Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Klassisizm XVII əsr Fransa ədəbiyyatının əsas ədəbi cərəyanı kimi.
|
FRANSIZ ƏDƏBİYYATI GİRİŞ Ədəbiyyatın inkişafını şərtləndirən tarixi şərait. XVII əsr fransız ədəbiyyatının tarixində ən zəngin və məhsuldar dövrlərdən biridir. Əsrin ilk illərindən başlayaraq dövrün əsas ədəbi cərəyanı olan klassisizm formalaşır. İntibah dövrünün humanist ənənələri və barokko əsrin ədəbi hadisələri üzərində müəyyən izlər buraxsa da, bəzi nəsr, dram və poeziya əsərlərinin yaranmasına səbəb olsa da, klassisizm bu zamanın iqtisadi, siyasi və sosial hadisələri ilə şərtlənən aparıcı üslubu və cərəyanı idi. Müəyyən cəhətlərinə görə İntibah dövrü ənənələri ilə bağlı olan klassisizm ayrı- ayrı cəhət və xüsusiyyətlərinə görə onunla əks mövqedə dayanırdı. Fransada mütləqiyyət quruluşu XVII əsrin sonlarının ölkəni parçalayan dini müharibələrindən sonra misilsiz bir çiçəklənmə, yüksəliş dövrü keçirdiyi kimi, onun təsirilə yaranan klassisist ədəbiyyat və mədəniyyət də böyük uğurlar qazandı və uzun müddət Avropa ölkələrinin mədəniyyətinə səmərəli təsir göstərə bildi. XVII Fransanın siyasi və mədəni sahələrdə qazandığı uğurlar birinci növbədə ölkənin daxilində iqtisadi və siyasi baxımdan aparılan yenidən qurma işləri ilə bağlı idi. Fransa mütləqiyyəti Burbonlar sülaləsinin ilk üç kralının – IV Henrix, XIII Lüdovikin və XIV Lüdovikin zamanında XVII əsrdən yadigar qalan feodal pərakəndəliyinə, dini müharibələr və başqa ziddiyyətlərə son qoydu və milli vəhdətin əsasını qoydu. Fransız mütləqiyyətinin bu mütərəqqi tarixi cəhət- lərini nəzərə almadan bu dövrün fransız mədəniyyətinin özünü də doğru qiymətləndirmək çətindir. Afaq Yusifli İshaqlı 128 IV Henrix ağıllı və ayıq bir siyasi dövlət xadimi idi. Dövlətin ehtiyaclarını yaxşı başa düşən bu hökmdar hakimiyyət başına gələn kimi ölkəni didib parçalayan ziddiyyətləri həll etmək üçün düzgün yol seçdi, uzun müddət davam edən dini müharibələrə son qoyub Fransada dövlətin milli vəhdəti üçün möhkəm zəmin yaratdı. Lakin dini mərkəzləşməyə nail olmadan siyasi mərkəzləşmənin mümkün olmayacağını yaxşı anlayan IV Henrix özü kalvinizmdən katolikliyə keçdi. Eyni zamanda özünün keçmiş həmkarları olan huqenotların mənafeyini də müdafiə etməyi nəzərə aldı. 1598-ci ildə nəşr etdiyi Nant edikti ilə huqenotlara dini ibadət azadlığı və bəzi siyasi sərbəstliklər bağışladı. Huqenotları sakitləşdirdikdən sonra o, kəndliləri öz tərəfinə çəkmək, ticarət və sənaye işlərinin qayğısına qaldı. Kəndlilərdən alınan vergilərin miqdarını azaltdı, ötən illərdən qalan borcları ləğv etdi, kənd təsərrüfatının inkişafına himayədarlıq göstərdi. Ticarət və sənaye vasitəsilə dövlətin gəlirini artırmaq məqsədilə bir sıra iri kral manufakturaları yaratdı, xarici ticarət şirkətləri təşkil edib başqa dövlətlərlə ticarət müqavilələri bağladı. IV Henrix iri feodalları özünə tamamilə tabe edə bilməmişdi, o, ancaq müəyyən mənada mərkəzi hakimiy- yətin nüfuzunu artırmışdı. IV Henrix öz siyasətində daha çox şəhərlərin burjua təbəqələrinə arxalanır, feodallara isə müəyyən güzəştlər verərək onların siyasi fəaliyyət dairəsini tədricən məhdudlaşdırır və mərkəzləşmiş mütləqiyyət hakimiyyətini isə get-gedə möhkəmləndirirdi. Feodalların özlərini hələ güclü saydığı, əvvəlki imti- yazlarını geri qaytarmağa ümid etdiyi bu ilk mərhələdə IV Henrixin Ravalyak adlı fanatik bir katolik tərəfindən öldürülməsi də başlanğıc dövrünün qanunauyğun təzahürü kimi qarşılanır. Bu mərhələdə mütləqiyyət quruluşu daha çox XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 129 IV Henrixin şəxsi nüfuzuna əsaslanırdı. Orta əsr feodal qüvvələri bu nüfuzun aradan qaldırılması ilə əvvəlki imtiyaz və sərbəstliklərinin bərpa olunacağına ümid edirdilər. IV Henrixin ölümündən sonra mübahisə edən qüvvələrin gözdən keçirilməsi bu ümidlərin mənasız olduğunu göstərdi. Henrixdən sonra onun doqquz yaşlı oğlu XIII Lüdovik adi ilə kral elan edildi. O, həddi-buluğa çatmadığı üçün anası Mariya Mediçi naib kimi hakimiyyəti ələ aldı. Lakin Mariya Mediçi də, onu əhatə edən fırıldaqçı favoritləri də heç bir siyasi istedada malik deyildilər. Mütləqiyyətdən qisas almaq üçün əlverişli vaxt olduğunu düşünən fransız feodallarının təşəbbüsü ilə 1614- cü ildə üç silkin nümayəndələrindən ibarət Baş ştatların yığıncağı çağırılır. Ruhaniliyin, dvoryanlığın və şəhər burjuaziyasının nümayəndələri bir yerə yığılır. Yenə də əvvəllər olduğu kimi ciddi ziddiyyətlər, ixtilaflar aşkar olur. Hər bir silk məsələni öz xeyrinə həll etməyə çalışır. Dvoryanlar yeni imtiyazlar istəyir, tacirlər isə hər cür imtiyazların ləğv olunmasını, vergi vermək məcburiyyətinin zadəganlara da aid edilməsini tələb edirlər. Baş ştatlar aydın və qəti şəkildə başa salır ki, kral hakimiyyəti aşağılar üçün də, yuxarılar üçün də vacibdir. Dvoryanlara o, qara camaatdan qorunmaq üçün, burjuaziyaya isə dvoryanlardan müdafiə edilmək üçün lazım idi. Buna görə də IV Henrixin ölümü heç nəyi dəyişmədi. Kral hakimiyyəti nə qədər zəif olsa da, öz siyasi mövqeyini saxlaya bildi. 1624-cü ildə kral XIII Lüdovik artıq müstəqil ölkəni idarə edə biləcəyi bir vaxtda kardinal Rişelye birinci nazir sifətilə hakimiyyət başına gəlir, on səkkiz illik hakimiyyət dövründə IV Henrixin başladığı mərkəzləşmiş mütləqiyyət dövləti yaratmaq işini başa çatdırır. Fransanı Avropanın ən qüdrətli dövlətinə çevirir. Afaq Yusifli İshaqlı 130 Qılınc oynatmağı, şəkil çəkməyi, mahnı oxumağı gözəl bacaran, itlər və quşlarla əylənən, əyləncə məclislərində özünü yüksək mədəniyyətlə aparan XIII Lüdovikin dövləti idarə işlərində heç bir səriştəsi yox idi. Ölkənin idarə işlərini o, büsbütün Rişelyeyə həvalə etmişdir. Rişelye Fransa mütləqiyyət idarə üsulunu möhkəmləndirmək üçün huqenotların siyasi hüquqlarını əllərindən aldı, huqenot müqavimətinin mərkəzi olan Laroşel aclıqla ələ keçirildi və protestantların qəsrləri yerlə yeksan edildi. Lakin o da huqenotların dini ibadət müstəqilliklərinə toxunmadı, bu sahədə dini dözüm siyasəti yeritdi. Rişelye mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəməyən feodallara qarşı amansız mübarizə aparıb, onların özlərinə əmr etdi ki, öz qala-qəsrlərini məhv etsinlər. Bu əmrə boyun əyməyənlərlə o, daha sərt hərəkət etdi. Hersoq Monmoransi müqavimət göstərəndə onu edam etdirdi. Zadəgan gənclər arasında geniş yayılmış dueli ölüm hökmü qorxusu ilə aradan qaldırdı, möhkəm mərkəzi və yerli idarə sistemi yaratdı. Qədim məhkəmə idarəsi olan parlamenti dövlətə tabe etdi. Xüsusi intendant vəzifəsi müəyyənləşdirib ona xüsusi hüquqi, inzibati və maliyyə ixtiyarı verdi. Ciddi şəkildə mərkəzə tabe olan bu dövlət məmurları vasitəsilə o, yerlərdə dövlət hakimiyyətini həyata keçirirdi. IV Henrixdən daha artıq bir şəkildə ticarətə və sənayeyə qayğı göstərir. Daimi ordu və flot yaradır. Rişelyenin vergi siyasəti o qədər sərt idi ki, Sentonj, Anqumua, Buatu və başqa yerlərdə kəndli üsyanlarına səbəb olmuşdu. 1639-cu ildə Normadiyada başlanan "yalınayaqlar" üsyanı qəddarlıqla yatırıldı. IV Henrixdən fərqli olaraq Rişelye mədəniyyət və incəsənət məsələlərinə də ayrıca diqqət yetirir. Özü yazıçılıq iddiasında olan Rişelye şair və tənqidçilərə qayğı göstərir, onlara təqaüd və vəzifələr verir, ədəbiyyat və incəsənəti XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 131 özünün dövlət siyasətinin xidmətçisinə və köməkçisinə çevirməyə çalışır. Bu məqsədlə 1634-cü ildə Fransız Akademiyası təşkil edilir və onun fəaliyyəti dövlətin qarşısında duran tələblər baxımından müəyyənləşdirilir. Rişelye ümumdövlət ədəbi üslubu kimi klassisizmin formalaşmasına təkan verməklə bərabər onun tələblərinə ciddi əməl olunmasına şəxsən nəzarət edir. 1643-cü ildə Arman de Rişelye ölür, eyni ildə ondan yarım il sonra XIII Lüdovik də vəfat edir. Beş yaşlı XIV Lüdovik kral, onun anası Anna Avstriyalı naib – qəyyum, italiyalı Mazarini isə kardinal və ölkənin faktiki hakimi olur. Feodallar yenidən itirilmiş hüquqlarını geri qaytarmaq üçün ayağa qalxırlar, 1648-53-cü illər arasında mütləqiyyət hakimiyyətinə qarşı Fronda hərəkatı adı ilə tanınan axırıncı feodal qiyamı baş verir. Feodallar xalq kütlələrini də bu qiyama qoşa bilmişdirlər. Xalq bu hərəkatın xalqa zidd bir hərəkat olduğunu, ayrı-ayrı feodalların satqınlığını görüb ondan uzaqlaşdı. Mazarininin ölümündən /1661/ sonra 23 yaşlı XIV Lüdovik "Mən özüm özümün birinci naziri olacağam" deyib müstəqil şəkildə hakimiyyətə başladı və yarım əsrdən çox dövlət başında qaldı. Hakimiyyətinin birinci dövründə, yəni özünün baş maliyyə naziri Kolberin ölümünə qədərki /1683/ mərhələdə XIV Lüdovik kral hakimiyyətini möhkəmləndirir, burjua siyasətini yeridir, huqenotların dini ibadət azadlığına toxunmur. Əsl zadəgan dövləti olan fransız mütləqiyyəti bu mərhələdə ticarət və sənayenin inkişafına güclü təkan verir. Hakimiyyətin ikinci dövründə isə XIV Lüdovikin apardığı müharibələr, huqenotlara qarşı siyasətini dəyişdirməsi mütləqiyyətin tənəzzülünə gətirib çıxarır. 1685- ci ildə Nant edikti ləğv edildikdən sonra huqenot tacirləri və peşəkarları köçüb başqa ölkələrə gedir və bu Fransanın Afaq Yusifli İshaqlı 132 təsərrüfat həyatına böyük ziyan vurur. Dövrün qabaqcıl ziyalıları xalqın ağır vəziyyətini ürək ağrısı ilə müşahidə edirlər. Rasin "Xalq yoxsulluğu haqqında qeydlər"ini yazır və kralın qəzəbinə düçar olur. XIV Lüdovikin hakimiyyətinin son illərində fransız mütləqiyyəti artıq mütərəqqi yox, mürtəce mahiyyət daşıyır və inkişafa mane olur. XIX əsrin görkəmli tarixçisi Kizo yazırdı: "Təkcə XIV Lüdovik qocalmamışdı, hakimiyyətinin sonuna yaxın təkcə o, zəifləməmişdi; bütün mütləqiyyət hakimiyyəti qocalmış, zəifləmişdir." Klassisizm XVII əsr Fransa ədəbiyyatının əsas ədəbi cərəyanı kimi. XVII əsr Qərbi Avropa ölkələrinin ədəbiyyatında geniş yayılan barokko, İntibah realizmi və klassisizm kimi üç əsas üslubi cərəyandan Fransada klassisizm daha aparıcı yer tutmuş və mütləqiyyət idarə üsulunun üslubu, cərəyanı kimi formalaşmışdır. Klassisizmin əsas nəzəri prinsipləri burada sabit- ləşmiş, onun ən yaxşı bədii nümunələri burada yaranmışdır. Antik ədəbiyyatın təcrübəsi ilə öz xalqının milli ənənələrini məharətlə birləşdirən fransız klassisistləri Fransanın siyasi və iqtisadi səviyyəsi və xüsusiyyətlərinə uyğun zəngin bir irs yaratmışlar. Tarixliliklə müasirlik, nəzəri tələblərə əməl edilməklə həyata və həqiqətə uyğunluq onların yaradıcılığında bir vəhdət şəklində özünü göstərmişdir. XVI əsr İntibah realizminin ənənələri daha çox bədii nəsrdə, xüsusən roman janrında özünü göstərmiş, barokko isə bir tərəfdən zadəgan presiyoz ədəbiyyatında, o biri tərəfdən Aleksandr Ardi və onun davamçıları olan dramaturqların irsində, Kornel yaradıcılığının ilk dövrü əsərlərində və Rasin irsinin son nümunələrində özünü göstərmişdir. Lakin klassisizmlə müqayisədə bu cərəyanlar Fransanın ədəbi həyatında o qədər də mühüm rol oynaya XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 133 bilməmiş, klassisizm qədər şüurlara hakim kəsilməmişlər. Klassisizm əvvəlcə İtaliyada meydana çıxmış, antik teatrın dirçəldilməsi və onun barbar orta əsrlər dramaturgiyasına qarşı qoyulması kimi meydana çıxmışdır. Ona görə də klassisizm özünün ən parlaq təcəssümünü dramaturgiyada tapmışdır. İntibah dövrünün humanistləri orta əsrlər dramaturgiyasını rədd edir, onun inkişafı, nailiyyətləri, xalqın bədii zövq və tələbləri ilə uyğunlaşmasına göz yumur, xalqın tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini və zamanın tələblərini nəzərə almadan Evripid, Seneka, Plavt, Terensi kimi dramaturqların ənənələrini dirçəltməyə can atırdılar. Onlar məntiq, mühakimə yolu ilə antik teatrda gördükləri qanu- nauyğunluqlar əsasında teatrın əbədi və qaçılmaz qanunlarını müəyyənləşdirdilər. Hələ XVI əsrə qədər İtaliyada dini tamaşalar mühüm yer tuturdu. İntibah dövrünün humanistləri isə Senekanın faciələrini tamaşaya qoyurdular. 1515-ci ildə Trissino "Sofonizba" faciəsini yazır. Evripid və Senekanı özü üçün örnək götürən müəllif əsərin mövzusunu Tit Livinin əsərindən götürmüşdür. Süjetin inkişafındakı rasionalist ciddilik, düzgünlük, məntiqə uyğunluq, səhnə təcəssümünün yoxsulluğu, bədii surətlərinin mücərrədliyi, uzun-uzadı dialoq və monoloqlar, nitqdəki əzəmətli pafos, əzəmətli vəziyyətlər və hərəkətlər, on bir hecalı qafiyəsiz şeir bu pyesi səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlər idi. Həm də bütün bu xüsusiyyətlər sonrakı dövrlərin klassisist faciəsi üçün bir qanuna çevrildi. Tədqiqatçılar Trissinonun "Sofonizba" əsərini haqlı olaraq Avropa klassisizminin ilk nümunəsi sayırlar. Bundan sonra klassisizm İtaliyadan Avropanın başqa ölkələrinə də yayılır. Fransanın, İngiltərənin, İspaniyanın, Almaniyanın universitetlərində geniş təbliğ edilir. Klassisizm əvvəlcə təcrübə və nəzəriyyə sahəsində Afaq Yusifli İshaqlı 134 antik mədəniyyətə təqlid kimi meydana çıxmışdır. Antik sənətkarların əsərlərinin və bədii yaradıcılıq təcrübələrinin öyrənilməsi özlüyündə zəruri və faydalı idi. Məhz antik mədəniyyəti öyrənmək nəticəsində İntibah dövrünün sənətkarları öz istedadlarını bütün zənginliyi və dərinliyi ilə nümayiş etdirmiş və dünya mədəniyyətinin ölməz incilərini yaratmışlar. Klassisistlərlə İntibah dövrü humanistlərinin antik mədəniyyətə müraciəti eyni səciyyə daşımırdı. Klassisistlər müxtəlif tarixi dövrlərin özünəməxsusluğunu nəzərə almır, antik dövrün təcrübəsini qanun şəklinə salır, bununla da incəsənət ehkamçılıq bataqlığına, durğunluğa, nüfuzlara səcdə etməyə gətirib çıxarırdı. Buna görə də Fransa müstəsna olmaqla heç bir ölkədə klassisizm dünya miqyaslı yüksək sənət əsərlərinin yaradılmasına gətirib çıxarmamışdır. Bəs necə olmuşdur ki, Fransada klassisizm uzun müddət hegemon mövqe tutmuş, iki əsr ərzində ölkənin bədii fikrini təmsil etmişdir? Bunun əsas səbəblərindən biri bu idi ki, klassisizm XVII əsrdə Fransanın dövlət tərəfindən etiraf edilən rəsmi bədii üslubu idi. Kral və hakim dairələr klassisist sənətkarları himayə edir, onlara təqaüdlər verirdilər. Mütləqiyyətçi dövlətin siyasəti feodal məhəlləçiliyindən və əyalətçiliyindən ümummilli birliyə keçid dövründə mütərəqqi bir hadisə idi. IV Henrixin, kardinal Rişelyenin və XIV Lüdovikin köhnə feodal qaydalarını dağıdıb yeni dövlət və vətəndaşlıq intizamı prinsipini yeritdiyi bir dövrdə incəsənətdən də ciddi forma intizamı tələb olunurdu. Siyasi həyatda Rişelye dövlət əleyhinə olan hər cür özbaşınalığa qarşı amansız olduğu kimi, klassisist incəsənət nəzəriyyəsində də fərdiyyətçilik, bədii ilham prinsipi rədd olunurdu. Sənətkarın azad yaradıcı ilham və dühası məcburi qaydalarla əvəz edilirdi. Rişelye özü müəyyən edilmiş qaydalara əməl olunmasına ciddi göz XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 135 yetirirdi. Bu qaydalara əməl edilməsinə nəzarət başqa işlərlə yanaşı Akademiyaya tapşırılmışdı. Kornelin "Sid" faciəsi üzərində qurulan mühakimə, qaydalara əməl etmək baxımından onun ən xırda təfərrüatlarına qədər təhlil edilməsi buna ən yaxşı sübutdur. Rişelye dili də dövlətə tabe etməyə cəhd etmiş və Akademiyaya dilin vahid lüğətini hazırlamağı, sintaktik qaydalarını müəyyənləşdirməyi tapşırmışdı. Bu iş nə qədər çətin, hətta qeyri-mümkün olsa da, Akademiya ölkənin ədəbi ictimaiyyətini bu işə cəlb etməklə danışıq dilində işlənən söz və istilahların qaydaya salınmasına müəyyən dərəcədə nail ola bildi. XVI əsr yazıçılarının azad, zəngin, həm də məhəlli ziddiyyətlərlə dolu olan dili ümumişlək sözlərin ciddi qanunları və ölçüləri çərçivəsinə salındı. Dil müəyyən qədər solğunlaşdı, əlvan rənglərin, orijinal, özünəməxsus cizgilə- rini azaltdı, lakin ümumişlək bir səslənmə gücü, qüdrəti qazandı. Onun leksika və sintaksisinin əsasını ciddi aydınlıq, dəqiqlik, məntiqə uyğunluq təşkil etdi. Dildə belə bir sərt səliqə və sahman yaradan Akademiya ədəbiyyatdan da belə bir səliqə və sahman tələb edirdi. Fransada klassisizmin çiçəklənməsinin şərtlərindən, mühüm səbəblərindən biri də onun yaradıcılıq metodunun fəlsəfi əsasının Dekart fəlsəfəsində öz təsdiqini tapması olmuşdu. XVII əsr fransız fəlsəfi fikrinin zirvəsi olan Dekart fəlsəfəsinin materialist tendensiyası klassisistlərin dünyagörüşünə bir aydınlıq möhürü vurmuşdu. Fransız klassisizmi həmçinin Fransanın başqa bir görkəmli filosofu olan Pyer Qassendinin /1592-1655/ əsərlərindən və materialist fikirlərindən qidalanmışdır. Pyer Qassendi "Fəlsəfə məcmuəsi" və "Aristotelçilər əleyhinə paradoksal məşqlər" əsərlərində orta əsrlər sxolastikası və dini asketizminə qarşı çıxmışdır. Ancaq Dekartdan fərqli olaraq Qassendi sxolastika əleyhinə ağıl Afaq Yusifli İshaqlı 136 naminə çıxmır, onunla təcrübi biliklər əsasında vuruşurdu. Ən mühüm fəlsəfi probleminin izahında o, Dekartdan ayrılırdı: "Mən düşünürəm, deməli mövcudam" deyən Dekartdan fərqli olaraq Qassendi hiss və duyğuları biliyin əsası sayırdı. Qassendi belə hesab edirdi, "hisslər heç vaxt aldatmır". Ağlın yürütdüyü hər mülahizə hissi dəlillərə istinad edilməlidir. Dekartın şübhə metodunu rədd edən filosof belə hesab edirdi ki, hissi verdiyi dəlillərdən kənar ol- maq mümkün deyildir və "Mən"in gerçəkliyi düşüncə əməliyyatından deyil, insanın hər hansı hərəkətindən meydana çıxır. Dualist Dekartdan fərqli olaraq Qassendi aydın materialist mövqedə dururdu. Epikur və Lukretsinin arxasınca o da belə hesab edirdi ki, mövcud olan hər şeyin əsasını bölünməz atomlardan ibarət olan materiya təşkil edir. Onların vəziyyəti, hərəkəti və düzülüş qayda-qanunu isə əşyaların rəngarəngliyinə səbəb olur. Ancaq kilsə təqibindən qorxan Qassendi dini görüşlərə də güzəştə getmiş, allahı atomların ilkin səbəbi kimi göstərmişdir. Yaradılışın ilk günlərində atomu yaradan allah sonra kainatın işlərinə qarışmır, həm də zaman və məkanı məhv etməyə qadir deyildir. Qassendi etik görüşlərində də Epikurun davamçısı idi. Həzzi insan üçün böyük nemət sayır və ondan qaçmağı məsləhət görmürdü. Özünün sensualist təliminə uyğun olaraq etik görüşlərində insanın təbiətindən, təbii meyllərin- dən çıxış etmiş və insanların hərəkətlərini büsbütün dünyəvi şəkildə izah etmişdir. Onun əxlaqi fikirləri XVII əsrin ikinci yarısında Fransanın qabaqcıl yazıçılarına güclü təsir göstərmişdir, Molyer və Lafonten kimi sənətkarlar onun davamçıları idilər. Əsrin birinci yarısının ən böyük ideya nailiyyəti isə Dekartın rasionalist fəlsəfəsi idi. Rene Dekart /1596-1650/ həyatının çox hissəsini Hollandiya və İsveçdə yaşasa da, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 137 XVII əsrin fransız cəmiyyətinin qabaqcıl hakimi idi. İngilis alimi Bekonla birlikdə o, yeni dövrün elmi dünyagörüşünün yaradıcılarından idi. O, feodal cəmiyyətinin ideologiyası ilə cəsarətlə vuruşan inqilabçı mütəfəkkir idi. Təbiətin insan tərəfindən fəth olunması şüarını irəli sürən Dekart dəqiq elmlərin inkişaf etdirilməsi zərurətini başa düşmüşdür. Hələ İntibah dövrünün humanistləri belə düşünür- dülər ki, ağlın ən elementar tələbləri incəsənətin aydın, dəqiq, məntiqə uyğun, bütün hissələrinin mütənasib olması zərurətini irəli sürür. Onlar bu prinsipi antik dövrün bədii qanunlarını gözləmək baxımından da doğru sayırdılar. Buna görə də rasionalizm klassisizmin də əsas keyfiyyətinə çevrildi. Dekart isə Fransada rasionalist fəlsəfəsinin banisi oldu. Dekartın fəlsəfi sistemi bütünlüklə materialist və idealist ünsürlərin vəhdətindən ibarətdir, həm də bu sistemin ayrı-ayrı hissələrində gah materializm, gah da idealizm üstünlük təşkil edir. Dekart dualist idi, bir-birinə əks olan iki substansiyanı – materiya və ruhu eyni vaxtda qəbul edirdi. Onun cismani substansiya haqqındakı təlimi aydın şəkildə materialist idi, hadisələrin dəqiq elmi izahına meyl edirdi. Düşüncə /ruh/ haqqındakı təlimində isə o, idealist mövqedə dururdu. Orta əsrlərin sxolastik görüşlərindən yaxa qurtara bilməyən Dekart yazırdı: "Mən düşünürəmsə, deməli, varam." Qobbsun dediyi kimi, burada materiyanın xassəsi ilə materiyanın özünü eyniləşdirən Dekart idealist mövqedə dayanır. Dekartın xidməti birinci növbədə orta əsrlər elmini və onun metodunu tənqid etməsində, onun əsassızlığını göstərməsindədir. Ancaq orta əsrlər ehkamçılığını rədd edən filosof öz nəzəriyyəsində ehkamçılıqdan yaxa qurtara bilməmişdir. Dekart rasionalizmin – həqiqəti təcrübədə, maddi Afaq Yusifli İshaqlı 138 aləmdə deyil, ağılda, əqli düsturlarda axtaran fəlsəfi istiqamətin banisidir. Dekarta görə, ağıl həqiqətin yeganə mənbəyidir. Klassisistlər də ağlın gücünə inandıqlarından, hiss və duyğuları deyil, ağlı sənətin əsas tərkib hissəsi kimi götürürdülər. Bu rasionalist fəlsəfənin özünəməxsus bədii ekvivalenti olan fransız klassisizmi də idealist və materialist meyllərin bir araya sığışmasına imkan vermişdir. Bir tərəfdən, onlar ədəbiyyatda universal ağlın qanunlarının hakimiyyətini təsdiq edir, fikri materiyadan ayırırlar. Digər tərəfdən, ancaq doğru olanı gözəl elan edib təbiəti təqlid etməyə çağırırdılar. Klassisist yazıçılar dövrün real həyatının tipik qanunauyğunluqlarını öyrənməyə və əks etdirməyə çalışmışlar. Ancaq onların real gerçəkliyə olan marağı əsasən insanın daxili aləmi ilə, insan ehtirasları və iztirab dünyası ilə məhdudlaşırdı. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|