Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası

BLEZ PASKAL /1623-1662/ İntibah dövrünün titan-
larına  məxsus  çoxcəhətli  yaradıcılıq  keyfiyyətinə  malik 
olmuşdur.  O,  qüdrətli  bir  nasir  olduğu  qədər  də,  dahi  fizik, 
riyaziyyatçı və filosof idi. O, ilk dəfə hesablayıcı maşın kəşf 
etmiş, həndəsəyə aid bir neçə teorem yaratmış, hidravlikanın 
əsasını  qoymuş,  mayeyə  təsir  edən  qüvvənin  bərabər 
miqdarda  yayılması  haqqında  qanunu  kəşf  etmiş,  atmosfer 
təzyiqinin ilk tədqiqatçılarından olmuşdur. Bununla bərabər, 
Paskal  dini  dünyagörüşünün  təsirilə  bütün  həyatı  boyu 
özündəki  elmi  təfəkkür  ehtirasını  öldürməyə  çalışmış,  ağla 
qarşı çıxmış, öz kəşflərindən imtina etmişdir. Paskalın faciəsi 
ondadır  ki,  onda  biliklə  din,  elmlə  ilahiyyat,  kartezianlıqla 
yansenizm  barışmaz  bir  ziddiyyətdədir.  Məhz  bu  ziddiyyət 
onun ədəbi yaradıcılığını, o cümlədən məşhur fikirlərini başa 
düşməyə  imkan  verir.  Paskalın  ziddiyyətləri  dövrün 
ziddiyyətləri  idi,  feodal  həyat  tərzi  və  normaları  ilə  yeni 
düşüncə arasındakı əksliyin təzahürü idi. 
Paskal  varlı  burjua  ailəsində  anadan  olmuş  və  evdə 
təhsil almışdır. Çox erkən riyazi istedadını büruzə vermişdir. 
Atası sağlamlığının pozulacağından qorxub kitabları əlindən 
alır. On altı yaşında konus kəsişmələri haqqında yazdığı elmi 
əsər  ona  elm  aləmində  böyük  şöhrət  qazandırır  və  Dekartı 
heyrətə salır. 
On  səkkiz  yaşında  o,  hesablayıcı  maşın  düzəldir. Bir 
qədər  sonra  mayelərin  hərəkəti  haqqındakı  elmi  əsər  yazır. 
İyirmi  yaşına  çatanda  həkimlər  riyaziyyatla  məşğul  olmağı 
tərk etməsə dəli olacağını bildirirlər. Paskal elmi axtarışlarını 
dayandırıb dünyəvi eyş-işrət aləminə qapılır. "Sevgi ehtirası 
haqqında  düşüncə"  adlı  əsl  sənətkarlıqla  yaradılmış,  lakin 
məzmunca  o  qədər  də  əhəmiyyətli  olmayan  bir  əsər  yazır. 
Paskal bu əsərdə şən bir epikurçu kimi diqqəti cəlb edir. 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
150 
Otuz yaşlarında olarkən Paskal qəzaya uğrayır, beyin 
silkələnməsindən xəstələnir. Xəstəlik və mənəvi sarsıntı onu 
Por-Royala  gətirib  çıxarır.  Arno  və  Nikolun  yezuitlərlə 
vuruşduğu  dövrdə  onun  güclü  satirik  və  döyüşkən  nəsr 
istedadı  üzə  çıxır.  Katoliklərin  əsas  dayaq  nöqtəsi  olar 
Sorbonna  Arnoya  qarşı  ciddi  hücuma  keçəndə  Por-Royal 
rahibləri kömək üçün Paskala müraciət edirlər. Coşqunluqla 
işə  girişən  Paskal  "Əyalət  sakininə  məktublar"  əsərini 
yaradır. 1656-cı ilin  yanvarından 1657-ci ilin  martına  qədər 
olan  müddətdə  Paskalın  on  səkkiz  məktubu  çap  olunur  ki, 
bunlar  birlikdə  qalın  bir  cild  əmələ  gətirir.  "Məktublar"  çap 
olunarkən  onun  kim  tərəfindən  yazıldığı  gizlədilmişdir. 
Onlar  bir-bir  çap  olunduqca,  dövrün  qabaqcıl  adamlarını 
heyran  qoyursa,  yezuitləri  və  kilsə  xadimlərini  cin  atına 
mindirir. 
Paskal 
məktublarda  hiyləgər,  aldadıcı  bir 
sadəlövhlüklə  bir  yezuitlə  tanışlığından  danışır.  Yezuit  ona 
öz həmkarlarının əxlaq sistemini şərh edir. Bu üsulda incə və 
öldürücü bir istehza gizlənirdi. 
Paskal  yezuitlərlə  mübahisə  etmir,  sübut,  dəlil 
axtarmır.  Komediya  üslubuna  müraciət  edərək  özünü 
sadəlövh  bir  əyalət  sakini  kimi  göstərir.  Guya  o,  dini  mə-
sələlərdən  başı  çıxmayan  bir  adamdır.  Qarşısına  çıxan  ilk 
adamı  bu  məsələlərlə  bağlı  sorğu-suala  tutur.  Belə  incə  bir 
üsulla  Paskal  yezuitlərin  baxış  və  görüşləri  sisteminə  qarşı 
kəskin  bir  parodiya  yaradır.  Onların  baxış,  görüş,  düşüncə 
sisteminin  gülünclüyünü,  eybəcərliyini,  boşluğunu  açıb 
göstərir.  Volter  "Məktublar"ı  oxuyaraq  yazmışdır:  "  Ən 
müxtəlif  üsullarla  yezuitlərin  iyrənc  olduqlarını  göstərməyə 
təşəbbüslər edilmişdir; Paskal daha irəli getmişdir; o, onların 
gülünclüyünü göstərmişdir." 
Paskalın satirası təkcə yezuitlərə qarşı yönəlməmişdi, 
onun ayrı-ayrı fikirləri  yansenistlərin özlərinə də  toxunurdu. 
Məktubların  birində  Paskal  kilsə  mübahisələrinə  toxunaraq 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
151 
müxtəlif  dini  istiqamətləri  xəstənin  başı  üstündə  durub  onu 
müalicə  etmək  əvəzinə  müalicə  sənəti  haqqında  mübahisə 
aparan  həkimlərə  bənzədir.  Məhz  bu  cəhətinə  görə 
yansemizmin  ən  mühafizəkar  nümayəndələrindən  olan 
Senqlen  "Məktublar"ı  kifayət  qədər  xristianlıq  ruhunda 
yazılmış əsərlər saymamış, onların həddindən artıq istehzalı 
bir məzmuna malik olduğunu bəyənməmişdir. 
Paskalın  "Məktublar"  əsəri  satira  sənətinin  nadir 
incilərindən  olmaqla  bərabər  bədii  nəsrin  yüksək  nümunəsi 
idi.  Səmimi  yumor,  parlaq  məntiq,  dilinin  aydınlıq  və 
çevikliyi, ecazkar sintaksis ilə birlikdə yüksək təhkiyə üsulu 
Paskalı  haqlı  olaraq  XVII  əsrin  ən  görkəmli  yazıçılarından 
biri  kimi  tanıtdı.  Şarl  Perro  "Əyalət  sakininə  məktublar" 
əsərinin məzmun, sənətkarlıq və dil xüsusiyyətlərini yüksək 
qiymətləndirərək yazırdı: "Bizdə bu janrda heç vaxt bundan 
yüksək  heç  nə  yazılmamışdır."  Paskalın  "Məktublar"  əsəri 
müxtəlif  cəhətlərdən  əsrin  Molyer,  madam  de  Sevinye, 
Laroşfuko,  madam  de  Lafayet,  Burdalı,  Bossüe  kimi  sənət-
karlarına təsir göstərmişdir. 
Paskalın "Fikirlər" əsəri də ədəbi aləmdə onun "Mək-
tublar"ı qədər geniş əks-səda oyatmışdır. Aforizmlər şəklində 
yazılan  bu  əsəri  Paskal  çap  olunmaq  üçün  hazırlamamışdır. 
Müxtəlif  vaxtlarda  o,  qiymətli  saydığı  fikirlərini  yazmağa 
adət  edir.  Paskalın  ölümündən  sonra  sistemsiz  şəkildə  bir 
yerə  yığılıb  bağlanmış  kağız  vərəqləri  dəstələri  şəklində 
tapılmışdır. Əsər əvvəlcə 1670-ci ildə sistemsiz tərzdə Nikol 
tərəfindən  çap  olunmuş,  sonralar  isə  onu  ciddi  tədqiqatlar 
əsasında  daha  səliqəli  elmi  nəşrləri  həyata  keçirilmişdir. 
"Məktublar"a  nisbətən  Paskalın  Monten  və  Dekartla  əlaqəsi 
burada  daha  aydın  hiss  olunur.  Müəyyən  ziddiyyətlərinə 
baxmayaraq 
Paskal 
burada 
da 
dini 
dünyagörüşün 
məhdudluğu  dairəsindən  çıxaraq  əsl  humanist  ziyalı, 
sənətkar səviyyəsinə yüksəlir. Paskalın fikirlərdə ifadə etdiyi 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
152 
əsas  qayə  bundan  ibarətdir:  insanın  öz  şəxsi  təbiətini  və 
mövcudluğunun  məqsədini  dərk  etmədən  vacib  heç  bir  şey 
yoxdur.  Paskal  göstərir  ki,  bu  məsələyə  münasibətdə 
filosoflar  iki  cəbhəyə  ayrılmışlar.  Stoiklər  insan  təbiətini 
ucaldır,  onu  heç  bir  sərhəd  tanımayan  ağlına  görə  qüdrətli 
sayır,  bütün  varlıqlardan,  hətta  allahın  özündən  də  üstün 
tuturlar.  Skeptiklər  isə  əksinə,  insanı  aciz,  miskin  bir  varlıq 
kimi  tanıyır,  idrak  yolu  ilə  dünyaya  hakim  olmaq  üçün  heç 
bir  imkanı  olmadığını  göstərirlər,  mahiyyət  etibarilə  insanın 
heyvandan heç nə ilə fərqlənmədiyini iddia edirlər. 
Paskalın  "Fikirlər"ində  isə  insanın  böyük,  yoxsa  bir 
heç  olması  sualına  ikili  cavab  verilir.  Məsələyə  dialektik 
şəkildə  yanaşan  Paskalın  fikrincə,  insan  eyni  zamanda  həm 
böyükdür,  həm  də  bir  heçdir.  İlkin  günah  tədricən  insan 
təbiətinin  xırdalaşmasına  və  eybəcərləşməsinə  səbəb  oldu, 
lakin  bu  xırdalaşmış  vəziyyətdə  də  insan  öz  keçmiş 
əzəmətinin,  böyüklüyünün  əlamətlərini  saxlayır.  Ağıl  onu 
bütün  başqa  canlılardan  seçərək  ucaldır.  "İnsan  təbiətin 
qoynunda  zəif  bir  qamışdan  başqa  bir  şey  deyildir,  lakin  o, 
düşünən qamışdır. Onu əzmək üçün bütün kainatın qüdrətini 
səfərbər  etməyə  ehtiyac  yoxdur.  Bir  külək  əsimi,  bir  yağış 
damcısı  onu  ölümə  yetirmək  üçün  kifayətdir.  Lakin  bütün 
kainat onu məhv etməyə hücum çəksəydi də, o, yenə də onu 
öldürən bütün qüvvələrdən daha qüdrətli olardı, çünki o onu 
bilərdi ki, o, ölür, onu da bilərdi ki, kainat onun müqabilində 
hansı  üstünlüklərə  malikdir.  Kainat  isə  bunu  bilmir.  Bizim 
bütün  ləyaqətimiz  və  böyüklüyümüz  fikrimizdədir.  Doldura 
bilmədiyimiz  zaman  və  məkan  yox,  ancaq,  o,  yəni 
düşüncəmiz  bizi  ucaldır.  Buna  görə  gəlin  yaxşıca-yaxşıca 
düşünmək öyrənək: budur əxlaqın əsas prinsipi." 
Əsərinin başqa yerində Paskal ağıl, düşüncə haqqında 
daha  artıq  bir  inamla  danışır.  O  yazır:  "Mən  insanı  əlsiz, 
ayaqsız,  başsız  təsəvvür  edə  bilərəm,  çünki  ancaq  təcrübə 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
153 
bizi  öyrədir  ki,  baş  ayaqdan  daha  faydalıdır.  Lakin  mən 
insanı  fikirsiz  təsəvvür  edə  bilmirəm;  bu  ya  daş  olardı,  ya 
heyvan." 
Paskalın  dünyagörüşünün  ziddiyyətləri  orada  üzə 
çıxır ki, o, insan ağlını tərənnüm etdiyi vaxt onun qüdrətinə 
dini  vasitələrlə  bəraət  qazandırmağa  çalışır.  Guya  insanın 
eyni  zamanda  həm  böyük,  həm  də  kiçik  olmasını  ancaq 
xristian  dini  aydınlaşdıra  bilər.  Paskalın  görüşlərindəki  bu 
qəribə  ziddiyyətlər  onun  dövrünün  ziddiyyətləri  idi.  "Ata 
qaçmaq xas olduğu kimi, insana da inkar etmək, inanmaq və 
şübhələnmək  xasdır"  deyən  Paskal  göründüyü  kimi 
ziddiyyətli  keçid  dövrünün  tipik  bir  şəxsiyyəti  olmuşdur. 
Onun  "Fikirlər"  əsəri  də  XVII  əsr  nəsrinin  ən  parlaq 
abidələrindən  biridir.  Sözlərindəki  qeyri-adi  məntiq, 
ifadələrin  heyranedici  həndəsi  düzümü,  bədii  teorem  təsiri 
bağışlayan, kədərli, acı bir ironiya Paskalın müasirlərini də, 
sonrakı  tənqidçilərini  də  heyran  etmişdir.  Onun  yazı  üsulu 
sonrakı dövrün nəsri üçün bir örnək olmuşdur. 
 
Aforist  yazıçılar. XVII  əsr  fransız  ədəbiyyatında  bir 
sıra  sənətkarlar  da  olmuşdur  ki,  onlar  pyes,  roman,  poema, 
hekayə,  novella  şeir  yazmamışlar.  Son  dərəcə  yığcam, 
lakonik  miniatürlər,  yaxud  xalq  atalar  sözlərini  xatırladan 
fikirlərdən  ibarət  olan  əsərlər  yaratmışlar.  Həyati 
müşahidələrin  və  düşüncələrin  məhsulu  olan  bu  əsərlərdə 
dövrün  əhval-ruhiyyəsi,  axtarışları,  münasibətləri  əks 
olunmuşdur. Bu janrın ilkin mənbəyi Teofrastın "Səciyyələr" 
/yaxud "Xarakterlər"/ əsəri olmuşdur. Artıq İntibah dövründə 
Monten  bu  janrdan  məharətlə  istifadə  etmişdir.  XVII  əsr 
fransız  ədəbiyyatında  bu  janrın  Laroşfuko,  Labrüyer, 
Vovenarq, Şamfor kimi  tanınmış  nümayəndələri  yetişmişdir. 
Bütün  başqa  janrlar  kimi  aforizm  də  yazıçıdan  yüksək 
istedad  və  sənətkarlıq  tələb  edirdi.  Burada  yığcam  formada 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
154 
güclü  və  dərin  fikirlər,  düşüncələr  əks  olunmalıdır.  Burada 
artıq  heç  nə  ola  bilməz.  Lakoniklik  aforizmin  əsas  məziy-
yətidir. 
 
LAROŞFUKO.  /1613-1680/. Aforizmi bədii yaradı-
cılığının  əsas  formasına  çevirən,  bu  janrda  yazdığı  əsərlərlə 
XVII əsr fransız ədəbiyyatının Kornel, Rasin, Lafonten kimi 
nümayəndələri  ilə  bir  sırada  durmaq  hüququ  qazanan 
Laroşfuko  klassisizmin  tipik  nümayəndələrindən  biridir. 
Universallığa  can  atan,  ümumiləşdirmələrində  son  həddə 
varan, konkret surətləri yox, ümumi ideyanı əsas götürən bu 
istedadlı  sənətkar  bədbinliyi,  inamsızlığı  ilə  də  əsrinin 
oğludur.  Lakin  o,  həyata,  insana,  ictimai  gerçəkliyə  bədbin, 
inamsız  münasibəti  cəhətdən  barokko  cərəyanına  məxsus 
yazıçılara daha yaxındır. 
Fransua  de  Laroşfuko  Fransanın  iri  feodal  əyanla-
rından  olmuşdur.  Mütləqiyyət  idarə  üsulu  onun  feodal 
imtiyazlarına  toxunduğu  üçün  Fronda  hərəkatında  iştirak 
etmiş,  kardinal  Rişelye  və  kardinal  Mazarini  əleyhinə 
mübarizə  aparmışdır.  14  yaşında  əlverişli  şəkildə  evlənmiş, 
15  yaşında  Kondenin  ordusunda  vuruşmuş,  16  yaşında 
saraya  daxil  olaraq  dedi-qodular,  fitnə-fəsadlar  burulğanına 
düşmüşdür, gah sürgün edilmiş, gah Bastiliyaya salınmışdır. 
Onun  həyatı  XVII  əsrin  nəzakətli  qəhrəmanlarının  həyatı 
üçün nümunə ola bilər. 
Yazıçının  həyatı  "Xatirələr"ində  təsvir  etdiyi  kimi 
rəngarəng 
macəralar 
içərisində 
keçmişdir. 
Fronda 
hərəkatında iştirakı da bu macəraların davamı kimi meydana 
çıxmışdır.  Vətəndaş  müharibəsində  qiyamçılar  dəstəsinin 
başçısı  kimi  şücaətlə  vuruşmuş  və  1652-ci  ildə  üzündən 
yaralandıqdan sonra siyasi işlərdən əl çəkib ədəbi salonlar və 
onların iştirakçıları ilə dostlaşmışdır. 
1662-ci ildə onun "Memuarlar" /"Xatirələr"/ əsəri çap 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
155 
olunur.  Səliqəli,  canlı  və  incə  bir  üslubda  yazılmış  bu 
"Xatirələr"də 
hadisələr  fərdi  təəssürat  süzgəcindən 
keçirilərək  təqdim  olunur.  Get-gedə  onun  bədbinlik  və 
ümidsizliyi tündləşir. 1665-ci ildə "Düşüncələr, yaxud əxlaqi 
hikmətlər və maksimlər" adı ilə çap olunan aforizmləri də acı 
və  əsəbi  bir  ümidsizlik  və  inamsızlıq  əhval-ruhiyyəsi  ilə 
aşılanmışdır. Bu aforizmlərdə zəngin həyat təcrübəsinin ayıq 
ümumiləşdirilməsi, orijinal bir filosofun bitkin dünyagörüşü 
əks  olunmuşdur.  Burada  ictimai  həyatdan  bədbinləşmiş  bir 
şəxsin  ictimai,  sosial  səciyyə  daşıyan  bədbinliyi  ardıcıl  və 
təsirli  tərzdə  ifadə  olunmuşdur.  Çox  mümkündür  ki,  bu 
bədbinlik  fəlsəfəsinin  yetkinləşməsində  "insan  insanın 
canavarıdır"  deyən  Hobbs  fəlsəfəsinin  də  müəyyən  rolu 
olmuşdur.  Laroşfukonun  mizantropluğu  /insansevməzliyi/ 
heç də ümidləri boşa çıxan, aldadılan məğrur bir zadəganın 
əsəbiliyinin nəticəsi deyildir. Əksinə o, mənsub olduğu sinfin 
süqutunu,  mütləqiyyət  tərəfindən  məğlub  edilib  ona  xidmət 
göstərməyə  məcbur  olduğunu  görüb  bədbinləşir,  kor-təbii 
materialist 
düşüncə 
əsasında 
mövcud 
cəmiyyətin 
eybəcərliyinin səbəblərini, köklərini açıb göstərir. 
Laroşfukonun  kitabında  diqqəti  cəlb  edən  əsas  fikir 
bundan  ibarətdir  ki,  "çaylar  dənizə  itdiyi  kimi  bütün 
yaxşılıqlar  da  haqq-hesabda  itir".  Başqa  sözlə,  yazıçının 
fikrincə, ictimai həyatın bütün hadisələri qazancla, fayda ilə, 
xudbin  haqq-hesabla  əlaqədardır.  "Qazanc  bütün  mümkün 
dillərdə  danışır,  bütün  insan  növlərinə,  hətta  onda  marağı 
olmayanlara  da  əmr  edir".  İnsanların  hərəkətləri  onların 
yaşından, cinsindən asılı olmayaraq xudbin məqsədlər güdür. 
"Sevginin nə olduğunu müəyyən etmək çətindir. Yeganə onu 
demək  olar  ki,  bu  qəlbə  münasibətdə  hökmranlıq  etmək 
cəhdidir".  "Namuslu  qadınların  çoxu  gizli  xəzinələrə 
bənzəyir,  onlar  ancaq  onları  axtarmadıqlarına  görə 
təhlükədən  uzaqdırlar".  "Ağıllı  axmaqdan  dözülməz  heç  nə 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
156 
yoxdur".  "Elə  göz  yaşları  var  ki,  başqalarını  aldadandan 
sonra  çox  vaxt  bizi  də  aldadırlar".  "Həqiqi  xeyirxahlıqdan 
nadir  heç  nə  yoxdur:  xeyirxahlıq  adlandırılan  şey  adətən 
səhlənkarlıq  və  zəiflikdən  başqa  bir  şey  deyildir".  İnsana 
inamsızlıqla,  bədbinliklə  dolu  olan  bu  fikirlər  uzun  müddət 
Fransa  kübar  cəmiyyətində  dolaşan,  insanları  yaxından 
tanıyan,  onların  əməllərini,  sözlərini  görən  ayıq,  cəsarətli 
şəxsin  real  faktlardan  çıxartdığı  qənaətlərdir.  Yazıçının 
yaşadığı  dövrü,  dolaşdığı  mühiti  nəzərə  almadan  onun 
əsərinə doğru qiymət vermək çətindir. 
Sevgidə,  dostluqda,  mərhəmətdə,  qayğıda  insan 
ancaq özünü düşünür. Adam bir başqasına kömək göstərirsə, 
bunu ancaq ona görə edir ki, başqasının əzabını görmək onun 
xoşuna  gəlmir.  Birinə  sədəqə  verirsə,  ancaq  ona  görə  belə 
edir  ki,  mərhəmət  göstərmək  onun  xoşuna  gəlir.  Əgər  ölənə 
ağlayırsa,  ancaq  özünə  yazığı  gəlir,  çünki  ölənlə  görüşmək 
ləzzətindən məhrum olur. 
Bir  klassisist  kimi  Laroşfuko  öz  hikmətlərində  insan 
eybəcərliklərinə  ümumilik  səciyyəsi  verməyə  çalışsa  da, 
onun  göstərdiyi  ehtiraslar  əslində  XVII  əsr  fransız 
zadəganlığının  yuxarı  dairələri  üçün  tipikdir.  Bu  aforizmlər 
arxasından  həmin  dövrün  zadəganları  və  əyanları  boylanır. 
Bu aforizmləri oxuyan, heyrətlə qarşılayan Fransanın yüksək 
kübar  dairələri  onlarda  özlərini  görürdülər  və  tanıyırdılar. 
Lakin  Laroşfukonun əsərini ancaq zadəganlığın əxlaqını əks 
etdirən  bir  əsər  kimi  qiymətləndirmək  yanlış  olardı.  Onun 
əhəmiyyəti, məzmunu daha genişdir. 
Laroşfukonun  bəzi  aforizmləri  bunlardır:  "Bizim 
hamımızın  özgənin  bədbəxtliyinə  dözməyə  kifayət  qədər 
gücümüz vardır", "Qocalar yaxşı məsləhət verməyi ona görə 
sevirlər  ki,  onlar  axmaq  nümunələr  göstərməyə  qabil 
olmadıqlarına  görə  özlərini  mükafatlandırsınlar",  "Krallar 
insanlarla  pullar  kimi  hərəkət  edirlər:  onlara  öz  istədikləri 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
157 
kimi  qiymət  verirlər,  ona  görə  də  onları  həqiqi  qiymətlərinə 
görə  yox,  məzənnəyə  görə  qiymətləndirmək  lazım  gəlir", 
"Nöqsanlar bizi tərk edəndə, biz özümüzü inandırırıq ki, biz 
onları tərk edirik", "Etiqad qəlbin passivliyi və tənbəlliyidir, 
şöhrətpərəstlik isə fəallıq və coşqunluğu", "Biz çox vaxt bizi 
darıxdıran  adamları  bağışlayırıq,  lakin  darıxdırdığımız 
adamları bağışlaya bilmirik", "Aşiqlər və məşuqlar heç vaxt 
bir  yerdə  olanda  darıxmırlar,  çünki  onlar  ancaq  özləri 
haqqında danışırlar". 
Laroşfukonun  əsəri  çap  olunan  zaman  böyük 
müvəffəqiyyət  qazanmışdır.  Lakin  dövrün  bir  çox  humanist 
sənətkarları, xüsusən İntibah dünyagörüşü ilə əlaqəni tamam 
üzməyən,  həyata  və  insana  nikbinliklə  yanaşan  bir  sıra 
sənətkarlar 
onun 
bədbinliyini 
qəbul 
etməmişlər. 
Laroşfukonun  "Hikmətlər"i  çap  olunandan  iki  il  sonra 
Molyer  "Mizantrop"  komediyasında  onun  əsərində  irəli 
sürülən  müddəaları  tamaşaçılar  müzakirəsinə  vermiş,  əsas 
tendensiyasını qətiyyətlə pisləmişdir.  Lakin Molyer öz əsəri 
ilə  Laroşfukonun  "Hikmətlər"inin  ədəbi  əhəmiyyətini  rədd 
etmir,  bəlkə  onun  humanizmini  və  tarixi  əhəmiyyətini  bir 
daha təsdiqləyir. 
 
JAN DE LABRÜYER. /1645-1696/. XVII əsrin son-
larında  yaşayıb  yaradan  ən  orijinal  sənətkarlardan  biri  olan 
Labrüyer  "Bu  əsrin  xarakterləri  və  əxlaqı"  adlı  əsəri  ilə 
tanınmışdır.  Labrüyer  o  qədər  də  varlı  olmayan  burjua 
ailəsində  doğulmuşdur.  Tədqiqatçılar  yazıçının  mənsub 
olduğu  ailənin  keçmişdə  zadəgan  rütbəsi  daşıdığını  ehtimal 
edirlər, lakin  Labrüyer anadan olduğu vaxt onların ailəsi bu 
rütbəni artıq  itirmişdi.  Labrüyer həyatı boyu silki baxışların 
qurbanı olub, bundan əzab görsə də, silki təbəqələrə həmişə 
laqeydliklə yanaşmışdır. 
1684-cü  ildə  Bossüenin  zəmanəti  ilə  o,  sərkərdə 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
158 
Kondenin  nəvəsinin  tərbiyəçisi  olmuşdur.  Konde  şöh-
rətpərəst,  məğrur  və  qətiyyətli  bir  adam  idi.  Onun 
Şantilyedəki  sarayı  Fransanın  ən  məşhur  adamlarının, 
siyasətçilərinin,  yazıçı  və  rəssamların  toplaşdığı  bir  yer  idi. 
Labrüyer  burada  həyatı  yaxından  müşahidə  etmiş,  zəngin 
təcrübə  toplamışdır.  "İnsan  həyatının  böyük  tamaşasında, 
zəmanəsinin  nəhəng komediyasında birinci lojada küncdəcə 
bir  yer  tutan"  /Sent-Böv/  Labrüyer  müşahidələri  əsasında 
xatırlanan  əsərini  yaratmış  və  bununla  daha  qalmaqallı  bir 
şöhrət  qazanmışdır.  Həmin  kitab  ilk  dəfə  Teofrastın 
"Xarakterlər"  əsərinin  tərcüməsi  kimi  nəzərdə  tutulmuş  və 
yunancadan  tərcümə  adı  ilə  çap  olunmuşdur.  Burada 
Labrüyer öz  müasirlərinin ancaq bir sıra səciyyələrini əlavə 
etməklə  kifayətlənmişdir.  Əsərin  hər  bir  sonrakı  nəşrində 
müəllifin  artırdığı  bu  orijinal  səciyyələrin  sayı  artırılmış  və 
yazıçının  sağlığında  həyata  keçirilən  axırıncı  doqquzuncu 
nəşrində  onların  miqdarı  1120-yə  çatdırılmışdır.  Sonrakı 
nəşrlərdə  Teofrasta  məxsus  səciyyələr  kitaba  əlavə  şəklində 
verilmişdir. 
Labrüyer  1693-cü  ildə  Akademiyaya  üzv  seçilərkən 
Teofrast  haqqında  söylədiyi  nitqdə  etdiyi  kimi  Teofrast 
səciyyələrində  insanın  daxili  mahiyyətini  göstərirsə,  onun 
səciyyələri  eybəcərliyin,  səciyyənin  ilkin  səbəbini  açır, 
qabaqcadan insanların nə danışacağını və edəcəyini görməyi 
öyrədir.  Labrüyerə  görə,  insanların  səciyyələri  ictimai 
mühitin  bilavasitə  nəticələridir.  Xəsislər  Yunanıstanda  da, 
mütləqiyyətçi  Fransada  da  olmuşdur,  lakin  xəsisliyin 
məzmunu  və  təzahür  formaları  ictimai  mühitin  təsiri  ilə 
dəyişir. Ona görə də yazıçının vəzifəsi xəsisliyi təsvir etmək 
deyil, onun səbəbini tədqiq etməkdir. 
Labrüyerin  səciyyələri  sözün  həqiqi  mənasında  bu 
əsrin,  XIV  Lüdovik  əsrinin  səciyyələridir.  Biz  bu 
səciyyələrdə  kurtizankaların,  əyanların,  bankirlərin,  sələm-

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
159 
çilərin,  yaltaqların,  burjua  nümayəndələrinin,  xəsislərin, 
dedi-qoduçuların 
boşboğazların, 
ikiüzlülərin, 
şöhrətpərəstlərin və başqa tiplərin əlvan, realist portretləri ilə 
tanış  oluruq.  Bu  əsər  fransız  cəmiyyətinin  həyatını, 
ziddiyyətlərini  hər  hansı  başqa  bir  əsərdən  daha  əhatəli  və 
daha  realist  cizgilərlə  əks  etdirir.  Onun  "Səciyyələr"i  bütün 
əsrin əzəmətli bir pamfleti kimi qiymətləndirilə bilər. 
Bir  cəhəti  də  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Labrü-
yerin 
tənqidləri  birinci  növbədə  burjua-demokratik 
təbəqələrin  mütləqiyyətə  qarşı  olan  əhval-ruhiyyəsi  ilə 
bağlıdır. 
Labrüyerin əsəri janr etibarilə də orijinal və yenidir, o 
vaxta  qədər  mövcud  olan  janrlardan  heç  birinin  çərçivəsinə 
sığışmır.  Burada  müxtəlif  janr  və  formalardan  məharətlə 
istifadə  edilmişdir.  Burada  ədəbi  rəy,  Laroşfuko  üslubunda 
yazılmış  aforizmlər,  əxlaqi  nəsihət,  dialoq,  portret,  kiçik 
süjetli novella, dilçilik traktatı, sosial utopiya, təmsil, siyasi 
satira  və  başqa  janrlar  bir-birini  əvəz  edir.  Labrüyer  öz 
əsərini "Şəhər", "Saray", "Əyanlar", "Hökmdar" və s. adlarla 
müəyyən hissələrə bölür. 
İctimai  hadisəni,  həyatı  bütün  dolğunluğu  ilə  əks 
etdirməyə  çalışmaq  cəhdi  Labrüyeri  gerçəkliyə  daha 
dərindən nüfuz etməyə  gətirib  çıxarır. O, paytaxtı da, kəndi 
də, əyanı da, burjuanı da, məmurları da, kəndliləri də eyni bir 
asanlıqla və həqiqətpərəstliklə nəzərdən keçirir. 
Fransız  yazıçılarından  heç  biri  xalqın  həyatının  bu 
cür  dəhşətli  mənzərəsini  yarada  bilməmişdir.  Kəndliləri 
təsvir edən yazıçının səciyyələri dövrün ictimai quruluşunun 
kəskin tənqidi kimi səslənir. "Bəzən çöllərə səpələnmiş qara, 
dərisinin  rəngi  ölü  rənginə  oxşayan,  günəş  altında 
kömürləşmiş,  torpağa  əyilməkdən  donqarlaşmış,  kişi  və 
qadın  cinsindən  olan  yarımvəhşi  varlıqlar  görmək  olar  ki, 
torpağı  məğlubedilməz  bir  inadla  qazır  və  təkrar  qazırlar; 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
160 
onlar  başa  düşülən  nitqə  malikdirlər  və  qədlərini 
düzəltdikləri  vaxt  insan  simasına  malik  olduqları  bilinir. 
Həqiqətən də məlum olur ki, onlar insandırlar. Gecələr onlar 
öz  mağaralarına  çəkilirlər,  su,  köklər  və  qara  çörəklə 
aclıqlarını  söndürürlər;  onlar  başqalarını  yaşamaq  üçün 
əkmək,  səpmək,  məhsulu  yığmaq  zərurətindən  azad  edirlər 
və  buna  görə  də  səpdikləri  çörəksiz  qalmamaq  hüququnu 
qazanırlar." 
Labrüyerin bu təsvirində onun xalqa məhəbbəti, xalqı 
bu  günə  salan  hakim  təbəqələrə  nifrəti,  qəzəbi  ifadə 
olunmuşdur.  O, həmişə  özünü xalqın övladı saymış, özü ilə 
onların taleyi arasında yaxınlıq görmüşdür. "Üzümlüklərdəki 
işçinin,  əsgərin,  daşyonanın  taleyi  mənə  imkan  vermir  ki, 
mənim  knyaz  və  nazirlərə  məxsus  nemətlərim  olmadığına 
görə  şikayətlənim."  Labrüyerin  bu  tipli  müqayisələrində 
xalqa  məhəbbəti,  onun  mənəvi  gözəlliyinə,  yüksəkliyinə 
inamı  da  əks  olunmuşdur:  "Xalqda  düşüncə  yoxdur,  ancaq 
aristokratların  da  qəlbi  yoxdur.  Birincinin  nəcib  qəlbi  var, 
zahiri  görkəmi  yoxdur,  ikincilərdə  isə  ancaq  zahiri  görkəm 
və  parıltı  var.  Seçmək  lazımdırsa,  mən  tərəddüd  etmərəm. 
Mən xalq içərisindən çıxmış adam olmaq istərəm." 
Labrüyerin əsərindəki bu demokratizm həm də onun 
hakim  dairələrə  nifrətində,  qəzəbində  öz  əksini  tapır.  O, 
ehtirasla  cəmiyyətdə  hökm  sürən  ədalətsizliklərə  qarşı  çıxır, 
arzu  edir  ki,  cəmiyyəti  ağıl  idarə  etsin.  Buradan  da,  o, 
ədalətli, maarifpərvər hökmdar ideyasına gəlib çıxır. 
Yüksəlməkdə  olan  burjua  cəmiyyətinin  kölgəli 
cəhətləri də  yazıçı tərəfindən tənqid olunur.  Labrüyer  yazır: 
"Çirkab  və  tullantılardan  tökülmüş,  nəcib  insanlar  şöhrət  və 
nəcabətə vurulan kimi var-dövlətə və qazanca vurulmuş rəzil 
canlar  da  mövcuddur;  onlar  ancaq  bir  ləzzətə  qabildirlər  – 
qazanmaq  yaxud  heç  nə  itirməmək;  onfaizlik  qazanc 
haqqındakı  şayiələrə  daha  çox  maraqlı  və  hərisdirlər;  ancaq 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
161 
öz  borcluları  ilə  məşğuldurlar;  ancaq  qiymətlərin  aşağı 
düşməsindən,  yaxud  pulların  qiymətinin  əskilməsindən 
narahat  olurlar;  müqavilələrdə,  alverlərdə,  kağızlarda  batıb 
qalıblar;  bu  cür  varlılar  artıq  nə  valideyn,  nə  dostlar,  nə 
vətəndaşlar,  nə  xristianlardır,  bunlar  ola  bilsin  ki,  artıq 
insanlar  deyillər,  bunlar  pul  sahibləridir."  Molyer  "Xəsis" 
komediyasında bu tipli adamın canlı surətini yaradır. 
Labrüyer həmçinin özünü yüksək istedadlı ədəbiyyat 
tənqidçisi  kimi  göstərmiş,  Kornel,  Rasin  və  dövrün  başqa 
yazıçıları  haqqında  yığcam  və  çox  dəqiq  fikirlər  irəli 
sürmüşdür.  Onun  əsəri  çoxlu  əks-sədalar  oyatmış,  Renyar, 
Dankur,  Detuş  öz  komediyalarında  onun  fikirlərindən 
istifadə  etmişlər.  Lesaj,  Monteskye,  Didro,  Russo  kimi 
maarifçilər  də  onun  əsərindən  təsirlənmişdilər.  Rus 
ədəbiyyatında  Kantemirin  və  Fonvizinin  yaradıcılığında 
Labrüyerin əsərlərinin müəyyən izlərini görmək olar. 
 
RENESSANS  REALİZMİ