Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası

İNGİLİS ƏDƏBİYYATI 
 
XVII ƏSRİN BAŞLANĞICINDA 
İNGİLİS CƏMİYYƏTİ VƏ ƏDƏBİYYAT 
 
Artıq  XVI-XVII  əsrlərin  sərhədində  İngiltərənin 
iqtisadi və ictimai həyatında müşahidə olunan ziddiyyətlərin 
kəskinləşməsi,  burjuaziyanın  ölkənin  təsərrüfatında  və 
siyasətində  daha  artıq  rol  oynamağa  başlaması  məsələnin 
inqilabi  yolla  həllinə  gətirib  çıxardı.  Bu  dövrdə  İngiltərə 
manufaktura sənayesi şəhərin sərhədlərini aşaraq kəndə ayaq 
açdı.  Kənd  manufakturalarında  minlərlə  yoxsul  işləyirdi. 
Uzaq  bazarları  ələ  keçirməyə  çalışan,  bu  məsələdə  ingilis 
dövlətini  Hollandiya,  İspaniya,  Portuqaliya  ilə  mübarizə 
aparmağa vadar edən iri ticarət kompaniyaları meydana çıxır. 
Ost-İnd,  Vest-İnd,  Moskva  kompaniyaları  buna  misal  ola 
bilər. 
Zadəganlıq  ingilis  burjuaziyasının  ticarət  əməliy-
yatlarında  yaxından  iştirak  edir,  hətta  çox  vaxt  dəniz 
qarətlərində və müstəmləkə macəralarında ona rəqib çıxırdı. 
XVI  əsrdən  başlayaraq  İngiltərədə  yeni  tipli  zadəganlar 
qrupu  yaranır  ki,  onlar  öz  torpaqlarında  qoyun  saxlayır, 
manufakturalar  üçün  xammal  verirdilər.  Bunun  nəticəsində 
də ingilis burjuaziyası ilə zadəganlar arasında uzun müddətli 
möhkəm bir ittifaq yaranır.  
Bu  qoyunçu-zadəganlar  ələ  keçirdikləri  torpaqları 
otlaqlara çevirir, orada  yaşayan kəndliləri isə "çəpərləmələr" 
yolu ilə oradan qovurdular. XVI-XVII əsrlərin sərhədlərində 
bu  "çəpərləmələr"  son  dərəcə  böyük  sahələri  əhatə  edir  və 
kəndli  kütlələrinin  kütləvi  şəkildə  yoxsullaşmasını  daha  da 
sürətləndirirdi. 
Burada 
köhnə 
qaydalarla 
yaşayan 
zadəganlarla  bütün  torpaqları  ələ  keçirib  onları  otlaqlara 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
86 
çevirmək  istəyən  yeni  zadəganlar  arasında  da  müəyyən 
ziddiyyətlər meydana çıxır. İlk mərhələdə kəndlilər yeni-yeni 
istismar  formalarına,  XVI-XVII  əsrlərin  aqrar  çevrilişinin 
gətirdiyi  fəlakətlərə  qarşı  çıxış  etməyə  dəfələrlə  cəhd 
göstərir,  o  biri  tərəfdən  isə  şəhər  yoxsulları  öz  çıxışları  ilə 
burjuaziyanı narahat etməkdə idi. 
İngilis  mütləqiyyəti  ilə  burjuaziya  arasındakı 
ziddiyyətlər  kəskinləşdikcə,  feodal  zadəganlığının  və  dövlət 
kilsəsinin  öz  mövqeyini  asanlıqla  əldən  verməyəcəyi 
aydınlaşdıqca ingilis burjuaziyasının ən radikal dairələri xalq 
kütlələrinə  yaxınlaşmaq,  onlarla  ittifaqa  girmək  qərarına 
gəldi.  Burjuaziya  yaxşı başa düşürdü ki, feodal  mütləqiyyət 
idarə üsulunu məhv edə biləcək yeganə bir qüvvə varsa, o da 
xalq kütlələridir. 
Burjuaziya  və  "yeni"  zadəganlıq  mütləqiyyətə  qarşı 
mübarizədə  parlamentdən  də  istifadə  etmək  qərarına  gəldi. 
Məsələ  burasındadır  ki,  parlament,  xüsusən  onun  "icmalar 
palatası"  Tüdorlar  hakimiyyətini  müdafiə  edən  orqandan, 
ona qarşı müxalifətdə olan bir təşkilata çevrilmişdi. "İcmalar 
palatası" sinfi tərkibi baxımından antifeodal müxalifətə daha 
yaxın idi. 
Get-gedə  güclənməkdə  olan  puritanlıq  hərəkatı  kral 
hakimiyyəti  üçün  daha  qorxulu  idi.  İngiltərə  yepiskop 
kilsəsinə  qarşı  duran  puritanlıq  burada  geniş  yayılan  ciddi 
intizama malik olan, yaxşı təşkil edilmiş bir partiya səciyyəsi 
daşıyırdı.  O,  parlamentə  nisbətən  mütləqiyyət  quruluşuna 
qarşı ictimai ixtilafın daha güclü qüvvəsi idi. 
İngilis  feodal  mütləqiyyət  quruluşuna  qarşı  duran 
müxalifət  cəbhəsinin  qüvvələri  get-gedə  güclənir  və 
fəallaşırdı.  Artıq  həmin  dövrdə  bu  müxalifət  qüvvəsinin  öz 
daxili  ziddiyyətlərinin  üzə  çıxmasına,  narahatlıqlara  səbəb 
olmasına  baxmayaraq  şəhər  burjuaziyası  milyonlarla 
kəndliləri,  şəhər  yoxsullarını  və  yeni  zadəganları  öz 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
87 
rəhbərliyi  altında  birləşdirərək  mütləqiyyətə  qarşı  döyüşlərə 
aparırdı. Artıq inqilabın gedişində ingilis cəmiyyətinin ayrı-
ayrı  sinifləri  və  təbəqələri  arasındakı  ziddiyyətlər  aşkara 
çıxsa  da,  antifeodal  qüvvələr  mütləqiyyətə  nisbətən  daha 
güclü  idi.  Bu  qüvvələrin  qarşısında  feodal  mütləqiyyət 
irticası  duruş  gətirə  bilmir,  dalbadal  məğlub  olur,  iflasa 
doğru gedirdi. 
XVI-XVII  əsrlərin  sərhədlərində  baş  verən  siyasi, 
ictimai  hadisələr  ədəbiyyata  da  öz  təsirini  göstərdi.  XVII 
əsrin  əvvəllərində  ingilis  humanizmində  böhran  müşahidə 
edilməyə başladı. XVII əsrin ikinci yarısının Bekon, Spenser, 
Şekspir,  Qrin,  Bomont  kimi  mütəfəkkir  və  yazıçılarını 
C.Donn, Uebster, Dekker kimi sənətkarlar əvəz etdi. Onların 
əsərlərində  ümidsizlik,  inamsızlıq,  düşkünlük  əhval-
ruhiyyəsi əks olunurdu. 
XVI  əsr  humanistlərinin  böyük  ümidlər  bəslədiyi 
vahid  milli monarxiyanın  ədalətsiz  bir  quruluş  olduğu  aşkar 
oldu.  Bu  dövrün  humanist  utopiyalarında  ingilis  xalqının 
müdrik  və  ədalətli  kral  tərəfindən  idarə  olunacaq  gələcək 
xoşbəxt  həyatı  haqqındakı  arzular  alt-üst  oldu.  Bu  isə  öz 
növbəsində  humanist  ziyalılar  arasında  xalqın  gücünə 
inamsızlıq 
və 
bədbinlik 
əhval-ruhiyyəsi 
oyadırdı. 
Mütləqiyyət quruluşu və hakim kilsə irticası öz hücumlarını 
məhvə  doğru  gedən  kral  hakimiyyəti  üçün  qorxulu  olan 
qabaqcıl  ingilis  humanistlərinə  XVII  əsrin  inqilabi 
döyüşlərində  mühüm  mövqe  tutan  puritanlar  düşmən 
münasibət bəsləyir, onları təqib edirlər. Onlar hər cür azadfi-
kirliliyi boğur, kalvinist moizələrinin tələblərinə tabe olmağı 
tələb  edirdilər.  Humanistlərin  şən,  həyatsevər  dünyagörüşü 
ilə  puritanların  /kalvinistləri  İngiltərədə  belə  adlandırırdılar/ 
ideyaları bir araya sığmırdı. 
Vaxtilə  ingilis  milli  dövlətinin  yaranması  və  möh-
kəmlənməsi  uğrunda  çıxış  edən  humanistlər,  indi  ya  feodal 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
88 
zadəgan  irticasının  tələblərinə  tabe  olmalı,  ya  Şekspir  kimi 
susmalı,  ya  da  əzablı  şübhələr  və  axtarışlar  nəticəsində 
əvvəlki  baxışlarından  əl  çəkib  yeni  görüşlər  hazırlamalı 
idilər.  İngilis  milli  dövlətinin  içərisində  kəskinləşən  sinfi 
mübarizə yazıçılardan tələb edirdi ki, onlar yeni dövrün yeni 
baxışlar  və  görüşlər  sistemini  işləyib  hazırlasınlar.  Onlar 
gənc  ingilis  milli  dövlətinin  necə  quruluşa  malik  olması 
məsələsini  və  bununla  bağlı  bir  çox  mühüm  məsələləri 
aydınlaşdırmalı  idilər.  İngilis  humanizminin  ənənələri  öz 
yeni  davamçılarını  tapmalı  idi.  Meydana  çıxan  yeni  ədəbi 
elmi  qüvvələr,  yeni  dünyagörüşü  incəsənətə  yeni  münasibət 
işləyib hazırlayır, humanizmin böhranını aradan qaldırmaqla 
XVI  əsr  sənətkarlarının  nailiyyətlərini  qoruyub  saxlamağa 
çalışırdılar. 
XVII  əsrdə  ədəbiyyatın  inkişafına  filosof  Bekonun 
ideyaları  xüsusilə  güclü  təsir  göstərmişdir.  İntibah  dövrü 
humanizminin  ənənələrinə  o,  XVII  əsr  mütəfəkkirlərinin 
hamısından  daha  yaxın  idi.  Onun  "Təcrübələr",  "Yeni 
Orqanon",  "Yeni  Atlantida"  kimi  əsərləri  fəlsəfi  əsərlərlə 
olmaqla  yanaşı  istedadlı  bir  sənətkar  qələmi  ilə  yazılmışdır. 
Bekon  öz  fəlsəfi  nəzəriyyələrini  qeyri-adi  ifadəli  bir  tərzdə 
şərh edir. 
XVII  əsr  ingilis  şair  və  yazıçıları  Bekonun  əsərləri 
əsasında  tərbiyələnmiş,  onun  fikir  və  ideyaları  əsasında  öz 
dünyagörüşlərini  işləyib  hazırlamışlar.  Milton  və  Marvel 
kimi  sənətkarların  yaradıcılığında  bu  cəhət  daha  qabarıq 
şəkildə  nəzərə  çarpır.  XVII  əsrdə  ingilis  humanizminin 
ənənələri  B.Conson,  Milton,  Uinstenli,  Benyan  kimi 
yazıçıların  yaradıcılığında  yeni  keyfiyyətlər  qazanaraq 
yaşamaqda davam edir. XVI əsrin humanistləri kimi onlar da 
xalq  kütlələrinin  mənafeyinə  xidmət  göstərir,  öz  əsərləri  ilə 
feodalizmin  qalıqları  üzərində  qələbə  qazanılmasına  kömək 
edirdilər.  Bu  dövrdə  fəlsəfi  fikirdə  və  incəsənətdə  müxtəlif 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
89 
cərəyanların  mübarizəsi  onların  təmsil  etdiyi  siniflərin  və 
partiyaların mübarizəsinə uyğun olaraq daha açıq, daha kəs-
kin şəkil alır. 
 
XVII  əsrin  başlanğıcında  ingilis  barokko  şeirinin  ən 
tanınmış nümayəndəsi CON  DONN  /1572-1631/ olmuşdur. 
Oksford  və  Kembric  universitetlərində  hüquq  elmlərini 
öyrənən,  müxtəlif  adamların  yanında  katib  işləyən  C.Donn 
ömrünün son illərini müxtəlif  ruhani rütbələrdə  keçirmişdir. 
Mürəkkəb, çətin bir yaradıcılıq yolu keçən şair  yeni dövrün 
əhval-ruhiyyəsini  əks  etdirmişdir.  Şeirlərinin  musiqisinə, 
axıcılığına  az  fikir  verən  C.Donn  özü  üslubunu  "kobud  və 
qaba"  adlandırmışdır.  Lakin  onun  şeirlərində  yandırıcı  bir 
daxili  qüvvə  duyulur.  C.Donn  təzadlı,  zil,  bəm  ahəngləri, 
ülvi  əflatuni  sevgi  hisslərindən  birdən-birə  naturalist 
səhnələrə keçidləri çox sevir, istehza və lənətləri birdən-birə 
vəhd və heyranlıq duyğuları əvəz edir. Bir şair kimi C.Donnu 
əzablı  ziddiyyətlərlə  dolu  olan  mürəkkəb  hissələr,  onların 
toqquşması,  mübarizəsi,  bir-birinə  çulğaşması  cəlb  edir.  Bu 
təzadlar 
və 
mürəkkəbliklər 
vasitəsilə 
o, 
həyatın 
ziddiyyətlərini 
əks 
etdirməyə 
çalışır. 
O, 
həyatın 
müəmmalarını, məntiqi yolla ifadə etmək mümkün olmayan 
ruhi hallarını poeziya vasitəsilə əks etdirməyə can atır. 
Sevgi  əzabları,  ayrılıq  iztirabları,  ölüm  və  onun 
fəlsəfi  mənası,  yetkinlik  və  tənəzzül  rəmzi  olan  payızın 
yazdan üstün olması  Donnun poeziyasının əsas  motivləridir. 
Şair  istiarələrə  çox  meyl  göstərir.  Onun  fikrincə  hər  şey 
nisbidir,  ancaq  başqası  ilə  müqayisədə  və  qarşılaşdırma 
zamanı dərk olunur. 
Bu  dövr  dəbdə  olan  "metafizik  məktəb"in  və  "Karl 
məktəbi"nin
1
 üzvləri  olan  şairlər  yaradıcılıqlarının  bir  sıra 
                                                 
1
 Бу мяктябин ады онун щамиси олан Ы Карл Стцартын адындан эютцрцлмцшдцр. 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
90 
keyfiyyətləri ilə C.Donn ilə birləşirdilər. C.Herbert, R.Kreşo, 
H.Voen,  T.Keryü  kimi  sənətkarları  birləşdirən  bu  məktəblər 
mürtəce  ingilis  mütləqiyyətinin  ideologiyasına  xidmət 
edirdilər. Metafiziklərin nümayəndələrinin şeirlərində mistik 
dini 
əhval-ruhiyyə, 
açıq 
erotika 
və 
döyüşkən 
mütləqiyyətçilik  təəssübkeşliyi  ilə  birləşir,  ingilis  kübar 
dairələrində  katolikliyə  rəğbətin  gücləndiyini  göstərirdi. 
İngilis mütləqiyyəti XVII əsrin iyirminci illərində katolikliyə 
rəğbətlə  yanaşır,  puritançılıq  və  kalvinizm  dini  bayrağı 
altında çıxış edən mütərəqqi qüvvələrə qarşı mübarizədə ona 
arxalanmağı əlverişli sayırdı. 
"Metafiziklərin"  "Karl  məktəbi"  şairlərinin  lirik 
qəhrəmanı  ya  mistik  dini  seyrçiliyə  qapılmış,  yaxud 
mücərrəd elmi axtarışlarla məşğul olan bir xəyalpərvər, ya da 
çoxsaylı  cəngavərlik  romanlarının  qəhrəmanlarını  təqlid 
edən  bir  rıtsardır.  Bu  əsərlərin  dil  və  üslubu  da  onların 
məzmunundan  uzağa  getmirdi.  Onlardakı  ritorika,  söz 
oyunbazlığı,  incə  ifadələr  arxasınca  qaçmaq  meyli  həmin 
əsərlərin xalqa zidd bir mahiyyətdə olduğunu bir daha nəzərə 
çatdırırdı. 
XVII  əsrin  ilk  illərində  mürtəce  ədəbi  cəbhənin 
əksinə  olaraq  qabaqcıl  yazıçılar  xalqın  istək  və  arzularını 
qələmə  alır,  dövrün  ziddiyyətlərindən  söhbət  açır,  xalq 
kütlələrinin  mütləqiyyətə,  zadəganlığa  və  hakim  kilsəyə 
qarşı  mübarizəsindən  danışırdılar.  Bu  dövrün  ən  istedadlı 
sənətkarlarından  biri  Şekspirin  kiçik  müasiri  dramaturq 
Bencamin  Conson  /1573-1637/  idi.  Yazıçının  hörmət  və 
məhəbbət  əlaməti  olaraq  onu  Ben  Conson  adlandırırdılar. 
Dramaturq  artıq  "Hər  kəsin  öz  əxlaqı  var",  "  Hər  kəsin  öz 
əxlaqı yoxdur" adlı ilk komediyalarında ingilis gerçəkliyinin 
canlı  səhnələrini  yaradır,  cəmiyyətin  əxlaqının  parlaq 
səciyyələrini  təsvir  edir.  Bunlarda  nəsihətçilik  meyli 
güclüdür. 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
91 
Ben Conson "Sintiyanın məclisi", "Qafiyəquraşdıran" 
pyeslərində özünün ədəbi düşmənlərinə kəskin cavab vermiş, 
onların  dramaturgiyanı  ancaq  zərif  bir  əyləncə  vasitəsinə 
çevirmək  cəhdlərini  rədd  edərək  incəsənətin  öyrədici, 
tərbiyəedici vəzifələrindən danışmışdır. 
"Seyan:  onun  süqutu"  və  "Katilina:  onun  sui-qəsdi" 
faciələrində  isə  Conson  Şekspir  ənənələrinə  sadiq  qalaraq 
siyasi  faciə  yaratmış  və  bu  faciələrdə  özünün  mütləqiyyətə 
zidd  olan  respublika  görüşlərini  ifadə  etmişdir.  Şekspirin 
faciələrindən  fərqli  olaraq  Conson  ciddi  elmi  axtarışlar 
aparmış, öz Roma faciələrini Roma adət və ənənələri, tarixi 
faktları  ilə  zənginləşdirmişdir.  Ayrı-ayrı  surətlərin  nitq  və 
danışıqları Roma tarixi və ədəbi abidələrinin diqqətli filoloji 
tədqiqi əsasında yaradılmışdır. 
Dramaturqun  "Voltene"  /1607/,  "Episin,  yaxud  dön-
məz  qadın"  /1609/,  "Kimyagər"  /1610/,  "Müqəddəs  Varfo-
lomey  günündə  yarmarka"  /1614/  kimi  komediyalarında 
ingilis  gerçəkliyinin  daha  realist  mənzərələri  yaradılmış, 
iflasa  uğramış  zadəganların,  acgöz  burjua  nümayəndələrinin 
satirik  surətləri  yaradılmışdır.  Burjua  acgözlüyü  və 
tamahkarlığını tənqid edən Conson "Voltene" komediyası ilə 
Şekspirin  "Afinalı  Timon"u  ilə  yanaşı  dura  bilən  bir  əsər 
yazmışdır. 
"Müqəddəs  Varfolomey  günündə  yarmarka"  kome-
diyasında Conson ingilis cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinin 
nümayəndələrini  yarmarka  meydançasına  toplayaraq  şən, 
canlı,  xəlqi  bir  əsər  yaratmışdır.  Nadan  və  qəddar  hakim 
Overdu, özünü dindar, təmiz bir adam kimi göstərən riyakar 
puritan Rebi Bizi surətinin təqdimində dramaturqun xəlqiliyi 
daha aydın nəzərə çarpır. 
Conson  inqilab  ərəfəsi  dövrünün  ingilis  gerçəkliyini, 
bu gerçəkliyin nümayəndələrini ustalıqla qələmə alır. Onun " 
Varfolomey  yarmarkası"  komediyasında  yaradılan  xalq 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
92 
nümayəndələrinin surətləri – yomenlər və plebeylər rəğbətlə 
təsvir olunur, onlardakı güc, enerji göstərilir. Onların hərəkət 
və sözlərində yaxınlaşan inqilabın nəfəsi duyulur. 
Ben  Conson  öz  estetik  görüşlərini  şərh  edən  ayrıca 
əsərlər yazmamışdır. Lakin pyeslərinin önsözlərində, dostları 
ilə  söhbətlərində,  xüsusən  "Kəşflər"  adlı  aforizmlər 
toplusunda  dramaturq  incəsənətə  dair  görüşlərini  şərh 
etmişdir.  Gerçəkliyin  ən  tipik  hadisələrini  tapıb  göstərməyi, 
surəti  dərin  psixoloji  təhlildən  keçirməyi  tələb  etmək  onun 
estetik  görüşlərində  əsas  yer  tutur.  Lakin  rasionalizmə 
müəyyən  meyl  onu  həyatı  dialektik  inkişafda,  rəngarəng 
tərzdə  əks  etdirməyə  imkan  verməmiş,  onun  realizmini 
məhdudlaşdırmışdır. Bu cəhət Consonu erkən klassisistlər və 
onların sələfləri ilə yaxınlaşdırır. 
Consonun "yumor" nəzəriyyəsində də bu cəhət aydın 
görünür.  Dramaturqa  görə  "yumor"  şəxsin  cəmiyyətdə 
tutduğu yer və mövqelə bağlı yaranan, inkişaf edən səciyyəvi 
xüsusiyyətdir.  "Yumor"  bu  halda  ancaq  müəyyən  bir  şəxsə 
aid  olan  keyfiyyət  olmayıb,  ictimai  vəziyyətlərinə  görə 
birləşən insan qruplarının xüsusiyyətləridir. Cəmiyyətdə eyni 
mövqe tutan adamlar eyni "yumora", daha doğrusu, sifətlərə 
malik 
adamlar 
kimi 
təqdim  olunurlar.  "Voltene" 
komediyasındakı  Voltene,  Korbaçço,  Voltorre  kimi  surətlər 
buna  misal  ola  bilər.  Bu  adamları  eyni  eybəcər  acgözlük, 
qızıl,  var-dövlət  hərisliyi  səciyyələndirir.  Consonun  yumor 
nəzəriyyəsi ingilis dramaturgiyasının inkişafında mühüm bir 
hadisə  olsa  da,  o,  yazıçını  məhdudlaşdırır,  insanın  realist 
inikası problemini onun "yumorunun" təsviri ilə əvəz edirdi. 
Consonun  Şekspir  realizmindən  uzaqlaşması  burada  özünü 
daha aydın göstərirdi. 
Lakin  bir  cəhəti  yadda  saxlamaq  lazımdır  ki, 
Consonun  "yumor"  nəzəriyyəsi  yazıçının  müasir  ingilis 
gerçəkliyinə olan dərin marağı ilə, onun öyrənmək, anlamaq 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
93 
cəhdi  ilə  bağlıdır.  Bu  meyl  onu  ingilis  həyatının  rəngarəng 
mənzərələrini 
yaradan 
esse-oçerk 
müəllifləri 
ilə 
yaxınlaşdırırdı.  C.Stivens,  C.Erl,  T.Overberi  və  başqa 
oçerkçilər  anatomiya  /təhlil,  öyrənmə,  nəzərdənkeçirmə 
deməkdir/  adlandırdıqları  əsərlərində  ingilis  həyatının  canlı 
mənzərələrini yaradırdılar. Skvayrlar, peşə və sənət adamları, 
tələbələr,  şəhərlilər  bu  esselərin  qəhrəmanına  çevrilir,  ədəbi 
surətlərin canlı prototipləri olurdular. 
XVII  əsrin  birinci  yarısında  ingilis  nəsrinin  ən 
görkəmli  sənətkarı  "Melanxoliyanın  anatomiyası"  əsərinin 
müəllifi  Robert  Bertondur  /1577-1640/.  1621-ci  ildə  kəşf 
edilən  bu  əsər  tənqidi  pafosu  və  səmimiliyi  ilə  diqqəti  cəlb 
edir.  Yazıçı  memuar  janrının  xüsusiyyətləri  elmi  əsərə 
məxsus  cizgiləri  məharətlə  birləşdirmiş  maraqlı,  zəngin  bir 
əsər  yaratmışdır.  Melanxoliyanın  /ruh  düşkünlüyünün/ 
mahiyyətini  aydınlaşdırmağa  çalışan  müəllif  onu  dalğın 
xəyalpərvərlik  və  qəmli  düşüncələrə  dalmaq  kimi  yox, 
insanın  daimi  xüsusiyyəti,  "yumoru"  kimi  götürüb.  Ədib 
B.Consonun  "yumor"  istilahını  da  onun  işlətdiyi  mənada 
istifadə  edir,  həmin  "daimi  xüsusiyyəti"  həyatın  qeyri-
kamilliyindən irəli gələn bir narazılığın ifadəsi sayır. Berton 
ingilis  ictimai  quruluşunun,  ingilis  sosial  sisteminin 
yaramazlığını, onun ədalətsizliyini göstərməklə yanaşı insan 
təbiətindəki  ziddiyyətlərə  diqqəti  cəlb  edir,  heyrətlənir  və 
heyrətləndirir.  Yazıcı  insan  qəlbini  dərin  psixoloji  təhlildən 
keçirərək  insan  mənəviyyatının  ən  incə  duyğular  aləminə 
nüfuz  edir.  Bertonun  əsərində  hər  şeydən  əvvəl  humanizm 
böhranı əks olunmuşdur. 
Berton 
ruh 
düşkünlüyündən  qurtarmaq  üçün 
mistikaya,  erotikaya  deyil,  elmə,  əməyə  müraciət  etməyi 
lazım  bilir,  əməyin  insana  gətirdiyi  həzzi,  ləzzəti  tərənnüm 
edir.  Yazıcı  ruh  düşkünlüyündən  tamam  yaxa  qurtarmaq 
üçün deyil, onu zərərsizləşdirmək üçün çarə, dərman axtarır. 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
94 
O,  təbiətdə  və  cəmiyyətdəki  ziddiyyətləri  dərk  etmək  üçün 
daha  kamil  idrak  metodunun  olduğunu  duyur  və  bunu 
yüksək  qiymətləndirir.  İftixarla  özünü  "kiçik  Demokrit" 
adlandıran  Berton  şübhələrinə  baxmayaraq  insan  ağlına 
inamını heç vaxt itirməmişdir. 
Conson  və  Berton  inqilab  ərəfəsində  ingilis  ədə-
biyyatının  ən  görkəmli  nümayəndələri  kimi  diqqəti  cəlb 
etsələr  də,  onların  əsərlərində  mütləqiyyət  və  yepiskopal 
kilsənin  tənqidi  kalvinizmə  yaxın  olan  şair  və  yazıçıların 
əsərlərində, 
xüsusən 
20-30-cu 
illərin 
puritan 
publisistikasında  olduğu  qədər  kəskin  deyildi.  Məhz  bu 
cəhətlərinə görə feodal mütləqiyyəti irticası onlara qarşı daha 
amansız  hərəkət  edir,  onları  izləyir,  işgəncələr  verir, 
doğrayır, qulaqlarını kəsir, rüsvayçılıq dirəyinə bağlayırdılar. 
XVII  əsrin  başlanğıcında  bir  çox  ingilis  şairlərinin 
dünyagörüşü  puritan  publisistikasının  təsiri  altında 
formalaşmışdır.  Miltonun  20-30-cu  illərindəki  ədəbi-
publisist  fəaliyyəti  də  puritan  mətbuatının  təsiri  altında 
olmuşdur. 
 
1648-Cİ İL İNGİLİS BURJUA İNQİLABI 
VƏ ƏDƏBİYYAT 
 
Burjuaziya  və  yeni  dvoryanlıq  XVII  əsrin  40-cı 
illərində baş vermiş inqilabda xalqın qazandığı qələbədən öz 
xeyrinə  istifadə  etməyə,  inqilabın  dərinləşməsinə  mane 
olmağa  çalışırdı.  Yeni  dvoryanlıq  iri  torpaq  mülkiyyətinin 
ləğv etməyə mane olurdu.  
Vətəndaş  müharibəsinin  başlanğıcında  antifeodal 
hərəkatının  başında  mülayim  dini-siyasi  istiqaməti  təmsil 
edən  presviterianlar  dururdu.  İri  burjuaziyanın  və  yeni 
dvoryanlığın 
ən 
yüksək 
dairələrini 
təmsil 
edən 
presviterianların rəhbərləri kralla sazişə gəlməyə hazır idilər. 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
95 
1644-cü  ildə  orduda  və  arxa  cəbhədə  narazılıq  yaradan 
presviterianlar hərbi rəhbərlikdən kənar edilir. 
Ticarət  və  sənaye  burjuaziyasının,  eləcə  də  yeni 
dvoryanlığın  orta  təbəqələrini  /centri/  təmsil  edən  inde-
pendentlər  partiyası  hakimiyyəti  ələ  alır.  Orduda  böyük 
nüfuzu  olan  independentlərin  başında  görkəmli  dövlət 
xadimi  və  sərkərdə  Oliver  Kromvel  dururdu.  O,  parlament 
ordusunu inqilabi əsaslar üzərində yenidən qurdu və 1644-cü 
ildən  bütün  hərbi  əməliyyatlara  şəxsən  rəhbərlik  etdi. 
Kromvelin  "Yeni  nümunə"  adı  ilə  yaratdığı  ordu  və  özünün 
qətiyyətli  hərəkətləri  onun  I  Karl  üzərində  qələbəsini  təmin 
etdi, feodal mütləqiyyət hakimiyyəti ləğv olundu. 
İndependentlər royalistlər üzərində qəti qələbəyə can 
atdıqları  kimi  yeni  dvoryanlığın  mənafeyinə  toxunan  kəndli 
hərəkatını da boğmağa çalışırdılar. Buna görə də 40-cı illərdə 
ingilis  burjuaziyasının  ən  inqilabi  qüvvələrini  təmsil  edən 
"levellerlər 
- 
bərabərləşdiricilər" 
Kromvelə 
və 
independentlərin  hakim  dairələrinə  qarşı  çıxış  edirdilər. 
İndependentlərin  siyasətinə  qarşı  ümumxalq  narazılığınən 
artdığı  ilk  dövrlərdə  levellerlər  geniş  xalq  kütlələrini  öz 
tərəflərinə çəkə bildilər. Levellerlərin lideri Con Lilbern idi. 
Mütləqiyyət hakimiyyəti dövründə həbsxanada  olan  Lilbern 
inqilab  dövrünün  ən  tanınmış  hərbi  sərkərdələrindən 
sayılırdı.  Lakin  Kromvel  çəpərləmələrin  ləğvini,  qanun 
qarşısında  hamının  bərabərliyini,  ümumi  seçki  hüququ  və 
vergi  islahatı  aparılmasını  tələb  edən  levellerlərə  amansız 
divan  tutdu,  Lilbern  zindana  atıldı.  Orduda    levellerlərə 
rəğbətdən irəli gələn üsyanlar da yatırıldı. 
Bu  hadisələr  kəndli  kütlələrini  qorxutmadı,  inqilabın 
dərinləşməsinə,  feodal  münasibətlərin  ləğvinə,  torpaqların 
bölünməsinə can atan kəndli kütlələri "əsl levellerlər, yaxud 
diggerlər" belə hesab edirdilər ki, kəndlilər inqilabda iştirak 
etməklə  özlərini  dolandıra  biləcək  miqdarda  torpağa  sahib 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
96 
olmaq  hüququ  qazanmışlar.  Onlar  kral  tərəfdarlarının 
müsadirə  olunmuş  torpaqlarının  yoxsul  kəndlilər  arasında 
bölünməsini tələb edir, bu torpaqları ələ keçirən parlamentin 
yuxarı  hakim  dairələrinin  özbaşınalığına  qarşı  çıxırdılar. 
Diggerlər boş torpaqların birgə becərilməsi, qarşılıqlı kömək 
prinsiplərini  irəli  sürürdülər.  1648-1649-cu  illərdə  onlar  öz 
planlarını  bəzi  yerlərdə  əməli  surətdə  həyata  keçirməyə 
girişirlər. Lakin onlar hər yerdə varlı kəndlilərin və dövlətin 
müqavimətinə  rast  gəlirlər.  Parlament  ordusu  diggerlərə 
divan tutmaq üçün hərəkətə gəlir. 
İngiltərədə  burjua  inqilabının  ordusu  xalq  hərəkat-
larına divan tutmaq vasitəsinə çevrildi. 1649-1652-ci illərdə 
İrlandiya  işğal  olundu.  İngilis  burjuaziyasının  hakimiyyəti 
əldə  saxlamaq  cəhdləri  independentləri  hərbi  diktaturaya 
gətirib  çıxartdı.  İnqilab  sərkərdəsi  xalqı  boğan  bir  diktatora 
çevrildi. İngiltərə respublikası lord-protektor və onun valiləri 
–  general-mayorlar  tərəfindən  idarə  olunan  hərbi  polis 
dövləti oldu.  
İngilis  hakim  dairələri  xalqın  narazılığını  aman-
sızlıqla  boğur,  varlanır,  yeni  bazarlar  və  ticarət  yolları 
uğrunda  mübarizə  aparırdı.  Aldadılmış,  qarət  edilmiş 
kəndlilər və şəhər yoxsulları burjuaziya və yeni dvoryanlığın 
yaratdığı yeni dövlətə tərəfdar çıxmadı. 
Kromvelin  ölümündən  sonra  onun  həmkarları 
hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  apardıqları  bir  dövrdə 
Stüartlar sülaləsinin hakimiyyəti bərpa edildi. 
Edam  edilən  I  Karlın  oğlu  II  Karl  hakimiyyəti  ələ 
aldı.  Burjuaziya  və  yeni  dvoryanlıq  tərəfindən  edilən  bu  iş 
xalq hərəkatını boğmaq üçün atılan bir addım idi. 
XVII  əsr  ingilis  burjua  inqilabı  və  onun  iştirakçıları 
arasında  ayrı-ayrı  partiyalar  və  istiqamətlərin  mübarizəsi 
ingilis  gerçəkliyinin  ifadəsi  idi,  onun  iqtisadi  və  ictimai 
münasibətlərinin  mürəkkəbliyi  ilə  şərtlənirdi.  Ayrı-ayrı 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
97 
partiya  və  istiqamətlərin  mübarizəsi  ictimai  fikrə  və 
ədəbiyyata  da  güclü  təsir  göstərmiş,  onun  mövzusunu, 
janrlarını, üslubunu və formalarını müəyyənləşdirmişdir. 
İngiltərədə  geniş  yayılan  təbliğat  janrı  publisistik 
cizgilər  alır.  Dövrün  tələblərindən  irəli  gələn  bu  janr  baş 
verən hadisələrə qarşı oyanan fikir və duyğuları əks etdirmək 
üçün çox əlverişli idi. Döyüşən tərəflər ondan güclü bir silah 
kimi  istifadə  edirlər.  Moizə  XVII  əsrin  natiqlik  nəsrinin  ən 
əlverişli  janrı  olmaqla  döyüşən  cəbhələrin  ideya  və 
görüşlərini  əks  etdirirdi.  30-40-cı  illərdə  irticanın 
rəhbərlərindən  olan  yepiskop  Lod  özü  moizəçi  idi.  O, 
metafiziklərin  şeirlərinə  yaxın  olan  mistik,  qılıqlı  moizələr 
yaratmışdır.  "Karl  məktəbi"  şairləri  ilə  birlikdə  1642-ci  ildə 
parlamentin  əmri  ilə  bağlanmış  teatrların  aktyorları  da  Karl 
bayrağı  atında  vuruşurdular.  Parisdə  yaşayan  mühacir 
yazıçılar  /Davenant,  Kauli  və  b./  Karl  sarayının  mənafeyini 
müdafiə edirdilər. 
XVII  əsrin  görkəmli  materialist  filosofu  Tomas