Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Sinna, yaxud Avqustun mərhəməti".
|
"Horatsi". Əsl klassisist faciənin ilk parlaq nü- munəsi olan "Horatsi"də Kornel üç vəhdət qanununu ardıcıllıqla gözləmiş, presiyoz üslubun təsirindən tam xilas olaraq ciddi mətin bir səhnə dili nümayiş etdirmişdir. Vəzn baxımından klassisizmin tələb etdiyi aleksandrik ölçü faciənin əvvəlindən axırına qədər yüksək sənətkarlıqla tətbiq olunmuşdur. Barokko üslubundan gələn komik faciə ünsürlərinə heç bir yer verilməmişdir. "Horatsi" faciəsini Kornel kardinal Rişelyeyə ithaf etmiş və müqqədimədə incə bir istehza ilə onun tələb etdiyi prinsiplərə uyğunlaşmaq istədiyini göstərmişdir. Kardinal Rişelyeyə müraciətlə yazır: "Siz incəsənətin qayəsini nəcibləşdirdiniz? Bizim müəllimlərimizin bizə öyrətdikləri kimi bu məqsədi xalqa xoş gəlmək qabiliyyətində görmək əvəzinə, siz bizə başqa bir qayə, daha doğrusu, sizə xoş gəlmək və sizi əyləndirmək qayəsini nişan verdiniz. Nəyin XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 247 sizə xoş gəldiyini, nəyin isə xoş gəlmədiyini üzünüzdən oxuyaraq biz inamla nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu müəyyənləşdirməyi, keçilməz qaydalardan nəyə təqlid etməyi və nədən qaçmağı öyrənirik. Belə ki, çox vaxt mən iki saat ərzində mənim kitablarımın on il müddətində mənə aça bilmədiyi həqiqətləri öyrəndim." Tədqiqatçılar doğru qeyd edirlər ki, burada həqiqət axtarmaq yersizdir. Kornel həmişə xalqın onun əsərlərinə verdiyi qiyməti hər şeydən üstün tutmuşdur. "Horatsi"nin süjeti tarixdən götürülmüşdür. Kornelin bu əsərdə istifadə etdiyi mənbə Tit Livinin tarixi əsərinin birinci kitabından götürülmüşdür. Burada qədim Roma dövlətinin yaranması haqqındakı yarıəfsanəvi bir hadisədən söhbət gedir. Daha qədim dövrlərdə Roma və Alba-Lonqa iki müstəqil şəhər olmuş, getdikcə böyüyüb birləşmiş bir şəhərə çevrilmişdir. Bu şəhərin əhalisi bir-birilə qohumlaşsa da, onlar ayrı-ayrılıqda həyat sürürdülər. Şəhərlərin birləşib bir şəhər kimi idarə olunması məsələsi meydana çıxanda hansı şəhərin hakimiyyəti, hegemonluğu ələ alacağı ciddi mübahi- sələrə gətirib çıxarır. Məsələni daha ədalətli həll etmək üçün hər iki şəhərin nümayəndələrinin təkbətək döyüşünü təşkil etməyi qərara alırlar. Bu təkbətək döyüşdə Romanın şərəfini qorumaq Publi Horatsinin üç əkiz oğluna, Alba-Lonqanın şərəfini qorumaq isə üç əkiz qardaşlar olan Kuriatsilərə həvalə edilir. Döyüşəcək qardaşlar bir-birini yaxşı tanımaqdan əlavə qohumdurlar. Kiçik Horatsi Kuriatsilərin bacısı Sabina ilə evlənmiş, Publi Horatsinin yeganə qızı isə Kuriatsi qardaşlarından biri ilə nişanlanmışdır. Bu hadisənin dramatizmi, borc və hiss arasındakı konfliktin fəciliyini klassisist faciə yaratmaq üçün geniş imkanlar verirdi. Kornel də bu imkanları nəzərə almış, vətənpərvərlik şücaətini tərənnüm və təsdiq edən yadda qalan bir əsər yaratmışdır. Afaq Yusifli İshaqlı 248 Əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, Kornel burada da pyesdəki surətlərin sayını minimuma endirmiş, Horatsi qardaşlarından ancaq birini, Kuriatsi qardaşlarından da ancaq birini tamaşaçılara göstərmişdir. Qalan qardaşlar da, onlar arasındakı döyüşlər də səhnə arxasında qalır. Səhnədə ancaq öz hiss və düşüncələri haqqında parlaq bir tərzdə söhbət açan qəhrəmanlar qalırlar. Sürəkli dialoqlar, uzun-uzadı monoloqlar, siyasi disputları xatırladan mübahisələr beş pərdə ərzində tamaşaçının diqqətini maqnit kimi özünə çəkir. Tit Livinin əsərində nəql edilir ki, qalib çıxan və meydanda tək qalan Horatsi öz bacısının nişanlısı Kuriatsi üçün ağladığını görüb onu qılıncla vuraraq öldürür. Atasının parlaq bir nitq söyləyib onu müdafiə etməsilə ona bəraət qazandırılır. Lakin Kornel bu əhvalat əsasında dərin məzmunlu vətənpərvərlik və insanpərvərlik faciəsi yaratmışdır. "Sid" faciəsində olduğu kimi, burada da qəhrəman- ların qəlbində borcla sevgi ətrafında gedən mübarizə əks etdirilir. "Sid"dən fərqli olaraq burada nəsli borcdan yox, dövlət, vətən qarşısındakı borcdan söhbət gedir. Bu borc insandan özünün bütün şəxsi hisslərini və qohumluq duyğuların boğmağı tələb edir. Borc ideyasını siyasi şəkildə şərh edib genişləndirən dramaturq onu vətənpərvərlik pafosu yüksəkliyinə qaldırır. Kornel fransız İntibahının Monten, Amio və La Bossi kimi nümayəndələrinin yolu ilə gedir, qədim romalılara məxsus vətəndaşlıq şücaətini alqışlayır. Hadisələr respublika Romasında deyil, Roma çarlığı dövründə cərəyan etsə də, Tullun simasında Roma mütləqiyyətçiliyi təcəssüm olunsa da, faciədə Romanın azadlığını hər şeydən üstün tutan, respublika üçün artıq yetişmiş olan əsl Roma vətəndaşları göstərilirlər. Kornel Rişelyeyə xoş gəlmək üçün əsərdə bəzi XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 249 mütləqiyyətçilik prinsiplərini elan etsə də, onun Tullu da "Sid"dəki kral Fernandodan o yana getmir. Daha doğrusu, mütləqiyyət idarə üsulu onun simasında aydın, qəti cizgilərlə verilmir, Roma dövlətinin rəsmi nümayəndəsi təsirini bağışlayır. Faciənin əsas qəhrəmanı vətənpərvər romalı Horat- sidir. O, Romanın azadlığı, şöhrəti üçün hər şeydən keçməyə hazırdır. Kuriatsinin bacısına evlənmiş olan Horatsi təyin olunmuş döyüşü tərəddüdsüz, ən böyük şərəf kimi qəbul edir. İradəsinin gücü ilə rəqibinə olan bütün duyğuları, hisləri boğur, arvadının qardaşı və bacısının nişanlısına qarşı vətənpərvərlik eşqilə vuruşur. Onun atası qoca Horatsi vətəndaşlıq hislərinin gücü baxımından oğlundan geri qalmır. O, döyüş meydanında iki oğlunun ölüm xəbərini böyük dəyanətlə qəbul edir. Üçüncü oğlunun döyüş meydanından qorxaraq qaçması haqqındakı yalan xəbəri eşidəndə isə rüsvayçılıq və bədnamçılıqdan dərin ruhi sarsıntı keçirir. Qorxaqlığına görə öz əli ilə oğlunu cəzalandırıb öldürməklə hədələyir. Vətənə xidmət hissi onda da oğlu kimi güclüdür. Qoca Horatsinin qızı Kamilla isə vətəndaşlıq borcunu hər şeydən üstün tutan atasından və qardaşından fərqlənir. O özünün şəxsi hislərini vətəndaşlıq borcundan üstün tutur. Kuriatsini dərin bir məhəbbətlə sevən Kamilla onu döyüşdən çəkindirmək istəyir, lakin bacarmır. Kamilla öz sevgisini nəinki təkcə vətəndaşlıq borcundan, hətta qohumluq bağlarından da üstün tutur. Roma dövlətini dəhşətli düşmən bir qüvvə kimi qiymətləndirir, onu öz vətəndaşlarının səadətini pozan qorxunc bir qüvvə kimi lənətləyir. Nişanlısının ölüm xəbərini eşidən, qələbə çaldığına görə sevinən qardaşı ilə üz-üzə gəlib ona lənətlər yağdırır, şöhrəti və çiçəklənməsi üçün qanlı qurbanlar tələb edən Romaya qarğışlar deyir, ölən sevgilisi üçün ağlayır. Kamillanın Afaq Yusifli İshaqlı 250 "Roma, ey mənim qəzəbimin yeganə hədəfi" deyərək qar- ğışlar yağdırdığı səhnə haqlı olaraq Kornel dühasının ən mühüm nailiyyətlərindən sayılır. Bu qarğışlarda üsyan edən şəxsiyyətin dövlətin dəmir dabanları altında tapdanan hüquq məramnaməsi irəli sürülür. Kornel bu hissələrdə öz humanist görüşlərini o qədər də məharətlə gizlədə bilməmişdir. Horatsi öz bacısının qeyri-vətənpərvər hərəkətindən qəzəblənir və bacısını qılıncla vurub öldürür. Kamillanın öldürülməsi ilə faciədə yeni bir hərəkət başlanır. Qəhrəmanın başı üstünü yeni bir ölüm təhlükəsi alır. Kuriatsilərə qələbə çalıb Romaya şərəf, şöhrət gətirən Horatsi bacısını öldürən qatil kimi mühakimə edilməlidir. Faciənin beşinci pərdəsi büsbütün bu mühakiməyə həsr olunmuşdur. Tarixdən fərqli olaraq bu mühakimə xalq qarşısında deyil, Horatsinin evində aparılır. Hökmdar Tull isə qoca Horatsiyə baş vermiş bəd- bəxtliklə əlaqədar başsağlığı verməyə gəlir. Həmin mühakimə prosesində qatil kimi Horatsini ittiham edən Valer adlı bir gəncdir. O, Kamillanı sevirdi, lakin Kamilla öz qəlbini Kuriatsiyə verdiyindən onun sevgisi rədd olunmuşdu. Valer Horatsini qeyri-insani hərəkət etməkdə, Roma vətəndaşına yaraşmayan cinayətə yol verməkdə ittiham edir. O belə hesab edir ki, bu hərəkət Roma vətəndaşlarının həyatı üçün təhlükəlidir, Alba-Lonqa ilə qohumluq əlaqələri olan romalılar bu hərəkətdən ziyan görə bilərlər. Buna görə də Valer Romada ilk dəfə baş verən bu cinayətin edamla cəzalandırılmasını tələb edir. Horatsi etiraz etmir, ittihamları doğru sayır, lakin öz əlilə özünü öldürməyə icazə verilməsini arzu edir. Horatsi belə hesab edir ki, ancaq ölüm onun şöhrətini qoruya bilər. Qoca Horatsi isə Valerə cavab verərək oğlunu ehtirasla müdafiə edir, onun ancaq vətənə məhəbbət hissi ilə hərəkət etdiyini söyləyir. Qoca Horatsiyə görə, əgər oğlu vətəni bir qədər az sevsə idi, günahkar olmazdı, bacısını öldürməzdi. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 251 Ancaq vətənə sonsuz, güclü bir məhəbbət onu belə bir hərəkətə vadar etmişdir. Qoca Horatsinin xalqa müraciətlə dediyi aşağıdakı sözlər xüsusilə mənalı səslənir: Romalılar, dostlar, deyin doğrudanmı, siz bu an, İstərsiniz bədnamlıqla zəncirlənsin qəhrəman! Doğrudanmı Roma üçün azadlığı gətirən Bir insanı insafsızca olar qətlə yetirən! Qoca Horatsinin vətənpərvərlik duyğuları ilə aşı- lanmış odlu-alovlu nitqi onun oğlunun taleyini həll edir. Tull Horatsini ölümdən azad edir. O, etiraf edir ki, Horatsinin göstərdiyi qəhrəmanlıq onun günahını yumaqla bərabər özünü də qanunların fövqünə qaldırmışdır. Faciə Horatsinin təntənəsi ilə tamamlansa da, dra- maturq hakimiyyət və dövlətin qəddarlığına qarşı öz humanist səsini ucalda bilmişdir. Kornel mütləqiyyətçi dövlət quruluşunun sərt əxlaqını qəhrəmanlıq cizgiləri ilə göstərməyi qarşıya məqsəd qoysa da, humanist düşüncələrin inikasına da müəyyən yer vermişdir. Bu cəhət təkcə Kamilla surətində deyil, Kuriatsi surətində də özünün müəyyən əksini tapmışdır. Təsadüfi deyildir ki, kardinal Rişelye Kornelin bu faciəsini də soyuq qarşılamış, onda respublika əhval- ruhiyyəsini ifadə edən cizgilər görmüşdür. Horatsidən fərqli olaraq Kuriatsi əsərdə daha insani cizgilərlə verilmişdir. O, Alba-Lonqanın şərəfini qorumaq vəzifəsinin onlara həvalə edildiyini eşidəndə dəhşətə gəlir. Düzdür, vətən yolunda vuruşmaqdan o da imtina etmir. Kamillanın yalvarışlarına baxmayaraq döyüşmək qərarına gəlir. O da belə başa düşür ki, sevgilisinə məxsus olmaqdan əvvəl vətənə məxsusdur. Lakin vətən yolunda tələb olunan bu işi o, Horatsi kimi sevinclə, iftixarla, soyuqqanlılıqla qarşılamır. Onlara göstərilən etimadı, şərəfi ən dəhşətli, vəhşi Afaq Yusifli İshaqlı 252 və qəddar hadisələr qarşısında bir heç sayır. Kuriatsi Horatsinin ona göstərilən şərəfə görə necə sevindiyini görüb, özünü saxlaya bilmir, onun bu növ vətənpərvərlik paltarında görünən şöhrətpərəstliyini rədd edir: "Sənin qətiyyətində bir barbarlıq nişanəsi var. Şöhrətə belə mənhus bir yolla gedən hansı igid ona bu qədər sevinər? Ölməzlik öz ecazkar dumanlığında şirindir. Lakin mən naməlum qalmağı üstün tutardım." Başqa bir yerdə isə Kuriatsi fəxrlə onda insanlığın hələ ölməməsi, Horatsi tipli romalı olmaması ilə fəxr edir. "Əgər Roma daha böyük şücaət tələb edirsə, onda romalı olmadığıma və buna görə də qəlbimdə insaniliyin zərrələrini qoruya bilməyimə görə allahlara minnətdarlığımı bildirməkdən başqa mənə heç nə qalmır." Buna görə də mənəvi qələbə əsərdə Kuriatsilərə nəsib olur. Onlar əvvəldən axıra qədər insani cizgilərini itirmirlər. Əgər Horatsi vətən yolunda hər cür insani cizgilərini itirirsə, daşdan, dəmirdən, poladdan tökülmüş bir adam təsiri bağışlayırsa, Kuriatsidə vətənpərvərliklə insanilik vəhdətdədir. Borcla sevgi arasındakı mübarizədə o da borcu əsas götürür, onun dediyi ilə, tələbi ilə hərəkət edir, lakin sevgiyə, insaniliyə də biganə deyildir. İnsaniliyin itirilməsi yolu ilə qazanılan qələbəni, şöhrəti qəbul etmir. Volter Kornelin bu faciəsinə, onun ayrı-ayrı səhnə- lərinə yüksək qiymət vermişdir. Əsərin bir yerində qoca Horatsi oğlanlarını döyüşə yola salır. "Gedin, qardaşlarınız sizi gözləyir, ancaq vətən qarşısında borcunuz haqqında düşünün" deyə onlara nəsihət edir. Qızının nişanlısı, gəlini Sabinanın qardaşı indi isə oğlanlarının "düşməni" olan Kuriatsi isə üzünü qoca Horatsiyə tutub söyləyir: "Mən sizə necə bağışla deyəcəm? Hansı hislərlə?" Qoca Horatsi oğluna nəsihət edirmiş kimi ona belə cavab verir: "Öz borcunuzu yerinə yetirin, qalan hər şey allahın iradəsindən asılıdır." XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 253 Volter bu səhnəni yüksək qiymətləndirərək yazmışdır: "Mən bütün qədim və bütün xarici teatrlarda buna bənzər səhnə, buna bənzər qəlb böyüklüyünün, kədərin, nəcabətin vəhdətini axtardım, tapa bilmədim; xüsusən qeyd edim ki, yunanlarda bu qəbildən olan heç nə yoxdur." Kornelin pyesi belə bir həqiqəti təsdiq edir ki, vətənpərvərliklə insanpərvərlik vəhdətdə olmayan yerdə əsl qəhrəmanlıq da yoxdur. "Sinna, yaxud Avqustun mərhəməti". 1639-cu ildə Ruanda yazılıb 1640-cı ildə Parisdə tamaşaya qoyulan "Sinna" faciəsi də böyük müvəffəqiyyət qazanır. Mövzusu Roma imperiyasının başlanğıc mərhələsindən alınan bu əsərdə mərhəmətə çağırış ruhu güclüdür. Burada Kornel ilk Roma imperatoru Oktavian Avqustu ədalətli, alicənab bir hökmdar kimi göstərmiş, onun bu yolda imperatorluğa çatmaq uğrunda törətdiyi cinayətlərin, göstərdiyi qəddarlıqların günahını yumaq istədiyini nəzərə çatdırmışdır. Əsərin əsas mənbəyi Senekanın artıq Montenin "Təcrübələr"ində də istifadə olunmuş "Mərhəmət haqqında" kitabıdır. Burada aristokrat respublikaçıların imperiya əleyhinə düzəltdiyi sui-qəsdin başçısı Sinnaya Avqustun mərhəmətlə yanaşması və onu bağışlamasından danışılır. Roma tarixçilərinin təsdiq etmədiyi, elmdə daha çox Senekanın yaradıcı fantaziyasının məhsulu kimi qiymətləndirilən bu hadisəni Kornel öz faciəsinin əsas mövzusu götürmüş və son dərəcə müasir siyasi bir əsər yaratmışdır. Kornel bu mövzuya təsadüfi müraciət etməmişdir. Əsərdə təsvir olunan hadisələr yazıçının dövrü ilə yaxından səsləşirdi. Burada açıq-aydın kardinal Rişelyenin qəddar siyasətinə işarə olunurdu. Faciə Kornelin vətəni Normandiyada 1639-cu ildə baş vermiş xalq üsyanının bilavasitə təsiri altında yazılmışdı. Yalınayaq Janın rəhbərliyi ilə başlanan bu üsyan Rişelyenin qoyduğu yeni vergilərə qarşı Afaq Yusifli İshaqlı 254 kəndlilərin etirazının ifadəsi idi. Üsyan etmiş əhali vergiyığanların idarələrini və müsadirə işçilərinin evlərini ələ keçirib yandırırlar. Rişelye muzdlu əsgərlər vasitəsilə bu üsyanı yatırır və üsyançılara amansız divan tutur. Ruan seçki imtiyazlarından məhrum olunur, seçkili hakimiyyət orqanları kral məmurları ilə əvəz edilir. Bütün bu hadisələr Kornelin gözü qarşısında baş verirdi. Dramaturq öz faciəsində Roma tarixində baş vermiş hadisəni nümunə göstərərək hakim dairələri Rişelye olmaqla mərhəmətə səsləyirdi. Qəddar, mərhəmətsiz idarə üsuluna xalq etirazı Fransa zadəganlarının etirazı ilə birləşirdi. Rişelye əleyhinə çoxlu sui- qəsdlər təşkil etmiş Fronda hərəkatının xadimləri "Sinna" faciəsində iştirak edən surətlərin real prototipləri idilər. Kralın ailəsi arasında da bu sui-qəsdlərdə iştirak edənlər var idi. O cümlədən, kralın qardaşı Qaston Orleanlı xarakteri baxımından Sinnanı yada salırdı. Emiliya surəti isə siyasi sui- qəsdlərdə yaxından iştirak edən prinsessa Konde, madam de Şevrez, madam de Roqan kimi fransız aristokrat qadınlarını xatırladırdı. Bu aristokrat qadınların presiyözlük əhval- ruhiyyəsi Emiliyanın salonunun dili ilə danışır. Hətta satqın Maksimin də fransız zadəganlığı içərisində real prototipləri var idi. O cümlədən, o, Orleanlı Qastonun yaxın adamı olan hersoq de Püiloransı yada salır. Mütləqiyyətçi idarə üsulunu möhkəmləndirmək üçün Rişelyenin əl atdığı qəddarlıq, sərtlik, makkiavellizm Kornelin ürəyincə deyil. Kornel həmişə insan şəxsiyyətini tapdalamayan, şəxsiyyətin ahəngdar inkişafını təmin edən müdrik, ağıllı dövlət hakimiyyəti tərəfdarı olmuşdur. "Sinna", hər şeydən əvvəl, siyasi faciədir. Burada ehtiraslar, hislər yox, siyasi problemlər əks etdirilir. Onun qəhrəmanları canlı insanlar olmaqdan çox, müəyyən siyasi ideyaların daşıyıcılarıdırlar. Faciənin üstün cəhətləri də, zəifliyi də buradan irəli gəlir. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 255 Əgər "Horatsi"də Kornel respublika ideallarını mütləqiyyətə xidmət pərdəsi altında əks etdirirdisə, "Sin- na"da açıq şəkildə respublika idarə üsulu mütləqiyyətə qarşı qoyulur. Dramaturq bunu respublika tərəfdarı olan zadəganların imperator Avqusta qarşı mübarizəsi şəklində əks etdirir. Avqusta qarşı respublika uğrunda sui-qəsdin başında Avqustun iki yaxın dostu – Sinna və Maksim dayanır. Lakin sui-qəsdin əsas ilhamçısı Sinnanın sevgilisi Emiliyadır. O, atasının vətəndaş müharibəsində ölməsinin intiqamını almağa çalışır. Emiliya Avqusta qəddar, dönməz bir nifrət bəsləyir, ona ölüm arzulayır. Bu məqsədə çatmaq üçün sevgilisini də, həyatını da qurban verməyə hazırdır. Emiliya həm də şöhrətpərəstdir. Onun intiqam hislərini alovlandıran da əslində onun xudbin düşüncələridir. "İntiqam almaq səadətinə mən şöhrət də əlavə etmək istəyirəm, qoy mənim alacağım qisas ümumi işə xidmət etsin. Qoy mənim qəhrəmanlığım İtaliyada xatırlansın, desinlər ki, Roma öz azadlığına görə Emiliyaya borcludur." Emiliya onu sevən kübar gənc Sinnada Avqusta nifrət oyadır, onu imperatora qarşı sui-qəsd təşkil etməyə ruhlandırır. Sui- qəsdçilərin işə başlamağa hazır olduqları bir vaxtda Avqust Maksim və Sinnanı yanına çağırır. Maksim, Sinna və Emiliya elə başa düşür ki, sui-qəsdin üstü açılmışdır. Sonra məlum olur ki, narahatlıq əbəsmiş. Avqust dostlarını ona görə çağırırmış ki, onlarla səmimi şəkildə ürəkdən söhbət etsin, ona əzab verən şübhələrini, fikirlərini onlarla bölüşsün. Hökmdarlıq yükünün ağırlığından şikayətlənən Avqust dostları ilə məsləhətləşir ki, bəlkə imperatorluqdan əl çəksin, şəxsi həyata qapansın? Bu sualla əlaqədar siyasi mübahisə başlayır. Sui-qəsdin başçısı Sinna uzun-uzadı parlaq bir nitq söyləyib Avqustu hakimiyyətdən əl çəkməyə çağırır. Respublika idarə üsulunu ehtirasla rədd edir: "Xalq hakim Afaq Yusifli İshaqlı 256 olanda o, ancaq qarışıqlıq yolu ilə hərəkət edir; ağlın səsi heç vaxt ona məsləhət vermir, hörmət və nüfuzlar ən şöhrətpərəst adamlara satılır, hakimiyyət ancaq qiyamçılara nəsib olur. Bu bir illik xırda hökmdarlar hakimiyyətinin belə qısa bir müddətlə məhdudlaşdığını görəndə təzəcə başlanan ən xoşbəxt əməllərin məhsullarını məhv etməyə çalışırlar ki, onlardan varislərinin istifadə etməsinə imkan verməsinlər." Sinna belə bir fikri ehtirasla sübut etməyə çalışır ki, "ən pis dövlət xalq tərəfindən idarə olunan dövlətdir". Kornelin özü kimi onun qəhrəmanı Sinna da ölkənin xeyirxah bir hökmdarın vahid hakimiyyəti altında birləşməsi tərəfdarı olduğunu bildirir. Kornelin müdafiə etdiyi mütləq hakimiyyət proqramı əslində demokratik proqram idi, xalqın mənafeyini müdafiə etməyə yönəlmişdi. Xalq feodal özbaşınalığının nəticəsi olan vətəndaş müharibəsinin dəhşətlərindən yaxa qurtarmaq istəyirdi. Bu mübahisə zamanı Maksim əks mövqe tutur, respublika idarə üsulunu müdafiə edir. Sinna xalqın və vətənin xatirinə Avqustu hakimiyyətdən əl çəkməməyə çağırır. Avqust onun təklifindən, danışığından riqqətə gəlir, ona Emiliya ilə evlənməyi təklif edir. Maksimi isə Siciliyaya hakim təyin edərək, bir növ Romadan sürgün edir. Bu arada Maksimlə Sinna tək qalırlar. "Sui-qəsdin başçısı tirana yaltaqlanır" – deyə Maksim Sinnaya istehza edir, Sinna isə özünə bəraət qazandırır. Avqusta hakimiyyətdən əl çəkməməyi təklif edəndə başqa məqsəd izlədiyini, onun hakimiyyətdən könüllü əl çəkməsini yox, qətl edilməsini istədiyini bildirir. Bu səhnələrdə Maksim və Sinna surətləri o qədər də ardıcıl və inandırıcı verilməmişdir. Gənc və təcrübəsiz Sinna yalandan, qəsdən hiyləgərlik edərək əks fikirlər söyləməsi inandırıcı təsir bağışlamır. Sonralar Maksimin satqın çıxması, sui-qəsdçiləri satması, Sinnanı məhv etmək yolu ilə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 257 Emiliyaya sahib olmaq niyyətinə düşməsi qəhrəmanın hərəkət və xarakterindən irəli gəlmir. Avqustla söhbət zamanı söylədiyi fikirlərin bir hiylə olduğunu deyən Sinna birdən-birə fikrini dəyişir, Avqusta rəğbətlə yanaşır və sevgilisinə belə söyləyir: "Siz məni dərindən sevdiyim bir şeyə nifrət etməyə məcbur edirsiniz, siz məni yolunda min-min dəfələrlə qanımı tökməyə hazır olduğum bir adamın qanını tökməyə məcbur edirsiniz." Sinnanın bu cür hərəkət etməsi onun qətiyyətsiz, qeyri-sabit, zəif bir adam olduğunu göstərməklə bərabər sui-qəsdə qoşulmasının da ancaq Emiliyaya sevgisi ilə əlaqədar olduğunu aydınlaşdırır. Müəyyən müddətdə şəxsi hissləri, sevgi duyğuları onun borc duyğusuna qalib gəlirsə, siyasi düşüncələri, baxışlarını ardıcıl ifadəyə mane olursa, tədricən onda borc hissi üstün gəlir, mütləqiyyət tərəfdarı olduğunu etiraf edir. Sinna bütün ziddiyyətləri, qeyri-ardıcıllıqları ilə mütləqiyyətə qarşı duran müxalifət hərəkatını doğru əks etdirir. Bu baxımdan faciənin "Sinna, yaxud Avqustun mərhəməti" adlandırılması təsadüfi deyildir. Avqustun surəti əsərdə iki aspektdə verilmişdir. Səhnədə görünmədiyi ilk pərdədə respublikaçılar tərəfindən o, hakimiyyəti qanlı cinayətlərlə qəsb edən, qana həris, cinayətkar bir tiran kimi təqdim olunur. Avqust səhnəyə daxil olarkən bu təsəvvür alt-üst edir. O, xudbinlikdən uzaq, ciddi, sakit, düşüncəli, xalqa məhəbbətlə yanaşan bir adam kimi görünür. Sui-qəsd təşkil edildiyini biləndə o, hakimiyyətə doğru can atarkən tökdüyü qanlar barədə düşünür, sui- qəsdçilərlə sərt rəftar etməyin ağıllı hərəkət olmasına şübhəsini bildirir. Arvadı Liviya ona mərhəmət taktikasını işlətməyi məsləhət görür, səbrlə, inadla bu cür siyasət yürüt- məyin doğruluğuna ona inandırır. Avqust əvvəlcə Liviyanın məsləhətini qəbul etmək istəmir, lakin axırda özü də belə hərəkət etməyin düzgünlüyünə inanır, Sinnanı bağışlayır və Afaq Yusifli İshaqlı 258 ona "Dost olaq, Sinna, bunu səndən mən xahiş edirəm", deyə müraciət edir. Avqustun mərhəməti heç də təbii xeyirxahlığın nəticəsi kimi göstərilmir, siyasi düşüncənin, haqq-hesabın məhsulu kimi təqdim olunur. Bu mərhəmət sui-qəsdçilərə dəhşətli təsir göstərir və onlar düşündükləri işdən əl çəkirlər. Hətta Emiliya özü də Avqusta bəslədiyi nifrətdən imtina edir, bundan sonra Avqusta xidmət göstərəcəyini bildirir. Sinna da Avqusta sədaqətlə xidmət edəcəyinə and içir. Beləliklə, qiyamçı kübar cəmiyyət mütləqiyyət qarşısında təslim olur. Həm də dramaturq nəzərə çatdırır ki, mütləqiyyət qiyamçılara, sui-qəsdçilərə qəddarlıqla, zülmlə, qan tökməklə yox, mərhəmətlə qələbə çalır. Faciənin ən parlaq səhnələrindən biri sui-qəsdin üstünün açılmasından sonra Avqustla Sinnanın görüşü səhnəsidir. Misilsiz bir sənətkarlıqla yaradılan bu səhnə, xüsusən burada Avqustun nitqi tamaşaçıları heyran edirdi. Avqust Sinnanı yanına çağırır, öz yanında əyləşdirib onunla mülayimliklə, səmimiyyətlə danışır. Avqust ona söyləyir ki, Sinna dünyaya gəlməmişdən, taleyin iradəsi ilə ona düşmən olmuşdur: çünki o, Pompeyin nəvəsidir. Pompey isə Avqustun atalığı Yuli Sezarın düşmənidir. Lakin Avqust əcdadlarının keçmiş düşmənçiliklərini unutmaq istəyir, Sinnanı özünə yaxınlaşdırmağa, onunla dost olmağa çalışır. Hətta hakimiyyətdən əl çəkmək istədiyi vaxt hər kəsdən əvvəl Sinna ilə məsləhətləşdiyini xatırlayıb onun o vaxt dedi- yi sözləri ilə indiki hərəkəti arasındakı ziddiyyəti onun yadına salır, Sinnanı məzəmmət edir. "Yadındadırmı, Sinna?" deyə ondan gileylənir. Sinna bu söhbət əsnasında karıxır, hər şeyi danmaq istəyir, dili dolaşır. Avqust ona danışmaq imkanı verməyib səmimi bir atalıq məzəmməti ilə oturmağı təklif edir, sui- qəsdin planını bütün xırda cizgilərinə qədər ona danışır. Onu XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 259 sorğu-suala tutur, gileylənir: "Sənin məqsədin nədir? Mənim yerimi tutub hökmdarlıq etmək: Doğrudanmı, sən taxta çıxmaq, qanunlar vermək üçün Romada məndən başqa bir maneə tapmadın? Doğrudanmı, Romanın taleyi o qədər acınacaqlıdır ki, məndən sonra ancaq sən ən dəyərli sima ola bilərsən? Doğrudanmı, Roma imperiyasının bu ağır haki- miyyət yükü mənim ölümümdən sonra səninkindən daha layiqli əllər tapmayacaqdır? Mənə de görüm, sənin qiymətin, dəyərin nədir? Mənə özünün məni fəth edə biləcək ləyaqətlərindən, şanlı-şöhrətli əməllərindən, nadir keyfiyyətlərindən danış, səni başqalarından seçib yüksəldən bütün başqa cəhətlərdən danış. Əgər bacarırsansa, buyur, hökmdarlıq et." Avqustun bu şəkildə danışması Kornel dövrünün tamaşaçılarını heyran edirdi. Avqustun bu nitqini fransız dilində mövcud olan ən gözəl nitq adlandırmışlar. Bütövlükdə Kornelin "Sinna"sı humanizmin və mərhəmətin təsdiq və tərənnümünə yönələn bir əsər kimi qarşılanmışdır. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|