Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əlyar Səfərli AMEA-nın müxbir üzvü Rəyçi: Nəzakət Əliyeva
|
AFAQ YUSİFLİ İSHAQLI XVII ƏSR QƏRBİ AVROPA ƏDƏBİYYATI Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin 16 may 2012-ci il tarixli 837 saylı əmri ilə nəşr olunur. BAKI – 2012 Afaq Yusifli İshaqlı 2 Elmi redaktor: Əlyar Səfərli AMEA-nın müxbir üzvü Rəyçi: Nəzakət Əliyeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Afaq Yusifli İshaqlı. XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı. 481 səh. Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatının müxtəlif dövrləri, ədəbi hadisələri və şəxsiyyətləri haqqında Azərbaycanda müxtəlif xarakterli bir sıra əsərlər yazılıb çap edildiyi halda XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı haqqında sistemli məlumat verən heç bir əsər yoxdur. Müəllif bu cəhəti nəzərə alıb XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı haqqında sistemli, ardıcıl və yığcam məlumat verən bir kitab hazırlamışdır. Kitabda italyan, alman, ingilis, ispan və fransız ədəbiyyatlarından əsas hadisə və şəxsiyyətləri gözdən keçirilmiş, bu və ya başqa bir ədəbi hadisənin ictimai, tarixi kökləri araşdırılmışdır. Əsrin Lope de Veqa, Molyer, Kornel, Rasin, Milton, Kalderon və başqa nümayəndələri barədə ayrıca oçerklər verilmişdir. Kitab yazılarkən müəllif rus dilində olan ədəbiyyatdan bəhrələnmiş, xarici ölkələr ədəbiyyatı üzrə apardığı mühazirələrdən istifadə etmişdir. Kitab ali məktəb müəllimləri, tələbələr və Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Afaq Yusifli İshaqlı, 2012 XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 3 XVII YÜZİLLİYİN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ ƏDƏBİYYATI İstər tarixşünaslıqda, istərsə də ədəbiyyatşünaslıqda XVII əsr Qərbi Avropa xalqlarının tarixində keçid dövrü kimi səciyyələnir. Bir tərəfdən İntibahla, digər tərəfdən Maarifçiliklə bağlı olan, onların hər ikisi ilə müxtəlif şəkildə bağlanan XVII əsr mahiyyət etibarilə bu dövrlərin heç biriylə eyniləşmir, tam doğmalaşmır. Onu İntibah və Maarifçiliklə birləşdirən cizgilər ayıran keyfiyyətlərdən daha azdır. İntibah və Maarifçiliyə nisbətən XVII əsr daha mürəkkəb daxili ziddiyyətlərə malikdir. İntibah dövrünə nisbətən XVII əsrdə qabaqcıl sosial-siyasi qüvvələrin mübarizəsi daha yüksək ictimai inkişaf sayəsində aparılır. Eyni zamanda mühafizəkar, mürtəce qüvvələrin də çox güclü tərzdə fəallaşması müşahidə olunur. Tarixin irəliyə doğru hərəkətini dayandırmaq feodal dünyasının parçalanmasının qarşısı almaq üçün çox ciddi addımlar atılır. Bu addımlar bəzi hallarda uğurla nəticələnir. Bu əsrin mürəkkəbliyi, ziddiyyətlərinin kəskinliyi birinci növbədə buradan irəli gəlir. XVII əsri İntibah və Maarifçilikdən fərqləndirən mü- hüm əlamətlərdən biri onun keçid, ara, orta mərhələ təşkil etməsidir. Daha doğrusu, təzə-təzə təşəkkül tapan, get-gedə qüvvətlənən burjua münasibətlərinin təzyiqi altında feodalizmin tədricən süquta uğraması prosesində ara mərhələ olmasıdır. İntibah dövrü bu hərəkatın başlanğıc, Maarifçilik isə yekun mərhələsidirsə, XVII əsr irəliyə doğru hərəkət zəncirində orta həlqəni təşkil edir. Artıq XVII əsrdə iki sosial-iqtisadi sistemin toq- Afaq Yusifli İshaqlı 4 quşması nəticəsində Niderlandiya və İngiltərədə yeni burjua dövlətinin ilk nümunələri meydana gəldi. Yeni iqtisadi sistemin oyanmaqda olan qüvvələrindən ilk zərbələr alan, müvazinətini itirən feodalizmi tamamilə məhv etmək üçün bir əsrlik vaxt lazım idi. XVII əsrin ədəbiyyatını öyrənərkən o vaxt Qərbi Avropa ölkələrində baş verən tarixi döyüşləri mütləq nəzərə almaq lazımdır. XVII əsr ədəbiyyatı və bütünlükdə dövrün əqli hərəkatını İntibah dövrünün nailiyyətlərini nəzərə almadan düzgün başa düşmək və qiymətləndirmək çətindir. Çünki bu dövrün bütün ən mühüm hadisələri bu və ya başqa şəkildə özündən əvvəlki tarixi mərhələnin axtarışları, kəşfləri, mübarizələri ilə bağlıdır. İntibah mərhələsinin nəhəng kəşfləri xalqların şüurunu yerindən oynatdı, orta əsrlər gerçəkliyinin ənənəvi həyat normalarını sarsıtdı. Müasir materializmin banisi, ingilis filosofu Frensis Bekon məhz bu cəhətə işarə edərək yazmışdır: "Kitab çapı, barıtın və kompasın kəşfi insan münasibətlərinə elə bir təsir göstərdi ki, heç bir hakimiyyət, heç bir təriqət, heç bir ulduz belə bir təsirə malik olmamışdır". XV əsrin sonlarında Amerikanın kəşfi, Kopernikin heliosentrik sisteminin meydana çıxması, antik mədəniyyətin dirçəlməsi insanların təsəvvürlərini alt-üst etdi, yerin coğrafi quruluşu haqqındakı fikirlər dəyişdi, insanlar kainata başqa cür yanaşmağa başladılar, humanist alimlərin antik mədəniyyəti dirçəltmələri bəşər tarixinə baxışda inqilab yaratdı, xristianlıq ideologiyasına əsaslanan orta əsr dünyagörüşünün saxtalığını, əsl mahiyyətini üzə çıxartdı. Burjuaziyanın ictimai həyatda mövqeyi gücləndikcə, qüvvətləndikcə ticarəti, daxili iqtisadi inkişafı, ordunun silahlandırılması və dənizçilik işini öz əlinə aldı. O, elmlərin və materialist dünyagörüşünün praktik əhəmiyyətini başa düşdüyündən yeni elmi axtarışlara tərəfdar çıxdı. İnkişaf XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 5 etməkdə olan yeni istehsal qüvvələri elmdən yeni-yeni axtarışlar, tapıntılar, ixtiralar, kəşflər tələb etdi. Azad əmək bazarına və hər cür qayda-qanundan, məhdudlaşdırmalardan azad bazara maraqlı olan burjuaziya bərabərlik, milli quruculuq haqqındakı humanist ideyaları müdafiə etdi, ölkənin ərazi, mədəniyyət və dil birliyi, məhəlləçilikdən azad olması meyllərinə tərəfdar çıxdı. Hələ təzə həyata atılan burjuaziyanın ideoloqları olan İntibah dövrünün xadimləri bəşəriyyətin gələcəyi üçün yol açırdılar. Bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, İntibah dövrünün idealları, qayə və məqsədləri burjuaziyanın sinfi vəzifələrinin çərçivəsinə sığınmışdı, ondan çox-çox geniş və yüksək idi. Lakin həmin tarixi mərhələdə onlar, hər şeydən əvvəl, burjuaziya ilə, burjuaziyanın qarşısında duran praktik məqsədlərlə əlaqəli idi. Burjuaziyanın simasında güclü mərkəzləşmiş kral hakimiyyətinə əlverişli tərəfdar tapan Avropa hökmdarları XVII əsrdə elm və incəsənətin inkişafına qayğı göstərir, sənətkarları əzizləyir, onlara vəzifələr, rütbələr, mükafatlar verir, kilsəyə qarşı cəsarətli hücumlarına göz yumurlar. Yeni ideologiyada, yeni baxışlarda necə bir odun, alovun gizləndiyini axıra qədər başa düşməyən ən yüksək kilsə xadimləri də, hətta katolikliyin beşiyi olan Roma da ümumi rəyin, dəbin təsiri altına düşür. Papa X Lev özü ətrafına alimlər, rəssamlar, heykəltəraşlar toplayır, İsa haqqındakı əfsanələrlə bağlı atmacalar söyləyir. Onu da qeyd edək ki, burjuaziyanın feodalizm əleyhinə mübarizəsi bir sıra ölkələrdə kilsə islahatı uğrunda mübarizə şəklini alır. Məhz bu mübarizələrin nəticəsində bir çox ölkələr, o cümlədən İngiltərə, Niderland, Skandinav ölkələri, Cenevrə, alman knyazlıqlarının bəziləri katolik Romasının nüfuz dairəsindən çıxaraq onda bir gəlir vergisi verməkdən imtina etdi. Fransada dini təriqətlər ucbatından Afaq Yusifli İshaqlı 6 qanlı döyüşlər baş verdi. İnqilabi tufan az qaldı ki, feodalizmi silib atsın, əsrlər ərzində formalaşan sosial hüquqi sistemi darmadağın etsin. Necə bir odla oynadıqlarını ancaq indi başa düşən Roma papası və bütün Avropa mütləq hakimləri yeni baxışlara və görüşlərə qarşı qəti hücuma keçdilər. Elm, ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrinə qarşı onların əvvəlki münasibətlərindən əsər-əlamət qalmadı. Nəzakətli, maarifpərvər bir hökmdar kimi tanınan, "ədəbiyyatın atası" sayılan fransız kralı I Fransisk yeni fikrə qarşı hücumun ilk cərgələrində dayandı. Feodal-katolik irticası tonqallar və dar ağacları vasitəsilə tarixin irəliyə hərəkətinin qarşısını almağa çalışdı. Bu irticanın ən mühüm təzahürlərindən biri inkvi- zisiya (latıncadır, axtarış, istintaq deməkdir) ali məhkəmə- sinin yaranması idi. İnkvizisiya sonralar III Pavel adı ilə papa olan kardinal Karaffanın təşəbbüsü ilə 1542-ci ildə Romada təşkil edilmişdir. 1559-cu ildə konqerqasiya adı ilə Roma papasının müəyyən məsələlərə baxan xüsusi bir idarəsi yaranır. Ağıllar, şüurlar üzərində nəzarəti həyata keçirmək və qadağan olunmuş kitabların siyahısını – indeksini tərtib etmək bu idarəyə həvalə olunur. Bu siyahıya, gözlənildiyi kimi, xristian dininin ruhuna və hər cür formal xüsusiyyətinə zidd olan çap kitabları daxil edilirdi. Bu siyahıya ayrı-ayrı əsərlərin daxil edilməsi işi indi də davam etdirilir. Həmin "indeks"də Volter, Didro, Hüqo kimi ən məşhur sənətkarların adlarına rast gəlmək olar. Trident şəhə- rində çağırılan ümumdünya kilsə məclisi papanın günahsız olduğunu etiraf etməklə ona qeyri-məhdud hakimiyyət verdi. İspan rahibi İqnat Loyola tərəfindən Yezuit Ordenini 1540-cı ildə papa III Pavel rəsmi şəkildə təsdiq etdi. Yezuitlər təşkilatı XVII-XVIII əsrlərin Avropa həyatında dərin izlər buraxdılar. Tərbiyə işinə nəzarəti ələ alıb xüsusi XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 7 məktəblər açdılar. XVII və XVIII əsrlərin bir çox böyük sənətkarları yezuit kollecində oxumuşdur. Yezuitlər belə hesab edirdilər ki, özünü allaha həsr etmək istəyən hər bir kəs iradəsindən əlavə ağlını da ona verməlidir. Feodal katolik irticası öz tədbir və hücumları ilə İntibah dövrünün əsas nailiyyətlərini məhv edə bilməsə də, tarixi inkişaf sürətini xeyli ləngitdi, qabaqcıl ideallar uğrunda mübarizə aparan ziyalılar arasında narahatlıq saldı, feodalizmin qəti tarmar edilməsi vaxtını uzatdı, güclü hücum qarşısında qalan feodal zadəgan sinfinə bir müddət nəfəs almaq, özünə gəlmək imkanı verdi. İrtica qüvvələri öz hərəkətləri, təqibləri, inkvizisiya tonqalları ilə insanların şüurunda fəci bir ikitirəlik, parçalanma, ideya düşkünlüyü əmələ gətirdi. Bəşəriyyətin yetişdirdiyi bir çox ağıl, kamal dahilərini cismən məhv etdiyi kimi, bir çox iradəcə zəif olanları da doğru yoldan uzaqlaşdırdı. Qərbi Avropada katolik irticasının təsiri ilə şüurlarda əmələ gələn dəyişmələri göstərmək üçün XVI əsrin görkəmli italyan şairi Torkvato Tassonun taleyini xatırlamaq kifayətdir. Katolik irticasının güclü təsiri altında Tasso antik mədəniyyətdən, İntibah dünyagörüşündən əl çəkir, katolik dininin norma və tələblərinə baş əyir. O, hətta yeni xristian eposu yaratmaq müddəasını irəli sürür. "Həqiqətəuyğunluq və möcüzə, demək olar ki, həmişə bir-birinə əksdir. Halbuki bu xüsusiyyətlər qəhrəmanlıq poemasının ən zəruri şərt- ləridir. Şairlik sənəti ondan ibarətdir ki, onları birləşdirsin. Xristian şair buna ancaq o vaxt nail ola bilər ki, belə möcüzəli hərəkətləri allaha, onun mələklərinə, müqəd- dəslərinə, yaxud fövqəltəbii qüvvə bəxş olunanlara, yəni iblislərə, cadugərlərə və pərilərə aid etsin. Həqiqətəuyğunluq isə burada ona görə mümkündür ki, biz beşikdən başlayaraq bu sayaq möcüzələr haqqında söhbətlər eşidirik. Beləliklə, yeni epik poema ancaq ya xristianlıq, Avropa məzmununa Afaq Yusifli İshaqlı 8 malik olmalıdır". Tassonun bu mülahizələrində katolik irticasının təsiri aydınca hiss olunur. Gördüyümüz kimi, Tasso özü başa düşür ki, möcüzə və həqiqətəuyğunluq bir-birini rədd edən keyfiyyətlərdir. Lakin katolik irticasının təzyiqi altında İntibah dövrünün sağlam insani dünyagörüşündən geri çəkilən şair bu birləşməz keyfiyyətləri birləşdirməyə ümid edir, görünür, daha çox insanların dini hisslərinə arxalanır. Məhz şüur və baxışlarda əmələ gələn bu cür parçalanma və ziddiyyətlər bir sıra Qərbi Avropa ölkələrinin incəsənətində barokko adlandırılan üslubi cərəyanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu üslubi cərəyanın daxili mahiyyəti şən, nikbin İntibah dünyagörüşü ilə yenidən bərpa edilən kədərli, bədbin, tərki-dünya orta əsrlər xristian baxışları arasındakı ziddiyyətlərlə şərtlənir. İnsanların şüur və hislərini feodal katolik irticası orta əsr xristianlığına, tərki-dünyalıq, həyatdan küskünlük əhval-ruhiyyəsinə doğru çəkirsə, İntibah onu sevincə, şadlığa, təbiətə, həqiqətəuyğunluğa doğru meylləndirir. İnsan qaranlıqla işıq, elmi dünyagörüşlə dini xurafat arasında sərgərdan qalır. Bu baxımdan Tassonun "Azad edilmiş Yerusəlim" poeması diqqəti daha çox cəlb edir. Şair əsərində daim bir- birilə düşmən və barışmaz olan həzz ideyası ilə xristian asketizmi ideyasını birləşdirməyə, barışdırmağa can atır. Poemada Yerusəlim (Beytülmüqəddəs, Qüds) di- varları qarşısında dayanan xristian cəngavərlərinin qəhrə- manlığından söhbət açılır. Bulonlu Qotfrid onların sərkərdəsidir. Müəllifin fikrinə görə, o, xristian idealları uğrunda vuruşan bir sərkərdə kimi oxucunun diqqətini daha çox cəlb etməli, onun idealına çevrilməlidir. Türklərin Avropada yerləşməsi və İtaliya dəniz ticarətinin Şərqə yolunu bağlaması baxımından poemanın mövzusu aktual səslənirdi. Poema italyanlara qəhrəmanlıq ruhu aşılayıb, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 9 onları türklərə qarşı ümumxalq mübarizəsinə ilhamlandırmalı idi. Digər tərəfdən poemada təsvir edilən xristianlarla kafirlərin döyüşü müasirlərin şüurunda katoliklərin islahatçılığa qarşı mübarizəsi ilə səsləşirdi. Göründüyü kimi, Tassonun səlib yürüşlərini və xristian cəngavərlərini tərənnüm etməsi tamamilə aktual, müasir səciyyə daşıyırdı. Tasso poemasının əsas süjetinə bir sıra aşiqanə epizodlar da artırmışdır. Olind və Sofroniya, Tankred və Erminiya, Armida və Rinaldo epizodları buna misal ola bilər. Poemanın XVI nəğməsində cadugər Armidanın tilsimli bağları, onun öz sehrli kəməri ilə cəngavər Rinaldonu sehrləməsi təsvir olunur. Armida surəti Tasso tərəfindən böyük məharətlə yaradılmış, epizodik səciyyə daşımasına baxmayaraq əsas qəhrəmanı kölgədə qoymuşdur. Poemada o, tədricən xristianlığa nifrət edən, onları məhv etməyə çalışan cadugərdən adi bir qadına çevrilir. Rinaldoya bəslədiyi məhəbbət ona qalib gəlir. Rinaldo Armidanı dərin ehtiraslı bir məhəbbətlə sevsə də, allaha xidmət xatirinə dünyəvi sevgidən əl çəkir, Armidanın sehrli bağından uzaqlaşır. Rinaldo xristian dini qarşısında borcunu yerinə yetirib Armidadan ayrılsa da, onu unuda bilmir, Armida da özünü məcbur edə bilmir ki, Rinaldoya nifrət bəsləsin. Qəhrəmanların səhrada axırıncı görüşü, özünü zəhərli oxla öldürmək istəyən Armidanın qarşısında Rinaldonun həqiqəti etiraf etməsi, onun cəngavəri və qulu olduğunu bildirib xristianlığı qəbul etmək üçün ona yalvarması Tassonun baxışlarındakı ideya ziddiyyətlərindən xəbər verir. Xristian asketizmi, tərkidünyalığı ilə bütpərəst hissiyyatlığının, həyatsevərliyinin toqquşmasında faktiki olaraq hiss və ehtiras qələbə çalır. Tassonun bütün cəhdlərinə baxmayaraq onun poemasında xristian ideallarının qələbəsi Afaq Yusifli İshaqlı 10 təsdiq edilmir. Tasso özü də başa düşür ki, birləşməz, yovuşmaz ünsürləri birləşdirmək, qovuşdurmaq mümkün olmamışdır. Ona görə də, qəfəsdə quş kimi çırpınır, gah onu Romaya aparıb mütəxəssislərin müzakirəsinə verir, gah özünü bidətdə təqsirləndirərək könüllü şəkildə inkvizisiya məhkəməsinin mühakiməsinə təqdim edir. İnkvizisiya məhkəməsi ona bəraət qazandırsa da, şairin şübhələri dağılmır, poemanı yenidən işləməmiş çap etmək istəmir. Tasso gah istəyir ki, poemada dünyəvi, həqiqətəuyğun nə varsa məhv etsin, gah da allahı unudur, məhəbbətə və gözəlliyə həsr edilmiş səhifələr üzərində göz yaşı tökür. Bu dövrdə Qərbi Avropanın hər yerində eyni vəziyyət hökm sürürdü. İspaniyada katolik şair Kalderon bir sıra əsərlərində, o cümlədən "Ölümdən sonra sevgi" dramında dünyəvi insan məhəbbətinə heyranedici bir himn yaradır. İngilis şairi Con Donnun şeirlərində dini mistika ilə cismani sevginin tərənnümü bir-birinə qarışır. Feodal sistemin başlanan böhranı ilə əlaqədar Qərbi Avropa ölkələrinin ədəbiyyat və incəsətində barokko cərəyanı formalaşır. Tarixdə həmişə olduğu kimi, aparıcı mövqeyini itirən siniflər özlərinin xəstə, cılız həyat fəlsəfəsini işləyib hazırlayırlar. Ölən siniflərin bədbin, ümidsiz əhval-ruhiyyəsi xüsusi estetik formalara bürünür. Vahiməli və dəhşətli mənzərələr şair və rəssamları daha çox cəlb edir. İntibah dövrü humanistlərinin dinə şübhə ilə yanaşan görüşlərinin yerini dini vəcd və çılğınlıq tutmağa başlayır. Allah özü də qəddar, amansız bir qüvvəyə çevrilir. İnsanın ilahinin qorxunc qüdrəti qarşısında acizliyi, miskinliyi mövzusu barokkonun ən sevimli mövzusu olur. Xüsusi forma şikəstliyi, hiss və duyğulardakı sınıqlıq, parçalanma, bir-birini rədd edən uyğunsuzluqlar ölən bir XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 11 dünyanın özünü itirməsi, çaşbaş qalmasının ifadəsi kimi səslənir. Xüsusi forma aristokratizmi, zahiri intellektual əlamətlər sosial aristokratizmi ucaltmaq və təsdiq etmək məqsədi izləyir. Zərif, incə hisslər, təmtəraqlı, nəzakətli qəhrəmanlara, uzaq ekzotik ölkələrə heyranlıq, bütün bunlar hamısı gerçəklikdən, onun həqiqətlərindən qaçmaq arzuları- nın, təşəbbüslərinin təzahürü idi. Barokko ədəbiyyatı bu dövrdə ölən siniflərin kəşf etdiyi tiryəkvari bir vasitə idi. Onlar həmin tiryəkin köməyi ilə xoşagəlməz gerçəklikdən qaçıb həyata keçməsi mümkün olmayan xəyallar və yuxular aləmində yaşamağa çalışırdılar. İtaliyada marinizm, İspaniyada qonqorizm, Fransada presyez ədəbiyyat bu işə xidmət edirdi. XVII əsr Qərbi Avropa ölkələrində elmi fikrin inki- şafın xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Feodal cəmiyyətinin yenidən qurulması, məhəlləçilikdən vahid dövlət hakimiyyətinə keçməsi özünün səmərəli bəhrələrini verdi. Orta əsr sxolastikası inkişafda olan bəşər mədəniyyətinin irəliyə doğru hərəkət yolunun üstündən kənara atıldı. Sözdən, hərfdən, nüfuzdan, uydurmadan heç nə götürməmək, hər şeyi təcrübədən, faktdan, şeylərin real gerçəkliliyindən çıxış edib müəyyənləşdirmək yeni dövrün elminin əsas şüarı oldu. İntibah dövrünün bu böyük nailiyyətini feodal katolik irticası məhv edə bilmədi. XVII əsr fransız filosofu R.Dekart elmlərin praktik əhəmiyyətini müəyyənləşdirərək yazır: "Həyatda xeyirli olan bir çox biliklər qazanmaq olar, məktəblərdə öyrədilən mücərrəd fəlsəfənin əvəzində elə bir praktik fəlsəfə tapmaq olar ki, onun köməyi ilə biz peşəkarların müxtəlif məşğələlərini bildiyimiz kimi odun, suyun, havanın, ulduzların, göylərin və bizi əhatə edən bütün cisimlərin güc və hərəkətini də aydınca bilər, biz eyni ilə bu qayda üzrə onları müxtəlif məqsədlərlə istifadə edər və bununla da təbiətin sahibi və Afaq Yusifli İshaqlı 12 ağasına çevrilərdik". İngilis filosofu Bekon da belə hesab edir ki, biz nə qədər çox bilsək, təbiəti bir o qədər artıq dərəcədə özümüzə tabe edirik. İntibah dövrünün humanistləri bütün təbiət qüvvələrinin insan ağlına tabe edilməsini bəşəriyyət qarşısında bir vəzifə kimi qoydular, onlar ictimai həyatın bütün normalarının ağla tabe edilməsini arzulayırdılar. Bu isə özlüyündə konkret olaraq feodalizmin ləğvini tələb edirdi. XVII əsr insan təfəkkürünün diqqətini birinci məsələyə cəlb etdi. Əsrin fəlsəfi fikrinin ən böyük nümayəndələri, o cümlədən Dekart, Bekon, Qaliley bir qayda olaraq təbiətşü- naslıqla məşğul olub ictimai, sosial məsələlərə toxunmadılar, XVII əsr isə özünün ən yaxşı ağıl, kamal sahiblərini sosial problemlərinin həllinə doğru yönəltdi, daha doğrusu, İntibah dövrünün qarşıya qoyduğu ikinci məqsədin yerinə yetirilməsi vəzifəsinə doğru istiqamətləndirdi. XVI əsrin sonlarında Kepler və Qalileyin astro- nomiya, Jilber və Qalileyin fizika, Harveyin fiziologiya, Dekart, Dezarq və Ferma riyaziyyat sahəsindəki kəşfləri İntibah dövrünün elmi biliklər sahəsində qazandığı nailiyyətlərin sonrakı inkişafı və davamı olmaqla bərabər elmin inkişafında tamamilə yeni bir dövrün başlandığını xəbər verir. Təsadüfi və qeyri-ardıcıl tapıntıları indi müəyyən bir elm sahəsindəki ardıcıl və sistemli axtarışlar əvəz edir. Elmi idrakın əsasını təcrübə, eksperiment təşkil etməyə başlayır. Onun son nəticəsi isə təcrübələr əsasında fərdi, xüsusi hadisələri ümumiləşdirmək yolu ilə obyektiv, dəqiq qanunauyğunluqları tapmaq, aşkara çıxarmaq olur. Elm sahəsindəki bu keyfiyyət sıçrayışı birinci növbədə istehsal qüvvələrinin inkişafı, kapital münasibətlərinin təkamülü ilə şərtlənən ehtiyac və tələblərdən irəli gəlirdi. Əgər XVI əsrdə elmi idrakın dairəsi filologiya, astro- nomiya, coğrafiya, botanika və tibb ilə məhdudlaşırdısa, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 13 XVII əsrdə elmi maraq yeni-yeni sahələri əhatə etməyə başlayır. Dekart, Dezarq və Ferma həndəsi təhlil prinsiplərini və ədədlər nəzəriyyəsini işləyərək müasir həndəsənin əsasını qoyurlar, riyaziyyat elmin aparıcısına çevrilir. Qaliley kəfgirin hərəkəti üzərində apardığı müşahidələri, Toriçelli havasız sahəni öyrənməsi və barometri kəşf etməsi, Dekart qövsi-qüzehin əmələ gəlməsini izah etmək və işığın sınması qanununu tapması, Paskal boşluq və atmosfer təzyiqinə həsr edilən işləri, Nyuton dahiyanə kəşfləri ilə təcrübi fizikanı yaratdılar. Qalileyin sürət və ətalətə həsr edilən elmi işləri mexanikada çevriliş yaratdı. Ərəstun və Paraselsin nüfuzunu rədd edən Boyl öz axtarışları ilə təcrübi kimyanın əsasını qoydu. Harvey anatomiya sahəsindəki təcrübələri ilə qan dövranı qanunlarını müəyyənləşdirdi. F.Redinin böcəklərin və həşəratların əmələ gəlməsi üzərində apardığı təcrübələr və orqanizmin təşəkkülü probleminə həsr etdiyi işlər təcrübi biologiyanın formalaşmasına gətirib çıxartdı. XVII əsrdə bir sıra humanitar elmlərin də inkişafında böyük uğurlar qazanılır. Gerçəkliyin elmi dərkində əldə edilən böyük irəliləyişlər müasirlərin, o cümlədən ədəbiyyat xidmətlərinin mənəvi aləminə güclü təsir göstərir. XVII əsrin Milton, Molyer, Lafonten, Qrifius kimi bir çox yazıçıları dövrün elmi və alimləri ilə bilavasitə bağlı idilər. Kampanella, Qaliley, Paskal kimi elm xadimləri isə bir sıra əsərləri ilə ədəbiyyat tarixində də özlərinə möhkəm yer tutmuşlar. Lakin dövrün elmi, fəlsəfi nailiyyətləri ilə bədii kəşfləri və tapıntıları arasındakı yaxınlıq və bağlar daha dərin və daha mürəkkəb idi. Kampanella, Kepler və Qalileyin astronomiya və kosmologiya ilə bağlı kəşfləri, teleskop və mikroskopun tapılması, yerin kainatda mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi əvvəlki təsəvvürləri alt-üst etdiyi kimi insanın ətraf mühitlə əlaqələri münasibətləri ilə bağlı ədəbiyyatda da bir irəliləyiş müşahidə olunur. Afaq Yusifli İshaqlı 14 Bir cəhəti unutmaq olmaz ki, XVII əsrin elmi və fəlsəfi fikrinin inkişafı son dərəcə gərgin bir şəraitdə həyata keçirdi. Xüsusən, əsrin birinci yarısında humanist ziyalıların məhdud bir dairəsinin dünyagörüşü ilə qalan kütlənin dünyagörüşü arasında kəskin bir təzad mövcud idi. Dini fanatizm xalq arasında dərin kök salmışdı, xurafat və mövhumatçılığın təsiri güclü idi, insanların əxlaqı sərt, kobud və qəddar idi. Nəinki sadə xalq arasında, həm də burjuaziya və zadəgan dairələrində möcüzələrə, cadulara, ovsunlara, tilsimlərə, iblisanə qüvvələrin varlığına inam geniş yayılmışdır. Elmi biliklərin yayılmasına mane olmağa çalışan kilsə bu xurafata tərəfdar çıxır, azadfikirlilikdə şübhələnən adamlara amansız divan tuturdu. Filosof Vanininin tonqalda yandırılması, Teofil de Vionun mühakiməsi, Sirano de Berjerakın müəmmalı ölümü, kilsə xadimləri tərəfindən Molyerin təqib edilməsi, şair Klod le Ptinin 1662-ci ildə edam olunması, Paskalın, Rasinin faciəsi buna misal ola bilər. İtaliya və İspaniyada inkvizisiya hökm sürürdü. 27 il həbs cəzasına məhkum edilən Kampanellanın iztirabları müasirlərinin şüurunda dərin izlər buraxmaya bilməzdi. Təsadüfi deyildir ki, inkvizisiyanın qurbanı olan Qalileyin faciəli taleyi onunla görüşən Miltonun mənəvi aləminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bütün bunlarla yanaşı, XVII əsrin elmi, fəlsəfi fikri XVIII əsrdə Maarifçilik hərəkatının müzəffər yürüşünə gətirib çıxarmışdır. Bu dövrdə Kornel, Rasin, Molyer, Milton, Lope de Veqa, Kalderon kimi öz adlarını bəşər mədəniyyətinin salnaməsinə yazan sənətkarlar yetişmişdir. XVII əsrin ədəbi həyatı daha çox üç ədəbi cərəyan ətrafında mərkəzləşmişdir: İntibah dövrü humanistlərinin ənənələrini davam etdirən Renessans realizmi, klassisizm və barokko. Bu dövrün ədəbiyyatında güclü, sağlam, irəliyə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 15 doğru hərəkəti əks etdirən hər nə varsa, İntibah realizmi və klassisizmlə əlaqədardırsa, ideya və iradə bütövlüyündən məhrum olan, qüsurlu hər nə varsa, barokko ilə bağlıdır. Lakin barokkonu bədiiliyə zidd bir cərəyan saymaq yanlış olardı. XVII əsrin ədəbiyyat və incəsənətində ən güclü üslubi cərəyanlardan biri olan barokko bəşəriyyətin bədii fikir xəzinəsinə yüksək dəyərə malik olan abidələr vermişdir. Barokko cərəyanına mənsub olan yazıçılara və onların əsərlərinə və ideya mövqelərinə nə qədər tənqidi yanaşsaq da, bu həqiqəti unutmaq olmaz. Barokko, bir şikəst ata və gözəl ananın izdivacından dünyaya gələn şikəst övladdır. İntibah dövründə torpaqdan baş qaldıran humanist antik mədəniyyət və orta əsrlər cəhalətinin axirət kabusu bu şikəst uşağın dünyaya gəlməsinə səbəb olan valideyndir. Bu bir- birinə zidd olan, biri digərinə uyuşmayan ata-ananın uşağı da qəribə, qeyri-adi sifətlərə malik olmuşdur. Xatırladaq ki, barokko sözünün lüğəti mənası da düzgün olmayan, qəribə deməkdir. Portuqaliyada barokko sözünü formaca düzgün olmayan mirvari ilə əlaqədar işlədirlər. Bir həqiqət aydındır ki, barokko gerçək həyatın təzahürüdür, feodal idarə sisteminin böhranı ilə əlaqədar yaranmışdır. Humanist dünyagörüşünün feodal katolik irticasının təzyiqi ilə şərtlənən böhranını əks etdirir. Bu ədəbi cərəyan XVII əsrdə Avropa ölkələrinin bir çox ədəbi dairələrini əhatə etdi. Barokko üslubunun ən böyük nümayəndələrindən biri Kalderondur. Lakin onun müxtəlif iz və əlamətlərini Kornel, Rasin, Milton, Qrimmelshauzen kimi sənətkarların irsində də görmək olar. Barokkodan fərqli olaraq İntibah realizmi Renessans dövrü humanistlərinin demokratik ənənələrini davam etdirir. Bu cərəyanın ən görkəmli nümayəndəsi Lope de Veqa idi. Onun əsərləri həyat eşqi, günəş işığı, nikbin əhval-ruhiyyə ilə doludur. Barokko cərəyanı nümayəndələrinin Afaq Yusifli İshaqlı 16 ümidsizliyinin, bədbinliyinin, kədərinin əksinə olaraq Lope de Veqanın əsərlərinə şən, gülər, nikbin bir əhval-ruhiyyə hakimdir. Lope de Veqa klassisistlərin ehkamçılıq və quruluğunu da rədd edir, sənətkar ilhamının azadlığı, kütlələrə yaxın olması prinsipini irəli sürür. Realist ənənələri davam etdirən yazıçılar presiyoz- çülərin, marinistlərin, qonqoristlərin təmtəraqlı axtarışlarına gülür, onların ən çevik ağıl sahiblərini çaş-baş sala bilən söz, ifadə, obraz oyunbazlıqlarını tənqid edirlər. Onlar sənətkarı xalqdan öyrənməyə çağırır və göstərirlər ki, hər hansı bir göy satan bu zərif əsərlərin müəlliflərinə onların bütün axtarışlarının səfsətə və yanlış olduğunu sübut edə bilər. Realist cərəyanın bəzi nümayəndələri qəsdən "alçaq" ədəbi formalara keçir, kobud gerçəkliyi əks etdirməyə can atırlar. Realist məişət romanı janrının ilk nümayəndələrindən olan Şarl Sorel "Fransion" əsərində yazır: "Biz insan həyatının mənzərəsini göstərməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq, ona görə də burada onun ayrı-ayrı cəhətlərini nəzərdən keçirmək lazım gəlir". Kobud zarafatlardan, sataşma və söz oyunlarından sıx-sıx və məharətlə bəhrələnən yazıçı yeri gəldikcə ən ciddi ictimai məsələlərə toxunur. Əsərinin bir yerində Ş.Sorel belə humanist bir qənaət ifadə edir ki, dünya nemətləri hamının ümumi qismətidir, o, birisi başqasından üstün sayılaraq bir adama məxsus olmamalıdır". XVII əsrin üçüncü ən mühüm ədəbi cərəyanı olan klassisizm universitet dairələrində yaranmışdır. Bu cərəyanın nəzəri əsasları üzərində kitab təsiri aydın hiss olunur. İntibah dövrünün humanistləri orta əsrlər incəsənətini rədd edərək antik mədəniyyətinə üz çevirdilər və antik mədəniyyət üzərində apardıqları müşahidələr əsasında onun nəzəri əsaslarını qoydular. Bu nəzəriyyənin zəifliyi onda idi ki, antik təcrübə qanun kimi qəbul edilir, Qərbi Avropa xalqlarının orta əsrlər müddətindəki inkişafı, milli XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 17 xüsusiyyətləri və ənənələri nəzərə alınmırdı. Məhz bu cəhətinə görə klassisizm Almaniya, İngiltərə, İtaliya kimi ölkələrdə əlverişli zəmin tapa bilməmişdir. Tarixi inkişafın xüsusi keyfiyyətləri nəticəsində klassisizm Fransada geniş yayılmış və bir sıra parlaq uğurlar qazanmışdır. Malerb, Gez de Balzak, Şaplen, Vojla, d`Obinyak və xüsusən Bualo onun nəzəriyyəsini hazırlamış, Kornel, Rasin, Molyer kimi sənət- karlar isə klassisist dramaturgiyanın ölməz nümunələrini yaratmışlar. XVII əsrin Qərbi Avropa ölkələrinin ədəbiyyatından danışarkən bir cəhət nəzərə alınmalıdır ki, bu dövrdə ayrı- ayrı ölkə və xalqların tarixi inkişafı eyni səviyyədə olmamışdır. Dünya ticarət yollarının dəyişməsi İtaliyanın iqtisadiyyatına məhvedici təsir göstərdi. Avropanın ən varlı ölkəsi olan, XIV, XV, XVI əsrin əvvəllərində Avropa və dünya mədəniyyətinin mərkəzi sayılan İtaliya get-gedə hər cəhətdən, o cümlədən mədəniyyət sahəsində yoxsullaşmağa üz qoydu. XVII əsrdə onun ədəbi mənzərəsi bəzi qabaqcıl Avropa ölkələrinin mədəniyyəti ilə müqayisədə yoxsul görünür, başqa ölkələrin ədəbiyyat xadimlərinin diqqətini cəlb edəcək böyük əsərlər yarada bilmir. Təkcə İntibah döv- rünün böyük humanistlərinin axırıncı nümayəndələrindən biri olan Qaliley hələ də öz axtarışları və kəşfləri ilə dünyanı heyrətləndirir, cəlb edir. Ancaq o da irticanın təzyiqi altında fəaliyyət dairəsini məhdudlaşdırır, universitet kafedrasını tərk edir. İtaliyada feodal katolik irticası qələbə qazanır, ölkə geriyə orta əsrlərə doğru qayıdır, burjuaziya mövqelərini onun əvvəlki sahibi olan zadəganlara tərk edərək geri çəkilir. Bunun ən mühüm səbəbi, bir az əvvəl xatırlatdığımız kimi, dünya ticarət yollarının dəyişməsi ilə əlaqədar idi. Almaniyanın özündə də belə bir iqtisadi, siyasi və mədəni geriləmə müşahidə olunurdu. Burada geriliyin əsas Afaq Yusifli İshaqlı 18 səbəbi otuz illik müharibə və onun dağıdıcı nəticələri idi. Məhz buna görə də XVII əsrdə Almaniya mədəniyyət sahəsində hər hansı böyük bir uğur qazana bilməmişdir. Qısa bir müddət ərzində İspaniya digər Avropa ölkələrini qabaqlayaraq irəli çıxdı. Bir sıra müstəmləkələr tutan, yeni kəşf edilmiş Amerikadan çoxlu qızıl əldə edən İspaniya az bir müddət içində varlanır və XVII əsrdə ən güclü dövlətlərdən birinə çevrilir. Lakin bu varlanma və güclənmə prosesi çox çəkmədi. Amerikadan qızıl gəlməsi dayandı, ölkənin daxili təsərrüfat həyatı isə büsbütün pozuldu. Amerikadan gələn qızıla arxayın olaraq heç kəs işləmək istəmirdi. Bu da özlüyündə acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxardı. XVI əsrin sonunda İngiltərə sahillərində "Məğlubedilməz Armada" bütünlüklə məhv olur. Niderland inqilabı və Niderland torpaqlarının İspaniyadan ayrılması onun əvvəlki qüdrətinə xələl gətirdi. XVII əsrdə İspaniya get-gedə daha artıq zəifləyir və yoxsullaşır. Feodal katolik irticası burada da öz işini görür. Servantesin ölümündən /1616/ sonra ispan nəsri dünya mədəniyyəti səhnəsinə çıxmağa cəsarət etməsə də, ispan dramaturqlarının gücü hələ qurtarmamışdır. Lope de Veqanın yaradıcılığı nikbinliyi, rənglərinin əlvanlığı ilə İntibah ənənələrinin hələ güclü olduğunu təsdiq edirdi. Kalderonun güclü istedadı ilə yaradılmış əsərlər qaldırılan problemlərin mühümlüyü və sənətkarlığının əlvanlığı ilə seçilir. Lakin onun dramalarındakı haray çəkən uyğunsuzluqlar, kəskin və aydın gözə çarpan ziddiyyətlər də diqqəti cəlb edir. Bu dramlarda gah intibah dövrünə məxsus işıqlı rənglər, həyat və sevgi çağırışları görünür, gah da ki dəfn nəğmələri, mistik ölüm himnləri eşidilir. XVII əsrdə Fransada ədəbi-mədəni həyat daha qaynar və coşqun bir dövr keçirir. XVII əsri Qərbi Avropa ölkələrinin ədəbi tarixində Fransa əsri adlandıranlar, bizcə, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 19 tamamilə haqlıdırlar. XVI əsrin dəhşətli dini müharibələrindən sonra XVII əsrdə Fransada müəyyən bir siyasi sabitləşmə əldə edilir. Mütləqiyyətçi silki-zadəgan dövləti burada ən klassik bir şəkildə bərqərar olur. Fronda hərəkatı isə mərkəzləşmiş mütləqiyyət dövlətinin yaranmasına heç bir təsir göstərə bilməyən bir hadisə kimi qaldı. Fransada yaranan milli birlik öz bəhrələrini verir, mədəniyyət gur inkişaf dövrü keçirir. Dekartın və Hassendinin fəlsəfi görüşləri, Kornel və Rasinin klassist faciələri, Molyerin komediyaları dünya elmi və mədəniyyəti sahəsinə çıxa biləcək hadisələr kimi qarşılanır. Molyerin komediyaları Şekspir və Lope de Veqadan sonra Bomarşenin meydana çıxmasına qədərki dövrün ən güclü dram əsərləri sayılır. Təmsil /Lafonten/, aforizm /Paskal, Laroşfuko, Labruyer/, memuar /Kardinal de Reti, hesaq Sen-Simon/ və psixoloji roman /madam de Lafayet/ janrları sahəsində də böyük uğurlar qazanılır. XVI əsrin ortalarında İngiltərədə baş verən burjua inqilabı bəşər tarixində yeni səhifə açır, ictimai müna- sibətlərin feodal sisteminə son qoyulur, yeni burjua, kapitalist ictimai münasibətlər sistemi başlanır. Bu inqilabın XVII və XVIII əsrlərin ictimai, mədəni həyatı üçün mütərəqqi əhəmiyyəti xüsusilə böyük olmuşdur. İngiltərə XVII əsrdə dünya fəlsəfi fikrinin tarixinə Frensis Bekon və Hobbs kimi iki böyük materialist filosof bəxş etmişdir. Bədii ədəbiyyat sahəsində İngiltərənin xidməti C.Milton kimi üsyankar bir şairin yetişməsi ilə müəyyənləşir. Onun "İtirilmiş cənnət", "Qaytarılmış cənnət", "Pəhləvan Samson" əsərlərində XVII əsrin inqilabi yürüşlərinin güclü əks-sədaları eşidilir. XVII əsrdə İngiltərədə baş verən inqilabi hadisələr Qərbi Avropa ölkələrində feodal qayda- qanunlarının bütünlüklə məhv olması ilə nəticələnən XVIII əsrə gətirib çıxarır. Afaq Yusifli İshaqlı 20 Mərkəzi və Cənubi Avropa ölkələrinin xalqları bu əsrdə dərin milli faciələr keçirirlər. Polşa kralının işğalçılıq planları, Rusiyanı fəth etmək iddiaları, onun xarici siyasət sahəsindəki çəkisini itirir, daxili iqtisadi və siyasi tənəzzülə səbəb olur. Bu tənəzzül mədəniyyət və ədəbiyyat sahəsində də geriliyə gətirib çıxarır. Xaricdən hücumlara məruz qalan Çexiya və Slovakiya milli müstəqilliyini itirir. Yan Amos Kamenski "Dünyanın labirinti" əsərində çex xalqının qəlbində qopan nalə və harayı əks etdirir. Avstriya əsgərlərinin təpikləri altında əzilən xalq kütlələrinin iniltilərini qələmə alır. Bolqariya və Yuqoslaviya xalqları dünya mədəniy- yətinin inciləri sayıla bilən lirik və epik nəğmələr yaradırlar. Bir sözlə, Qərbi, Mərkəzi və Cənubi Avropa xalq- larının XVII əsrdə yaratdığı ədəbi-bədii abidələr bəşər fikri və istedadının ən mühüm qələbə və məğlubiyyətlərini əks etdirir. Çox dəqiq şəkildə tarixi səbəblərlə şərtlənən bu ədəbiyyat xalqların sevinc və iztirablarını, arzu və düşüncələrini, məhəbbət və nifrətini, ağlının, hissinin, iradəsini zəif və güclü cəhətlərini əlvan bədii formalarda əks etdirmişdir. Feodal katolik irticası nə qədər güclü olsa da, insanların dünyagörüşü və yaradıcılığı üzərində nə qədər ağır izlər buraxsa da, tərəqqi və inkişafın qarşısını ala bilməmişdir. XVII əsrin böyük sənətkarları xalqa arxalanaraq orta əsrlər ideologiyasının qaranlıqlarını yara bilmiş, sənətdə həyat həqiqətini təsdiq etmişlər. Bu dövrün ədəbiyyatının diqqətlə öyrənilməsi bir daha təsdiq edir ki, XVII əsr Qərbi Avropa ölkələrində bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat sahəsində də ən mühüm və orijinal mərhələlərdən biridir. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 21 Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|