Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Barokko, yaxud presiyoz ədəbiyyatı.
- Por-Royal və Blez Paskal.
|
Klassisizmin estetik prinsipləri. Klassisizmin estetikasında gözəlliyin əbədi, dəyişməz və bütün zamanlar üçün mütləq dərəcədə eyni olması fikri əsas yer tutur. Onlar gözəllik anlayışının tarixiliyini, nisbiliyini, dəyişkən olduğunu qəbul etmirdilər. Buna görə də onlar elə hesab edirdilər ki, gözəlliyin hər hansı bir dövrdə yaradılmış ideal nümunələri bütün başqa dövrlər üçün də doğrudur, sonrakı dövrlər ancaq əvvəlki dövrlərin yaratdığı ideal nümunələri öyrənməli, onu təqlid etməli, öz yaradıcılığında ona daha ya- xın olmağa çalışmalıdır. Gözəlliyin belə ideal və bütün dövrlər üçün örnək olan ideal nümunələri, klassisizm este- tikasına görə, artıq antik dövrdə yaradılmışdır. Yeni dövrün sənətkarlarının işi bu antik ideal nümunələr təqlid etməkdən ibarətdir. Klassisistlər bu təlimi əsas götürərək guya antik ədəbiyyatın təcrübəsini öyrənmək əsasında xüsusi ciddi XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 139 qaydalar müəyyənləşdirirlər. Onların fikrincə, ancaq bu qaydalara əməl etməklə antik ideal sənət nümunələrinə yaxın olan, qiyməti ancaq bu yaxınlığın və qaydalara əməl etməyin dərəcəsi ilə ölçülən sənət əsərləri yaratmaq mümkündür. Klassisizm nəzəriyyəçiləri gözəlliyin əbədiliyi haq- qında təlimə uyğun olaraq ədəbi janrları yüksək və bəsit deyə iki yerə ayırır, hər bir janrın dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdirirlər. Hətta hər bir janrın mövzu dairəsi, qəhrəmanları, dili fərqləndirilir, janrlar arasında qarışıqlığa yol verilmirdi. Məsələn, faciələrdə təmtəraqlı dil, yüksək hisslər, qəhrəmanlıq keyfiyyətlərinə malik şəxsiyyətlər tələb olunurdusa, komediyada adi adamlar, sadə danışıq dili səciyyəvi sayılırdı. Bu məhdudluqlar gerçəkliyi və insanları bütün rəngarəngliyi ilə təsvir etməyə imkan vermirdi. Ziddiyyətlər, mürəkkəbliklər, bir şəxsin xarakterindəki əksliklər öz realist əksini tapa bilmirdi. Ağlı bədii həqiqətin əsas meyarı kimi götürmək prinsipi də klassisizmin estetikasının toxunulmaz qanun- larından biri idi. Onlar belə düşünürdülər ki, antik müəlliflər ağlın qanunları ilə yazıb yaratdıqları kimi, yeni dövrün yazıçıları da ağlın tələblərinə əməl etməlidirlər. Buradan da riyazi dəqiqliklə yerinə yetirilməsi tələb olunan qaydalar və qanunlar müəyyənləşdirilmişdi. Üç vəhdət qanunu, janrların növlərə və qruplara bölünməsi, əsərin quruluşundan tələb olunan simmetriya və mütənasiblik buna misal ola bilər. Bu cəhət klassisist əsərlərin soyuq, quru, cansız çıxmasına səbəb olmuşdur. Ancaq tək-tək böyük sənətkarlar bu məhdudluq- lardan yaxa qurtara bilmiş və əsl sənət əsərləri yaratmışlar. Klassisizmin mühüm müddəalarından biri də müxtəlif insan xarakterlərinin ümumi, universal səciyyə daşıması haqqındakı təlimdir. Guya Ərəstunun şagirdi Teofrastın "Xarakterlər" əsəri də bu həqiqəti təsdiq etməkdədir. Guya Teofrastın təsvir etdiyi müxtəlif insan Afaq Yusifli İshaqlı 140 xarakterləri bütün dövrlər üçün səciyyəvidir. Bir halda ki, antik dövrün böyük yazıçıları bütün əsas insan xarakterlərinin tiplərini müəyyənləşdirmiş və təsvir etmişlər, müasir yazıçıların həyatı öyrənməsinə, yeni xarakterlər yaratmasına ehtiyac yoxdur. Klassisistlər belə hesab edirdilər ki, insan tipləri və xarakterləri dəyişməz və əbədidir. Dünya nə qədər dəyişir-dəyişsin, insan xarakterlərinin nümunələri dəyişməz qalır. Buna görə də klassisist yazıçılar, xüsusən, dramaturqlar çox vaxt antik nümunələrdən kənara çıxmaq- dan ehtiyat etmişlər, surət və xarakter yaratmaq işində hər hansı bir yenilik yaratmaqdan qorxmuşlar. Atdıqları hər bir addımı antik ədəbiyyatla dönə-dönə ölçərək, müqayisə edərək atmışlar. Klassisist dramaturgiyanın yaratdığı surətlərinin mücərrədliyi, sxolastikliyi, hər cür fərdi cizgilərdən uzaq olması buradan irəli gəlir. Tamaşaçının qarşısında canlı, fərdi keyfiyyətlərə malik insanlar yox, insan-ideyalar canlandırılır. Molyerin Qarpaqon, Alsest surətlərini yada salaq. Qarpaqonun ancaq xəsis olduğunu göstərəndə, birtərəfli bir surət olduğunu söyləyib onu Şeylok, Hacı Qara kimi surətlərlə müqayisə edəndə bu cəhət nəzərə alınmalıdır. Onu da qeyd edək ki, klassisistlər öz əsərlərində həyatın ancaq əbədi, universal, mütləq cizgilərini qələmə alır, tək-tək, təsadüfi, müəyyən zaman çərçivəsində ban verə biləcək halları rədd edirdilər. Halbuki bunsuz bədii surət canlılığını, reallığını əsasən itirir. İntibah dövrünün humanistləri kimi klassisistlər də incəsənətin tərbiyəvi vəzifəsinə xüsusi diqqət yetirir, eyibləri tənqid edir, xeyri, gözəlliyi mükafatlandırmaq prinsipini əsas götürürdülər. Onların da Molyer, Kornel, Rasin kimi ən yaxşı nümayəndələri tamaşaçını və oxucunu "əyləndirərək öyrədirdilər". Lakin daha az istedada və bacarığa malik olan klassisistlər quru nəsihətçilik səviyyəsinə enir, ürəkləri XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 141 həyəcanlandıra bilmirdi. Lakin onu da qeyd edək ki, müəyyən dövrlərdə klassisizmin tərbiyəedici tendensiyalılığı mütərəqqi rol oynamış, azadlıq ideyalarının daha coşqun və ehtiraslı şəkildə irəli sürülməsində əlverişli bir vasitə olmuş- dur. XVIII əsrdə Volterin yüksək vətəndaşlıq pafosu ilə aşılanmış faciələri bu cəhətdən artıq başqa tarixi məqsədlərə ləyaqətlə xidmət edirdi. Göstərilən estetik prinsiplər XVII əsr fransız dramaturgiyasında daha qabarıq təzahür etsə də, nəsr və poeziya sahəsində də öz təsirini göstərmişdir. MALERB /1555-1628/. Fransız ədəbiyyatında klas- sisizm ədəbi məktəbinin təməl daşlarını qoyan Malerbdir. Klassisizmin estetik nəzəri prinsiplərini sistemə alan Bualo onu yeni poetik məktəbin başçısı və ilk böyük nümayəndəsi kimi qiymətləndirmişdir. "Fransada əsrlərin qaranlıqları içərisindən ilk dəfə Parnas yaranarkən orada amansız, vəhşi bir özbaşınalıq hökm sürdüyünü", "axırı qafiyələnmiş hər misraya şeir deyildiyini" söyləyən, Vilyon və Maronun xidmətlərini yada salan, Rosnar və onun davamçılarının alimanə şeirlərindən şikayətlənən Bualo yazır: "Sonradan Malerb gəldi və ilk dəfə Fransada şeirin dəqiq ahəngdarlığını göstərdi, lazım olduğu yerində işlənmiş sözün gücünü göstərdi, şeir pərisini borcun qaydalarına tabe etdi. Bu müdrik yazıçı tərəfindən nizama salınan dil həssas qulağa nəsə kobud bir şey deməkdən əl çəkdi, bəndlər zərifliklə axmaq öyrəndi, bir misra daha başqasına daxil olmağa cəsarət etmədi. Hər şey öz qanunlarını dərk etdi; bu etibarlı başçı bizim günlərin yazıçıları üçün hələ də nümunə rolunu oynayır." Bualonin fikirləri bir qədər mübaliğəli şəkildə deyilmiş olsa da, klassisizmin təşəkkülündə, formalaşmasında onun xidmətlərini doğru müəyyənləşdirir. Təsadüfi deyildir ki, Puşkin bu xarakteristikada "parlaq bir dəqiqlik" və "ciddi bir insaf" görmüşdür. Afaq Yusifli İshaqlı 142 Fransua de Malerb Kann şəhərində yoxsullaşmış zadəgan ailəsində doğulmuşdur. Onun atası Kannda məhkəmə məmuru idi. Yaxşı təhsil alan, Anqulem Hersoqu Henrixin katibi olan Malerb öz ağası ilə birlikdə bir müddət Provansda yaşamış və burada italyan dili və ədəbiyyatını öyrənmişdir. 1586-cı ildə Anqulem Hersoqunun ölümündən sonra yenidən Kann şəhərinə qayıtmış, yoxsulluq içərisində şeir yazmaqla məşğul olmuşdur. 90-cı illərin sonlarında Eks şəhərində yaşayan Malerb "Cənab Düperyeyə qızının ölümü münasibətilə təsəlli" şeirini yazır, IV Henrixin nişanlısı Mariya Mediçinin Eksə gəlməsini böyük bir oda ilə qarşılayıb, ölkədə əmin-amanlıq yaranmasını alqışlayır. 1605-ci ildə Parisə gəlib IV Henrixə təqdim olunan şair kralın sifarişi ilə onun Limuzin səfəri ilə bağlı yeni bir şeir yazır. Stans formasından istifadə edən Malerb öz şeirində kralı şücaətli, müdrik, feodal araçəkişmələrini aradan qaldıran, ancaq təbəələrinin xoşbəxtliyini düşünən bir hökmdar kimi göstərmiş və tərənnüm etmişdir. Malerbin stansları sarayda müvəffəqiyyət qazanır, hökmdar ona saray rütbəsi verir. Bu vaxtdan Malerb Fransanın rəsmi saray şairi olur. Rişelye isə onu Fransanın xəzinədarı təyin edir. Öz mövqeyini Parisdə və sarayda möhkəmləndirən Malerb ilk dəfə ədəbiyyat sahəsində möhkəm dövlət siyasətinin yeridilməsi zərurətini elan edir. O, eyni zamanda şair və nəzəriyyəçi idi, lakin nəzəri görüşləri şeirlərinə nisbətən klassisizmin formalaşmasında daha mühüm rol oynamışdır. Lirik bir şair kimi XVII əsr fransız ədəbiyyatında Ronsarın həqiqi varisi olan Malerb daha sox odalar, stanslar, sonetlər və nəğmələr yazmışdır. Ronsar poeziyası ilə yaxın əlaqələrinə baxmayaraq o, "Ülkər" qrupunun və onun təqlidçi- lərinin fərdiyyətçiliyi, subyektivizmi və emosionallığı ilə mü- barizə aparmışdır. O, fərdiyyətçiliyə, təsirliliyə qarşı çıxaraq poetik materialın ciddi məntiqi intizam və düşüncəyə uyğun XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 143 şəkildə qurulmasını tələb edirdi. Əslində bu, mütləqiyyətin siyasi məqsədlərinə cavab verən, fərdi özbaşınalığa qarşı yönələn şüurlu bir hərəkət idi. Ağıl, düşüncə qarşısında səcdə edən, Dekart və Bualodan çox-çox əvvəl ancaq ağlı əsl gözəlliyin və həqiqətin ali hakimi sayan Malerb poeziyada ağla zidd olan şeyə qarşı mübarizə aparmışdır. Dumanlılıq, sünilik, uydurmaçılıq hallarını rədd etmişdir. O, əsərlərin dolaşıq quruluşa, bayağı, anlaşılmaz və yanlış dilə malik olmasını inkar edirdi. Sarayın, zadəganlığın təsili ilə Malerb kobud, plebey söz və ifadələrindən qaçmağa, əyalət sözlərini işlətməməyə, Paris dilinin təmizliyini qorumağa çağırırdı. Bir məhdudluqlarına baxmayaraq Malerbin poetik dil sahəsində həyata keçirdiyi islahatda yeni, mühüm cəhətlər çox idi. Malerb müəyyən qədər ciddi və məhdud olsa da, fransız dili sahəsində incə zövqə, həssas duyğuya malik idi. Malerbin apardığı dil islahatının doğruluğunu belə bir fakt bir daha təsdiq edir ki, nəinki təkcə XVII və XVIII əsrlərdə, hətta XIX əsrdə bir sıra tanınmış şairlər öz əsərlərində onun göstərişlərinə əməl edirdilər. Öz şeirlərində Malerb əsl klassisist şair kimi çıxış edir, tənasüb, ölçü hissini gözləyir, bədii əsərin bütün hissələrini bir-birilə elə məharətlə uzlaşdırır ki, biri digərini sıxışdırmır. Bu cəhd şeirdə simmetriya və ahəngdarlıq yaratsa da, onun müəyyən dərəcədə yeksənəq olmasına səbəb olurdu. Malerb üslub və janrların bir-birinə qarışdırılmasına qarşı da qəti etiraz edirdi. Onun müraciət etdiyi, şeirlər yazdığı hər bir lirik janrın özünə məxsus ifadə vasitələri var idi. Onun poeziyasında oda janrı mühüm yer tutur. Şair bu janrı müasir siyasi həyatda baş verən hər hansı bir hadisə münasibətilə söylənilmiş mənzum nitq kimi başa düşür. Bu baxımdan oda Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan qəsidə janrı ilə müqayisə oluna bilər. Qəsidə Afaq Yusifli İshaqlı 144 termininin özündə hər hansı bir məqsədlə yazılmış şeir məfhumu vardır. Lakin biz oda sözünü qəsidə şəklində tərcümə etməyi doğru saymırıq. Malerb öz odalarında hissələri simmetrik şəkildə qurur. Hər hansı siyasi bir ideya ilə başlanan bu qəsidələrin sonuna yaxın şair daha geniş, daha mühüm bir ideyaya gəlib çıxır, gələcək haqqında danışır. Ronsardan fərqli olaraq epik ricətdən qaçan, bunu odanın hərəkətini ləngidən bir hadisə sayan Malerb odanı vahid lirik axına tabe edir. Belə bir üsulla yazılan Malerb odaları gah döyüş nəğməsi, gah da dini himn səciyyəsi alır. Malerb fransız ədəbiyyatında öz poeziyasını mütləqiyyətin xidmətinə verən, dövrünün bütün mühüm hadisələrini şeirin mövzusuna çevirən bir sənətkar olmuşdur. Lotaringiyalı Karl tərəfindən Marsel qiyamının yatırılması, kralın nişanlısı Mariya Mediçinin Fransaya gəlməsi, IV Henrixin həyatına qarşı təşkil edilmiş uğursuz 1605-ci il qəsdi, Sedanın alınması və Bulon hersoqunun tabe edilməsi, XIII Lüdovik tərəfindən La-Roşel qiyamının yatırılması və başqa bu kimi mühüm hadisələr onun ayrı-ayrı odalarının mövzusu olmuşdur. Hər bir odasında Malerb kralların keçmiş xidmətlərindən danışır, gələcək şücaətlərindən xəbər verir, əxlaqi-siyasi mövzuda olan düşüncə və nəsihətlərini irəli sürür. Bəzi hallarda şeirin sonunda özü haqqında danışıb, şöhrətinin əsrlərlə yaşayacağını bildirir. Malerbin odaları təmtəraqlı, ciddi şeirlər olmaqla bərabər əsasən soyuq və qeyri-səmimi idilər. Bu şeirlər zahiri forması, bəzək- düzəyi baxımından saray məclislərində zadəganların cah- cəlallı geyimlərini xatırladır, mahiyyət, ideya, fikir cəhətdən isə xeyli yoxsul və miskin görünürdü. Malerb dini mövzuda yazdığı şeirlərdə saray şairi kimi çıxış edərək özünü dindar katolik simasında təqdim edirdi. Dini mövzuda yazdığı şeirləri şair bir qayda olaraq fransız ədəbiyyatına ilk dəfə özünün gətirdiyi stanslar XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 145 şəklində yazırdı. Malerb öz şeirləri üzərində səbrlə, inadla uzun müddət işləyir, hər sözün cilalanmasına diqqət yetirər, şeirin son dərəcədə kamil çıxmasına çalışırdı. Malerb özü şeir üzərində uzun müddət səbrlə işləməyi təbliğ edirdi. O yazırdı: "Yüz misralıq bir poema yaradıb, yaxud üç vərəqlik bir nitq yazıb on il dincəlmək lazımdır." "Birinci prezident Verdene arvadının ölümü münasibətilə təsəlli" şeirini Malerb üç ilə yazmışdır. Şeir çap olunanda Verden artıq ikinci dəfə evlənmişdi, ona görə də şairin təsəlli verməsi o qədər də təsirli olmamışdır. Malerbin şeirlərində əsl lirizmin və yüksək ideya- lılığın olmaması onun şair kimi tezliklə unudulmasına səbəb oldu. A.S.Puşkin Malerbin unudulmasının səbəbini doğru olaraq "daha çox dilin mexanizmi, sözün zahiri formaları üzərində işləyib fikri unutmasında" görmüşdür. Malerblə eyni zamanda yaşayıb yaradan, onun poetik prinsiplərini rədd edən Matüren Renye və Teofil de Vio kimi şairlərin yaradıcılığında saray da daxil olmaqla feodal-zadəgan cəmiyyətinin həyatı daha tənqidi şəkildə əks etdirilirdi. Tədqiqatçılar Renyenin bəzi satiraları ilə Molyerin komediyaları arasında ciddi yaxınlıqlar görür, böyük dramaturqun "Tartüf" və "Zəhlətökənlər" komediyalarını onun satiralarından ilhamlanaraq yazdığı göstərirlər. Malerbin yaxın şagirdləri F.Meynar və O.Rakanın istedadı isə onun prinsiplərini fransız ədəbiyyatında möhkəmləndirmək üçün kifayət deyildi. Buna baxmayaraq fransız ədəbiyyatının sonrakı inkişafı onun irəli sürdüyü nəzəri prinsiplərə uyğun bir yolla getdi. Barokko, yaxud presiyoz ədəbiyyatı. Fransada XVII yüzilliyin ədəbiyyatında ikinci ədəbi cərəyan olan barokko presiyoz ədəbiyyat adı ilə formalaşır və tanınır. Afaq Yusifli İshaqlı 146 Tarixi inkişafın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq burada presiyoz ədəbiyyat aristokratik səciyyə daşıyır, mütləqiyyətə qarşı müxalifətdə olan feodal-zadəgan dairələrinin real və xoşagəlməz gerçəklikdən qaçmaq istədikləri vaxt istinad etdikləri xəyali bir aləmə çevrilir, ilğım təsiri bağışlayır. Fransada presiyoz ədəbiyyatın nümayəndələri ispan, italyan və ingilis həmkarlarından öyrənir, Qonqora, Marino, Con Lili kimi sənətkarları təqlid edirdilər. Zərif söz və ifadələr, qeyri-adi bənzətmələr, mübaliğəli və təmtəraqlı dil bu ədə- biyyatın əsas zahiri əlamətlərindən idi. Bir vaxtlar Marino markiza Rambulyenin salonunda böyük müvəffəqiyyət qazanmış, kobud fransız şeirinə qarşı çıxıb son dərəcə quru bir şair kimi Malerbə istehza etmişdir. Markiza Rambulyenin atası isə kübar dostlarının vasitəsilə Qonqora ilə tanış idi. Beləliklə, qonqorizmə və marinizmə meyl ailəvi bir ənənə idi. Markiza Rambulyenin anası əslən italiyalı olan Culiya Saveli ilk dəfə ədəbi bir dərnək təşkil edir. Marino onun qızı Katerina de Vivona, gələcək markiza Rambulyeyə təmtəraqlı madriqallar həsr edir, qoca Malerb də onu vəsf etməkdə ümumi dəbdən geri qalmır. Nənəsi tərəfindən başlanan işi markiza Rambulyenin qızı Jüli də uğurla davam etdirir. Markiza Rambulyenin Luvr yaxınlığındakı salonunda Konde, Konti, Laroşfuko, Büssi kimi müxalifətçi zadəganlar toplaşır, presiyoz ədəbiyyatın tələblərinə uyğun şəkildə yazılmış əsərləri oxuyur, öz həyatlarını da presiyoz əxlaqın normalarına uyğunlaşdırırdılar. Burada presiyozluq siyasi müxalifətin təzahür formalarından biri idi. Onlar süjetin seçilməsində, poetik obrazlar sistemində və dildə sadə və real gerçəkliklərdən mümkün qədər qaçmağa çalışır, sadə, çirkli xalq həyatını xatırladan hər şeyə ikrahla yanaşır, orta əsrlərin alleqorik şərtiliklərindən, rıtsar romanlarının və lirikasının nəzakətli XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 147 cəngavərlik, siyasi kosmopolitizm və qadına pərəstiş ənənələrindən qidalanırdılar. Feodal-katolik irticası nəticəsində başlanın humanizmin böhranı dövründə isə onlar pastoral mövzusunu götürdülər. Bu idillik aləmə qapanmaq yolu ilə onlar mütləqiyyət hakimiyyətinə qarşı passiv etirazlarını bildirirdilər. Presiyoz ədəbiyyatının incə, nəzakətli üslubu və zövqü açıq şəkildə antidemokratik səciyyə daşıyırdı. Bununla onlar özlərini kral hakimiyyətinə, mütləqiyyət idarə üsuluna tərəfdar çıxan aşağı təbəqənin kobud zövqünə qarış qoyurdular. Onore Düfrenin "Astreya" romanı, Madlen de Skü- derinin "İbrahim, yaxud Böyük paşa", "Böyük Kir", "Kleliya", Qombervilin "Poleksandr", La-Kalprenedin "Kas- sandra", "Kleopatra", "Faramond" romanları, V.Vüatürün və Benseradın şeirləri fransız presiyoz ədəbiyyatın ən məşhur nümunələridir. Fransada barokko teatrının yaradıcısı A.Ardidir. Yaradıcılığı müddətində 700 pyes yazan /bunlardan 41-i qalmışdır/ A.Ardi presiyoz ədəbiyyatına daxil edilməsə də, onun şagirdləri J. De Sküderi, Şelandr, Dü Riye, Rotru və başqaları presiyoz üslubun ən tanınmış nümayəndələri idilər. Bualo və Molyer öz yaradıcılıqlarında presiyoz ədəbiyyata qarşı tənqidi mövqe tutmuşlar. Ancaq klassisist dramaturgiya onun təsirindən yaxa qurtara bilməmişdir. Klassisistlərin faciələrindəki ənlik-kirşanlı zəriflik və incəlik birbaşa madam Rambulyenin salonu ilə əlaqədardır. Təsadüfi deyildir ki, Pyer və Toma Kornel qar- daşları da markiza Rambulyenin salonunda az olmamışlar. Presiyoz ədəbiyyatın təsvir etdiyi aləm xəyali, ilğımvari bir aləmdir. Baş verən hadisələrin qarşısında özünü itirən, bədbinləşən, çıxış yolu tapa bilməyən, ideal bir aləmdə hər şeyi unutmağa çalışan feodal-zadəgan cəmiyyətinin müasirliyi inkar məqsədilə qaçdığı idealizə olunmuş keçmişdir. Presiyozluq barokko cərəyanının əsas Afaq Yusifli İshaqlı 148 cəhətlərindən biri olmaqla onun zadəgan qolunu təşkil edir. Por-Royal və Blez Paskal. XVII əsrin ortalarında klassisist bədii nəsrin ən böyük ocaqlarından biri Por-Royal monastırı idi. Yezuitlərlə mübarizə alovları içərisində ilk mübariz publisistlər və pamfletistlər yetişdirən bu yansenist qadın monastırı dövrün Blez Paskal kimi ən böyük nasirini böyüdüb tərbiyə etmişdir. XIV Lüdovikin sarayından sonra Fransanın ikinci ədəbi mərkəzi olan Por-Royal, həm də mütləqiyyətdən narazı olan ədəbi qüvvələrin sığınacaq yeri olmuşdur. Fransız tədqiqatçılarından birisi Por-Royalın fransız ədəbi fikrinin inkişafındakı rolundan bəhs edərək yazmışdır: "Kim Por-Royal ədəbiyyatını bilmirsə, XVII əsr ədəbiyyatını bilmir." Yansenizm əqli bir hərəkət idi, formaca dini səciyyə daşıyırdı, protestantlığa yaxın idi. Əslində isə papalığa, dini iyerarxiyaya, mövhumatçılığa qarşı yönəlmiş siyasi bir hərəkat idi. Bu hərəkat öz adını hollandiyalı ilahiyyat professoru Korneli Yansenin /1585-1638/ adından götürmüşdür. K.Yansen alın yazısı haqqındakı köhnə mübahisəni təzələyib ona aktual, yeni məzmun vermişdir. Onun fikrincə, insanların hərəkətləri əzəldən müəyyənləşdirildiyi üçün katoliklərin dindarları cənnət həyatına hazırlamaq təşəbbüsləri mənasızdır, ziyandan başqa heç nə vermir. Por-Royal rahibləri katoliklərin makkiavelizminə – qəddarlığına qarşı öz əxlaq prinsiplərini irəli sürürdülər. İnsanın özünü təkmilləşdirməsi, daxili seyr, özündə yüksək mənəvi keyfiyyətlər tərbiyə etmək prinsipləri onların əxlaqında mühüm yer tuturdu. Formal cəhətdən katolik olan yansenistlər, əslində mahiyyət etibarilə özlərini dindən kənar elan edirdilər. Antuan Arno və Pyer Nikol Por-Royalın ən tanınmış yazıçıları idilər. Lakin Por-Royalın tarixində Blez |