalışan bu kral nökəri Leonora, Koronel, Beatris, Anna və başqa qadınlardan, onların gözəlliyindən söhbət açır, ağasının növbəti ovunu müəyyənləşdirməyə çalışır. Don Aryas təriflədiyi gözəllər krala xoş gəlmir, birini "qızıla tutulmuş soyuq mərmər" adlandırır, bir başqasını "ancaq buz kimi içməli su" sayır, bir ayrısının adını bəyənmir. Kralla Don Aryas arasında gedən bu söhbət Kralın və onun nökərinin mənəvi cılızlığını üzə çıxarır. Bu baxımdan kral – Nizaminin yaratdığı Xosrov surətini yada salır. Görünür ki, hər iki intibah sənətkarı döv- rünün hökmdarlarının sevgi, ehtiras düşkünlüyünü onların əsas qüsuru kimi görmüş və rədd etmişlər. Kralın söhbətindən aydın olur ki, o, şəhərə daxil olarkən eyvanda gördüyü bir qız onu daha çox cəlb etmişdir. Afaq Yusifli İshaqlı 348 Qızın vüqarı, gözəlliyi kralın qəlbini ovlamış, hətta kral onun qarşısında şlyapasını çıxarıb baş əyməyə də fürsət tapmışdır. Kral gördüyü qızı Don Aryasa belə təqdim edir. O qara saçlını unutdun amma? Vüqarla durmuşdu öz eyvanında. Hamıdan vüqarlı, hamıdan gözəl... Onu görən kimi qaldım məəttəl... Nurlu Avropadan o işıqlıydı, İşıqlı gündüzdən yaraşıqlıydı. O qara paltarda göründü mənə, Göylərin ilahi gözəlliyiylə. Yanqır, təcrübəli kral kimi gözü ancaq gözəl qadınlar axtaran Don Aryas Don Sançonun kim haqqında danışdığını o saat başa düşür. Söhbətin Estrelya Taberadan getdiyini anlayır. Don Aryas Sevilya ulduzu ləqəbi ilə tanınan Estrelyadan, onun qardaşı Busto Taberadan, qardaşının onu ərə vermək istəməsindən krala söhbət açır. Kral necə olursa-olsun Esrtelyanı ələ keçirmək, onun sevgisindən kam almaq arzusunda olduğunu bildirir, Don Aryasdan tədbir, hiylə soruşur. Elə həmin gecə Estrelyanı görmək istəyini bildirir. Don Aryasın məsləhəti ilə Kral Busto Taberanı özünə yaxınlaşdırmaq, ona mərhəmət göstərmək və bu yolla onun bacısını ələ keçirmək qərarına gəlir. Kral Bustonu ələ keçirmək, öz hörməti ilə onu gözü kölgəli etmək üçün hər şeyə hazırdır. O, dövlət işlərindən öz sevgi ehtiraslarını təmin etmək üçün istifadəyə çalışır. Ölmüş sərkərdənin yerinə Don Qonsalo, Fernando Peres Medina kimi əsl namizədlər olduğu halda, o bu vəzifəni zorla Bustoya tapşırır. Busto kralın gözlənilməz mərhəməti, lütfkarlığı qarşısında narahat olur, həyəcanlanır, şübhələnir. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 349 Layiq olduğumdan artıqsa fəqət, Mənə gərək deyil, nə şan, nə şöhrət. deyərək kralın göstərdiyi etimaddan qaçmağa, can qur- tarmağa çalışır. O, kralın çirkin planlarından bixəbər ol- masına baxmayaraq onun lütfkarlığında qorxulu, təhlükəli bir nəticə görür, kraldan ancaq ədalət gözlədiyini bildirir. Bustonun mərd, cəsarətli imtina cəhdlərinə baxmayaraq kral onu Arqidonaya vali təyin edir. Kral çox incə şəkildə Bustonun hal-əhvalını, bacısını soruşur, Estrelyaya adaxlını özü tapacağını, cehiz verəcəyini və hami olacağını söyləyir. Estrelyanı görmək üçün ölüb əldən gedən kral məiyyəti ilə birlikdə Busto Taberanın evinə gələndə, onun evinə keçmək istəyəndə gənc zadəgan bu şübhəli lütfkarlığı rədd edir, kralı evinə buraxmır. "Əgər sevilyalılar bilsələr ki, kral bizim evə qonaq gəlmişdir, şəhərdə min cür söz danışarlar" deyərək onu geri qaytarır. Çirkin namussuz planlarının üstü açılan, gəlişinin məqsədi açıq şəkildə üzünə deyilən kral məqsədindən yenə dönmür. Don Aryasın vasitəsilə qulluqçu Natilda öz xanımına satqın çıxır. Bustonun gecələr kefdə olduğunu ancaq səhərə yaxın evinə gəldiyini bildirib kralı gecə Estrelyanın yanına buraxmağa söz verir. Kral plaşa bürünərək Busto Taberanın evinə daxil olur. Kral içəri girən kimi Busto da evə qayıdır. Adətinin əksinə olaraq bu dəfə evə çox tez gəlir. Kralın təkcə, gizlin onun evinə soxulduğunu görən Tabera dəhşətə gəlir, onun hərəkətini namussuzluq, rüsvayçılıq adlandırır. Yox, kral özünün təbəələrini Bu namussuzluqla ləkələməz, yox... Söylə, bundan böyük varmı xəyanət? İspaniyalıların fəxr eylədiyi, Şanı və şöhrəti çox parlaq olan Kralın adından danışaraq sən – Afaq Yusifli İshaqlı 350 Rüsvayçı, həyasız işlər görürsən! 1 Busto kralı tanıyır. Onun çirkin, namussuz iş tutduğunu kobud ifadələrlə üzünə deyib evdən qovur. Kral hamisidir rəiyyətin, Qoruyur o, xalqın pak namusunu. sözləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Lope de Veqanın təsvir etdiyi kral bu prinsipin tamamilə əksinə hərəkət edən bir adamdır. O, xalqını qorumalı olduğu halda, ona ləkə vuran, ləkə vurmağa çalışan bir adamdır. Əslində onun xalq namusu ilə oynamaqdan başqa bir işi yoxdur. Busto kralı tanısa da, özünü tanımazlığa vurub onun çirkin simasını açıb göstərir, onu ifşa edir. Bu sözlərin kəskinliyinə dözə bilməyən kral onunla qılınclaşmaq qərarına gəlir, hay-küy düşəndə tanına- cağını görüb qaçır. Busto tərəfindən özünü təhqir edilmiş sayan kral indi yeni bir cinayət haqqında düşünür. O, Bustodan intiqam almaq, onu məhv etmək üçün yollar arayır. Aşkar şəkildə onu öldürməkdən, xalqın narazılığına səbəb olmaqdan ehtiyat etdiyi üçün yeni çirkin bir üsula əl atır. Saray əyanlarının məsləhəti ilə onu öldürmək başqa bir adama həvalə edilir. Don Aryasın məsləhəti ilə bu iş Bustonun dostu, Estrelyanın sevgilisi Don Sançonun boynuna qoyulur. Burada Don Sançonun öz taleyi də, namusu da təhlükə altında qoyulur. Don Sançonun kral yolunda ölümə belə hazır olduğunu, onun özünün tanrısı saydığını, hər əmrinə hazır olduğunu söylədiyini görən kral onunla çox incə, hiy- ləgər bir danışıq aparır. Guya onu təhqir edən bir nəfəri aradan götürmək lazım olduğunu deyib gəncdən söz alır, əhd 1 Лопе де Вега. Пйесляр, Азярняшр, Бакы, 1974. с.46, 47 /тяръ. Т.Тялятиндир/ XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 351 edir, onu müdafiə edəcəyinə söz verir. Sonra isə ona bir kağız verib orada öldürüləsi adamın adının yazıldığını söyləyir. Cani kral hər şeyi dəqiq düşünmüşdür. Gəncdən söz almış, onu çirkin cinayətin mexaniki silahına çevirmişdir. Kral Don Sançoya tapşırır ki, ad yazılmış kağızı sonra oxusun, tərəddüd etməsin, əhdi yerinə yetirsin. Kralın Gedin! Mənim Sançom! Beləliklə də, Qoy yetsin yerinə bizim əhdimiz. Dediyimiz sözlər pozulmaz heç vaxt, Bunu tək ikimiz bilirik ancaq. Bir susmaq, bir də ki, yalnız ehtiyat! sözləri cinayətin necə ustalıqla hazırlandığını bir daha nəzərə çatdırır. O dövrün ispan zadəgan qayda-qanunlarına görə, ali hakim olan kralı təhqir etmiş adamı öldürmək hər bir təbəənin müqəddəs borcu sayılırdı. Don Sanço da belə düşünür və kralı təhqir etmiş adamı öldürmək qətiyyətilə sarayı tərk edir. Elə bu vaxt o öz nökəri Klarindoya rast olur. Klarindo şad xəbər gətirmişdir. Busto bacısını Don Sançoya verməyə razıdır, tezliklə toy etmək fikrindədir. Məlum olur ki, Estrelya və Busto toyun vaxtını təyin etmək üçün onu axtarırlar. Don Sançoya yazdığı məktubda Estrelya onu öz əri adlandırır, vaxt itirmədən gəlməsini bildirir. Don Sanço sevinərək evə sifariş göndərir, toya hazırlaşmağı tapşırır. Özü isə Bustonun yanına tələsir. Elə bu vaxt kralın kağızı yadına düşür. Açıb oxuyanda orada "Öldürülməlidir Tabera Busto" sözlərini yazdığını görüb dəhşətə gəlir. Sevinc kədərlə əvəz olunur. Don Sanço iki od arasında qalır. Sevgi və şərəf onu bir-birinə zidd qərarlar çıxarmağa sövq edir. Quru şərəfi sevgidən, səadətdən, insanlıqdan, ədalətdən üstün tutan, yazıçı tərəfindən haqlı olaraq "şərəf qulu, borc cəngavəri" Afaq Yusifli İshaqlı 352 adlandırılan Don Sanço bir-birinə zidd düşüncələr arasında çırpınır. Lakin həyat versəm ona mən bu dəm Pozaram yəqin ki, mən öz andımı. Kral şöhrətini təhqir edərəm, Ömrümü, ruhumu yox etsəm də mən, Yox tələf etmərəm öz namusumu. Bu sözlər onda borc, şərəf hissinin daha güclü olduğunu, kralın verdiyi əmr ədalətsiz olsa da, onu qanun saydığını bir daha nümayiş etdirir. Dramaturq nəcib Don Sançonu ixtiyarsız cinayət silahına çevirən krala da, onun məharətlə istifadə etdiyi şərəf, namus qanunlarına da nifrət oyadır. Don Sanço nəyin xatirinə öz sevgilisini itirir? Nə üçün özü üçün dünyada ən əziz olan bir şəxsi öldürməyə əl atır? Hərəkətini dəlilik adlandırsa da, "kraldır, kraldır bu cinayətə məni sövq eyləyən" deyə həqiqəti dərk etsə də, o nə üçün belə bir cinayətin qeyri-ixtiyari icraçısına çevrilir? Qabil qardaşını öldürən kimi, nahaqca qardaşını öldürdü- yünü boynuna alan, özünə yaşamağı haram sayan, özünü alçaq cani sayan, qəddar qatil adlandıran Don Sanço nə üçün başqasının olan bir iradədən güc alıb belə iş tutur? Yuxarıda dediyimiz kimi Don Sançonu belə müdhiş bir hərəkətə verdiyi söz, içdiyi and, əsrlərlə qanun kimi qarşılanan ənənələr məcbur edir. Bu qanlı əməlin səbəbini Don Sanço hamıdan daha düzgün izah edir: Fəlakət dolu bir and içdiyimdən, Öz müdhiş borcumu icra etdim mən. Beləcə qorudum öz namusumu, Siz gedib krala deyin ki, bunu Sözündə möhkəmdir sevilyalılar! Namusun üstündə həm qardaşını, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 353 Həm də eşqlərini məhv eyləyirlər! Aldadılan, aldadılaraq and içdirilən, ən yaxın adamını günahsız yerə öldürən, ən namuslu adamı namus naminə məhv edən Don Sanço əslində ən namussuz, ən şərəfsiz iş tutmuş olur. Bustonun yeganə günahı odur ki, bacısının, həm də Don Sançonun sevgilisinin namusunu qorumağı hər şeydən üstün tutmuşdur. Bustonun kişiliklə, cəsarətlə müdafiə etdiyi namus onu ucaldır. Don Sançonun qoruduğu namus onu alçaldır, caniyə, qatilə çevirir. Bu iki namus anlayışı bir-birinə ziddir, biri digərini rədd edir. Bu saxta namus yolunda özünü məhv edən Don Sanço da başa düşür ki, onun idrakı zəhərlənmişdir. Daxilən bütün varlığı ilə tutduğu işə peşmandır. Hərəkətinin qeyri-insani, həqiqi namus, şərəf anlayışına zidd olduğunu o da anlayır. Lakin əsrlərlə qanun kimi qarşılanmış baxışların ətalətindən, təsirindən çıxa bilmir, kralın əlində oyuncağa çevrilir. Sözün həqiqi mənasında qul olur, saxta şəkildə başa düşülən namus quluna çevrilir. Xalq içərisindən çıxan Lope de Veqa daha çox hakim təbəqələr arasında yayılan bu saxta silki əxlaq normalarını rədd edir. Don Sanço Ortis özü də düşdüyü vəziyyətdən, hərəkətlərindən narazıdır. O, ümumi şəkildə həyatı günahlandırır. İnsan həyatının bir təsadüfdən, taleyin amansız oyunundan asılı olduğunu düşünüb fəryad edir, üsyan qaldırır. Bir qızğın qumardır bu həyat, budur, Bəzisi uduzur, bəzisi udur... Qumarda bircə xal gətirməyəndə, Adam bədbəxt olur, düşür kəməndə. Sən sərt bir oyunsan, həyat, ey həyat! Mənə üz vermişdi bir bəxtiyarlıq, Bir anda zülmətə döndü o artıq. Afaq Yusifli İshaqlı 354 Beləliklə, silki ehkamların uydurma məntiqi təbiətin diktə etdiyi sağlam insani düşüncəyə zidd gedərək insanın həyatını qumar oyununa çevirir. İnsanın taleyi bir püşkdən, bir təsadüfdən asılı qalır. İnsan öz həyati borcuna uydurma, insanazidd qanunlar əsasında yanaşanda, namus və şərəfi bu ölçü ilə qiymətləndirəndə onun həyatı qəddar bir oyuna çevrilir, cinayətkar bir oyunun qurbanı olur. Kral simasında həyata qədəm qoyan şər ayaq basdığı hər yerə üz çevirdiyi hər kəsə uğursuzluq, bədbəxtlik gətirir. Kral müqəddəs adət-ənənələrdən, qanun-qaydalardan sui- istifadə edərək insanları cinayətə yönəldir. Əgər kral düzgün mövqedə dayanaraq təhqir edilibsə, xalq və ölkənin xatirinə işlədiyi bir məqamda təhqirə məruz qalıbsa, onu təhqir edən cəzaya layiqdir. Burada onun intiqamını almaq təbəəsinin, doğrudan da, borcudur. İndiki halda isə kral ən çirkin əməlini həyata keçirmək istərkən, başqasının namusunu ləkələmək niyyəti ilə onun evinə girərkən əməlinin adı üzünə deyilib, qovulur. Əgər kral təhqir edilibsə, namus, şərəf naminə təhqir edilib. Lakin bu namussuz, ləyaqətsiz kral namus və ləyaqət mücəssəməsi olan insanları saxta namus, şərəf oyunu ilə məhvə aparır. Don Sanço Bustonu öldürdükdən sonra özünə ölüm arzulayır, hakimlərə yalvarır ki, onu edam etsinlər. Onu həbsə alıb mühakimə edirlər. Kral bir sözü ilə onu xilas edə bilər, lakin verdiyi vədi pozur, gəncə kömək göstərmir, üstəlik adamları vasitəsilə ona yeni-yeni iztirablar verir. Kral özü bilir ki, Don Sanço Bustonu onun əmri ilə öldürmüşdür. Lakin kral israrla, dönə-dönə tələb edir ki, o, Bustonu nə üçün, kimin əmri ilə öldürdüyünü boynuna alsın. Ona söyləyin ki, lal olmasın, lal, Hər şeyi söyləsin, söyləsin dərhal. Qoy açıb söyləsin səmimiyyətlə, O, kimin hökmüylə, nə üçün belə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 355 İşə məcbur olmuş? Kimçin o adam Belə iş görmüş, almış intiqam? Özünü ölümdə, deyin, doğrultsun, Yoxsa ki, ölümdür qisməti onun. Sual oluna bilər ki, kral nə üçün belə hərəkət edir. Bəlkə o, Bustonun onun əmri ilə öldürüldüyünə şübhələnir? Bəlkə öz cinayətinin açılmasın istəyir? Əlbəttə, yox. Sadəcə kral öz alçaqlığını dərk etdiyindən vicdanı qarşısında əzab çəkir. Əgər Don Sanço sirri açıb desə, Bustonun kralın əmri ilə öldürdüyünü söyləsə, şərəf, namus sözünə əməl etmək qanunlarına xilaf çıxmış olar, alçalar. İnsan kimi bu qədər ucalmaz. Onun nəcabəti, namusu, şərəfi bu qədər yüksək görünüb kralı əzməz, iztirab verməz. Ona görə də kral necə olursa-olsun, hətta bu iş onun ziyanına olsa belə Don San- çonun həqiqəti etiraf etməyini istəyir. Kral belə düşünür ki, Don Sançonun belə hərəkəti insan kimi onu alçaldar, kralın cinayətini yüngülləşdirər, ona bəraət qazandırar. Kral istəyir ki, qoy o, zəiflik göstərsin, verdiyi vədi pozsun, bu qədər alicənab olmasın, onda kralın da vicdanı sakitləşər. Sanki gənc də bunu başa düşür. Başına gələn fəlakətlərin baisinin, səbəbkarının nə istədiyini anlayır. Lakin Bustonu nə üçün, kimin göstərişi ilə öldürdüyünü demir. Bəli, mən öldürdüm, açıq deyirəm, Amma səbəbini deməyəcəyəm. Mənim dostum olan gözəl bir şəxsi Öldürdüm. Kim bilir, dərhal söyləsin. Mənsə, Taberaya, heç vaxt, heç zaman, Ölüm istəməzdim, yox-yox... Ah, aman... Kral da, onun bədnam müşaviri Don Aryas da cəhd edirlər ki, gənci andını pozmağa vadar etsinlər, onun alçaldığın görsünlər. Kral da, Don Aryas da onu yeni Afaq Yusifli İshaqlı 356 iztirablara düçar edirlər. Don Sanço isə möhkəmdir, dönməzdir. O istəyir ki, qoy kral özü verdiyi vədə əməl etsin, qoy Cəsur adı daşıyan bir adam həqiqətin gözünə dik baxsın, cinayətini boynuna alsın. Kral əzab çəkir, narahat olur, lakin həqiqəti etiraf etməyə gücü, cəsarəti çatmır. Don Sançonun ölümünə də yol vermək istəmir. Belə olan halda o, baş alkaldları təkbətək yanına çağırıb onları oxşayır, dilə tutur, ədalətli, mərhəmətli qərar çıxartmalarına cəhd edir. Lakin baş alkaldlar olan Pedro və Farfan de Ribera gəncə ölüm hökmü kəsirlər. Kral hökmü oxuyub təəccüb edir, alkaldların sözünə əməl etmədiklərini, qəddar qərar çıxardıqlarını söyləyir. Lope de Veqa Farfan və Don Pedronun simasında heç nəyə satılmayan, qanun və ədalət yolunda heç nədən, heç kəsdən qorxmayan təmiz hüquq işçilərinin surətlərini yaratmışdır. Don Pedro kralın sualına cavab olaraq söyləyir: Biz sizə tabeyik, nökərik, ancaq Hakim tək kimsəyə satılmarıq biz. Bizim qarşımızda haqsız bir iş çün, Əsla inad ilə bəhs etməyin siz. Yol verə bilmərik heç bir yalana... Əsamızı rüsvay etmərik əsla. Baş alkald Farfan de Ribera da eyni həqiqəti təsdiq edir. Hətta Kral belə bu adamlara təsir göstərə bilmir. Kral çıxılmaz vəziyyətdə qalır. Don Aryasın məsləhəti ilə bütün bu cinayətlərdə özünün günahkar olduğunu etiraf etməli olur. Miskin, cılız kral nəhayət zorla da olsa, deyir: Sevilya! Düzünü deyim sənə mən: Bəli, məni edam sən etməlisən! Bil ki, mənəm, mənəm onun qatili! O, günahkar deyil. Bu, bəs deyilmi? XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 357 Don Sanço de Ortis bəraət qazansa da, səadətini, sevgisini itirir. Estrelya onu əbədi sevgi ilə sevdiyini söyləsə də, qardaşının qatili olan bir adamın arvadı olmaq istəmədiyini bildirir. Don Sanço özü də onu haqlı bilir. Mənim öz dostumu öldürdüyümdən, Bacısını alsam, namərd olardım. deyərək Estrelyaya bəraət qazandırır. Həyatda bir-biri üçün yaradılmış iki insan əbədi olaraq bir-birindən ayrılır. Kral və Don Aryas onların alicənablığına, mənəvi gözəlliyinə heyran qalır, "Nə böyük nəcabət, alicənablıq", "Ruhun möhkəmliyi həddindən artıq" deyərək onların hərəkətinə, bir-birindən ayrılmasına ən böyük insani bir hadisə kimi baxırlar. Don Sançonun nökəri Klarindo isə "Ancaq mənə qalsa ağılsızlıqdır" deyib başqa bir münasibət bildirir. Klarindonun mövqeyi və əxlaqının ifadəsi kimi səslənir. O, sevən gənclərin ayrılmalarını ağılsızlıq adlandırır. Don Sanço və Estrelya ayrılmaqla, başqa cür həyat qurmaqla xoşbəxt olacaqlarmı? Don Sanço Kralın əlində bir oyuncaq olsa da, Estrelyanın qardaşını öldürüb, onunla evlənsə xoşbəxt olarmı? Adamlar nə deyərdilər? S.D.Artamonov belə hesab edir ki, Klarindonun replikası müəllif mövqeyinin açarıdır 1 , onun namus qullarının mövqeyində durmadığın bildirir. Bununla bərabər Lope de Veqa daha realistcəsinə hərəkət edərək sevgililərin qovuşmasına imkan, səbəb görməmişdir. Qəhrəmanlar yaranmış vəziyyətdə namus və şərəf qanunlarına ən yüksək insani baxımdan da əməl edərək öz səadətlərindən imtina edirlər. Burada bir cəhət də nəzərə alınmalıdır. Dövrün insan səadətinə zidd olduğunu göstərmək baxımından əsərin sonluğu məqsədəuyğundur. Bu 1 Бах: С.Д.Артамонов и Р.М.Самарин. История зарубежной литературы ХВЫЫ века, Учпедгиз, Москва, 1953, с.90. Afaq Yusifli İshaqlı 358 sonluq kral və Lon Aryas kimi adamların mühitində nəcib insanların xoşbəxt olmasının qeyri-mümkünlüyünü təsdiq edir. Komediya kədərli bir sonluqla tamamlansa da, dramaturq öz yaradıcılığına məxsus həyatsevərlikdən, şən əhval-ruhiyyədən ayrılmır. Həyatın ən kədərli anlarında belə o, gülmək, şənlənmək, zarafat etmək vərdişini atmır. Həbsxana səhnəsi bu cəhətdən xüsusi maraq doğurur. Özü öz səadətini məhv edən, buna görə özünü incidən, əzən Don Sanço hislərinin coşqunluğundan, tutduğu işin doğru, yaxud yalan olmasına qeyri-müəyyən münasibətindən sayıqlayır, dəli olmaq dərəcəsinə gəlir. Lakin bu səhnəni dramaturq elə qurur ki, tamaşaçı ürəkdən gülür, harada olduğunu, nəyə baxdığını unudur. Lope de Veqa da hər şeyi yaddan çıxarıb şən bir səhnə yaradır. Klarindo ağasının sayıqladığını görüb onunla məzələnməyə başlayır. Don Sanço deyəndə ki, "Bəli, artıq başqa dünyadayam mən", Kla- rindo tez "Başqa dünyada yox, cəhənnəmdəsən" deyə söz atır. Don Sanço ciddi şəkildə "Niyə cəhənnəmdə? De, Klarindo?" deyərək sual verir. Sual Don Sançonun düşdüyü vəziyyətə, onun iztirablarına uyğundur. Xalq nümayəndəsi olan Klarindo əvvəlki qayda ilə məzələnməkdə davam edir, "Çünki həbsxana elə cəhənnəmdir!" deyə dillənir. Don Sançonun sayıqlaması daha da güclənir, o, nökərinin zarafatlarını da həqiqət kimi anlayır, onun fikrini təsdiq edir: Doğrudur, hamımız cəhənnəmdəyik. Bu qorxunc cəhənnəm keşməkeşində, Hamı həlak olur alov içində. Bütün bu lovğalar, bu qiyamçılar... Bir şöhrət üzündən düşmüşdür onlar Bu atəşlə dolu cəhənnəmlərə. Don Sanço sayıqlasa da, onun sözlərində başqa məna XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 359 və həqiqətlər gizlənir. O, sayıqlama üsulu ilə mövcud həyatın cəhənnəm olmasından və burada ən nəcib adamların- məğrurların və qiyamçıların yandırıldığından söhbət açır. O özünü mövcud həyat normalarına baş əyməyən, başqaları kimi olmayan, ona görə də real dünyanın cəhənnəmində yandırılan bir adam kimi görür. Klarindo öz zarafatları ilə onun təkcə indiki "sayıqlamalarına" gülmür, törətdiyi cinayət və indiki iztirabları arasında məntiqsizliyə gülür. Ağasının kədərli düşüncələrinə, uydurma və fantaziyasına qoşulur, güldürür. "Burda dərzilər var, sürücülər var" deyə rahat keçirdikləri günləri yada salır. Don Sanço nökərinin sözlərindən istifadə edərək dünya və insan haqqında Şekspir dühasını yada salan ümumiləşdirmələr aparır. Onun sözlərində hər dəfə kədərli, faciəli, iztirablı bir qənaət var. Əgər Klarindo sürücülər və dərzilərdən söhbət açırsa, Don Sanço real həyatın eybəcərliklərini ehtirasla inkar edən yeni- yeni fikirlər irəli sürür. Əgər sürücülər yaxşı sürərsə, Onlar məhv eyləyər cəhənnəmləri. Yaxşı, əgər bura cəhənnəmdirsə, Nə üçün görmürük bəs hakimləri. Don Sanço sürücülər deyəndə hökmdarları, cəhən- nəm deyəndə mövcud cəmiyyəti nəzərdə tutur. Başqa sözlə, kral və krallar ölkəni ədalətlə idarə etsələr, həyat cəhənnəmə çevrilməz, cəhənnəmlər məhv olar, dost dostu öldürüb qatilə çevrilməz, sevgilər qırılmaz, sevgililər arasında uçurum yaranmaz. Cəhənnəm anlayışı məhkəmə və hakimləri də Don Sançonun xatirinə salır. O, insanların həyatını cəhənnəmə çevirən amillərdən biri kimi hakimləri təsadüfi xatırlamır, inkvizisiya tonqallarına nahaq işarə etmir. Don Sançonun çox uzaq vuran atmacalarına Klarindo da qoşulur. Onun fikrincə, hakimləri cəhənnəmə ona görə buraxmırlar Afaq Yusifli İshaqlı 360 ki, burada da məhkəmə qurarlar. Don Sanço isə belə hesab edir ki, məhkəmə və hakimlər olmayan yer cəhənnəm yox, cənnətdir. İnkvizisiya məhkəmələrinə qarşı dərin nifrət və qəzəbin ifadəsi olan bu atmacalar, sayıqlama və istehzalar əslində əsrin qabaqcıl adamlarının haray və üsyanıdır. Klarindo ağasına həm gülür, həm acıyır, tamaşaçını da, yəqin ki, öz sözləri ilə güldürür və ağladır. Şərəfin hökmdar olduğu cəhənnəmdə bəzi axmaqların şərəf üzündən əziyyət çəkdiyini söyləyəndə o, əlbəttə, ağasının saxta şərəf qanunlarına əməl edib Busto kimi dostunu öldürməsinə, krala verdiyi sözə görə sevgisini və sevgilisini məhv etməsinə acı-acı gülür. Bustonu, Estrelyanı və özünü kim üçün, nə üçün məhv etdiyinə acıyır. Don Sançonun şərəf, namus, insanlıq haqqında zahirən sayıqlama, əslində isə ən dərin mühakimənin nəticəsi olan düşüncələrini eşitdikcə Klarindonun ona ürəyi yanır, it kimi hürməyə başlayır, özünü cəhənnəm qapılarının keşiyini çəkən Serber adlandırır. Don Sançonun şərəf haqqındakı sayıqlamalarında müasir gerçəkliyə, onun eybəcər cizgilərinə qarşı tənqidi münasibət duyulur. Bu cəmiyyətdə şərəf çoxdan ölmüşdür, indi şərəf andı unutmaqdır. "Puldur, puldur ancaq şərəflə namus." Hər şey satılan, alınan müasir cəmiyyətin şərəfsizliyi qarşısında, dramaturqa görə, orta əsr cəngavərlərinə məxsus şərəf daha yaxşıdır, daha gözəldir. Dramaturqun məqsədi ilk növbədə müasir hakim təbəqələrinin şərəfsizliyini, pul, şəhvət, vəzifə, rütbə düşkünlüyünü göstərməkdir. Dünya dramaturgiyasının nadir incilərindən olan "Sevilya ulduzu" komediyasının ən böyük məziyyətlərindən biri onun optimizmidir. Taleyin oyunbazlığı nəticəsində ən nəcib insanların həyatı, arzusu, sevgisi məhv olsa da, onlar həyata nikbin münasibətlərini itirmirlər. Can verən Busto Tabera bacısını Don Sançoya tapşırıb gedir. Don Sanço XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 361 həbsxanada olduğu vaxt ölüm arzulayır, qatilliklə özünü ləkələdiyi, yaşamağa haqqı olmadığını düşünür, lakin bədbinləşmir, həyatdan küsmür. O, musiqiçiləri yanına çağırtdırıb son dəfə nəğməyə qulaq asmaq istədiyini bildirir. Rica edirəm ki, sizlərdən biri Mənə ən gözəl bir mahnı oxuyun. Mənim son saatım bu mahnılarda, Sevinclə, fərəhlə həmahəng olsun. Ölümün önündə bircə zərrə də Qorxmuram, ürəyim titrəmir əbəs. Ölümün özü də, qoy bilsin hamı, Bu möhkəm ruhumu sarsıda bilməz. Lope de Veqa qəhrəmanının bu nikbin, şən, həyatsevər əhval-ruhiyyəsini alqışlayır, onun cəsurluğuna, mənəvi qüvvəsinə heyranlığını bildirir. Baş alkald Don Pedro bu mahnıların yersiz olduğunu söyləyəndə Don Sanço "Musiqidən başqa deyin bir dustaq nədən zövq alacaq?" deyə mənəvi gücünü, nikbin əhval-ruhiyyəsini, ölüm qarşısında belə sarsılmadığını nümayiş etdirir. "Sevilyalı ulduzu" komediyası Lope de Veqanın ən dərin məzmunlu və yüksək sənətkarlıqla yazılmış əsərlərindən biri kimi indi də insanı həyəcanlandırır, onda qəzəb və məhəbbət duyğuları oyadır. Dünya teatrlarının səhnələrindən indi də uğurla oynanan bu əsər 1953-cü ildə şair Tələt Əyyubov tərəfindən tərcümə olunmuş və həmin ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Professor Ə.Sultanlı tamaşa münasibətilə yazdığı məqalədə teatrın uğurlu bir tamaşa hazırlaya bildiyini qeyd etmişdir. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|