Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "HƏYAT BİR YUXUDUR" /1634/.
|
KALDERON /1600 - 1681/ Lope de Veqadan sonra İspaniyanın ikinci böyük dramaturqu Pedro Kalderondur. Yaradıcılığının ilk dövrlərində şən, oynaq komediyaları ilə Lope de Veqanın humanist ənənələrini davam etdirən Kalderon tədricən dəyişir, tutqun, qaşqabaqlı bir sənətkara çevrilir. Feodal- katolik irticasının amansızlığı, inkvizisiya məhkəmələrinin və tonqallarının alovları humanist idealların süqutuna, tənəzzülünə gətirib çıxardı. Hər gün xalqın gözü qarşısında insan ancaq cismən deyil, həm də mənən məhv edilirdi. Kilsənin törətdiyi cinayətlər onu qorxmağa, inanmağa, Afaq Yusifli İshaqlı 376 dünyəvi səadət haqqındakı arzulardan, sevinc, şadlıq duyğularından, hər cür əsarətə qarşı etirazdan əl çəkməyə məcbur etdi. İnsan özünün gücsüzlüyünə, həyatın mənasızlığına, dünyanın dərkedilməzliyinə inandı, axirət düşüncələri qarşısında sarsıldı. Tamaşaçının, xalq kütlələrinin dünyagörüşündə, baxışlarında, həyatında əmələ gələn bu dəyişiklik Lope de Veqanın şən, nikbin, oynaq, günəşli, döyüşkən, insan qüdrətinə himn yaradan dramaturgiyasını istəmədi, ona yadlaşdı. Belə bir dövrdə Kalderonun ecazkar barokko dramaturgiyası meydana çıxdı. O, müasirlərini riqqətə gətirən, onların qəlbini və ruhunu oxşayan yeni bir teatr yaratdı. Kalderon Lope de Veqa qədər yüksək istedad sahibi deyildir, onun əsərlərində realist sənətin nailiyyətləri azalır. Lakin o öz dramaturgiya sənəti ilə elə simlərə toxunur, elə havalar çalır ki, müasirlərini həyəcana və riqqətə gətirir. Kalderonun əsərlərində nadir bir şeiriyyətlə bəd- binlik, ümidsizlik, kədər fəlsəfəsi tərənnüm olunur. Həyatı ancaq ani bir yuxu, həyatla ölüm arasındakı məsafəni ancaq bir addım sayan, hər şeyin məhvə, heç olmağa məhkum olduğunu göstərən sənətkar insanın iztirab çəkmək və itaət göstərməkdən başqa bir əlacı, çıxış yolu olmadığını irəli sürür. Lakin onu belə nəticəyə gətirib çıxaran zaman və mühit idi. Ancaq amansız bir mühit onun şadlıq, sevgi, etiraz səsini boğmuş, ona gülməyi, sevinməyi, mübarizə etməyi unutdurmuşdur. Kalderonun xidməti isə ondadır ki, dövrün ümumi bədbinlik, küskünlük, ümidsizlik əhval-ruhiyyəsini özünə məxsus incə, orijinal bir sənətkarlıqla əks etdirmişdir. Don Pedro Kalderon de la Barka Enao de la Barreda- Rianyo 1600-cü il yanvarın 17-də Madriddə zadəgan ailəsində doğulmuşdur. İlk təhsilini Madriddə yezuit kollecində alır, sonra Alkana-de-Enares və Salamanka universitetlərində oxuyur. Həyatının ilk çağlarında bir hərbçi XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 377 kimi tanınan Kalderon İtaliya və Flandriya hərbi səfərlərində iştirak edir. Sant-Yaqo yezuit ordeninin cəngavəri olur, Kataloniyada qiyamın yatırılmasında igidlik göstərir. Bir neçə dəfə dueldə döyüşmüş, bir keşişin təmtəraqlı moizəsinə güldüyü üçün həbsxanaya salınmışdır. Həyatının ikinci yarısını o, kilsəyə xidmətdə keçirir. 1651-ci ildə keşiş rütbəsi alan Kalderon 1653-cü ildə Toledoda kral kapellanı vəzifəsinə irəli çəkilir, 1666-cı ildə isə müqəddəs Pyotr kilsəsinin baş keşişi olur. Kalderon çox yaşamış və 1681-ci ildə 81 yaşında vəfat etmişdir. Kalderon ilk komediyasını mənzum formada 1622- 1625-ci illərdə yazmışdır. Lakin 1622-ci ildə müqəddəs İsidor bayramı münasibətilə şairlərin yarışında iştirakı ona ilk uğurlar gətirmişdir. Lope de Veqa gənc şairi öz tərifi ilə yaradıcılığa həvəsləndirmişdir. Lope de Veqanın öldüyü vaxtdan, yəni 1635-ci ildən ona saray dramaturqu rütbəsi verilir. Kalderon bir tərəfdən saray üçün pyeslər, musiqili komediyalar, o biri tərəfdən Madrid şəhər hakimlərinin sifarişi ilə bir pərdəli dini dramlar – autos sakramentales yazır. Ədibin irsi yüz iyirmi pyes, səksən autos sakramentales və iyirmi intermediyadan ibarətdir. Kalderonun komediyaları oynaq şeiriyyəti, məzmun tutumu ilə seçilir, fikirlərinin gərginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Onun dramlarındakı fəlsəfi lirizm ispan poeziyasında əlçatmaz bir zirvə olaraq qalır. Yaradıcılığının ilk çağlarında o, Lope de Veqa ənə- nələrinə sadiq qalır, ondan öyrənir, onun yolu ilə gedərək nikbin, şən komediyalar yaradır. "Gözəgörünməz qadın", "Salamea alkaldı" və başqa əsərləri buna misal ola bilər. Axırıncı komediya məzmunu, süjeti baxımından Lope de Veqanın "Fuente Ovexuna"sını xatırladır. Kənddə alkald /hakim/ seçilən bir kəndli onun qızı İsabelanı ləkələdiyi üçün Afaq Yusifli İshaqlı 378 kral ordusunun kapitanını mühakimə və edam edir. Komediyadakı bu cəsarətli, döyüşkən ruh A.İ.Gertsenin diqqətini cəlb etmiş və o yazmışdır: "Əgər onda belə bir qanunçuluq anlayışı vardırsa, ispan plebeyi böyükdür." Kalderonun bu tipli ilk pyesləri Lope de Veqanı xatırladır, onun əsərləri kimi qarşılanır. Halbuki Kalderonun bir dramaturq kimi simasının müəyyənləşdirən bu əsərlər olmamışdır. Qüdrətli barokko şairi kimi onun əsl siması fəlsəfi dramlarında, dini pyeslərində üzə çıxır. Kalderonun "Valtasarın məclisi", "Müqəddəs Patrik məhşəri", "Xaça tapınma", "Dəyanətli prins", "Həyat bir yuxudur", "Sehrkar əfsunçu" və başqa əsərləri bir dramaturq kimi onun orijinal keyfiyyətlərini daha dəqiq əks etdirir. Kalderon bu dramlarda öz həyat fəlsəfəsini şərh edir, dramaturqun qüdrətli istedad sahibi olduğunu etiraf etməklə, biz onun baxışlarını qəbul edə bilmərik, bu baxış və görüşlər müasir oxucu üçün yad və müəyyən mənada anlaşılmazdır. "XAÇA SƏCDƏ ETMƏ" /1620/. Kalderonun fanatik dindarlığı, gənc yaşlarında yazdığı "Xaça səcdə etmə" dramında aydınca hiss olunur. Bəzi hallarda drama- turqun qəhrəmanlarının xarakterlərində dindarlıq insani qüsurla vəhdətdə göstərilir, düşündürür və qəzəbləndirir. Barokko üslubi cərəyanına mənsub olan bir sənətkar kimi o da dəhşətli səhnələrin təsvirinə meyl edir. Ədibin "Xaça səcdə etmə" əsərində də vəziyyət belədir. Dramın qəhrəmanı Eysebio adlı atası-anası naməlum bir gəncdir. Onu meşədə xaçın altında tapıb kəndə gətirirlər, burada böyüdüb tərbiyə edirlər. Onun sinəsini qırmızı xaç nişanı bəzəyir. Xaç həmişə ona kömək edir, çətinliklərdə dadına çatır. Gənc xaçın bu sirli, sehrli gücü qarşısında heyran qalıb ona səcdə edir. Eysebio Yuliya adlı bir qızı sevir, onunla evlənmək XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 379 istəyir. Yuliya Eysebioya getməyə razı olsa da, atası və qardaşı Yuliyanın ona ərə getməsini istəmir. Yuliyanın qardaşı gənci təhqir edir və onunla döyüşdə ölür. Hadisələrin bu şəkildə inkişafı Yuliyaya da mənfi təsir göstərir. O, monastıra gedir, Eysebio isə quldurluğa qurşanır, cinayətlər törədir, qarət edir, öldürür, qadınlara sataşır. Yuliyanın monastırda olduğunu bilib onun yatdığı hücrəyə gəlir. Artıq monastırda yaşayan Yuliya ilə o, evlənə bilməzdi. Onunla ancaq qeyri-qanuni şəkildə yaşaya bilərdi. Yuliya ilə Eysebionun qarşılaşdığı səhnədə qız əv- vəlcə onu rədd edir, çıxıb getməsi, onu rahat buraxması üçün yalvarır. Ehtiras odu ilə alışıb yanan Eysebio isə geri çəkilmək istəmir, qəsdindən geri dönmür. Lakin qızın sinəsində qırmızı xaç nişanını görüb dəhşətlə ondan qaçır. İndi Yuliya onu axtarır, onun xatirinə monastırdan qaçır. Eysebionun hərəkətindən özünü təhqir olunmuş sayan qız ona qarşı qəzəb və ehtiras odu içərisində alışıb yanır. Yuliya iblisanə bir qadına çevrilir. Qarşısına çıxan, ona yaxşılıq edən adamlar heç bir məqsədi olmadan öldürür. Bil ki, cinayətkar, ölümlər mənim, Könlümə şadlıqlar gətirmir ancaq. Həm də bu arzumdur daim dünyada. Dramın faciəli sonluğu bizi yenidən meşədəki xaçın yanına qaytarır. Vaxtilə Eysebionun çağa ikən tapıldığı həmin yerdə Yuliya onunla yenidən üz-üzə gəlir. Eysebionu öldürmək üçün Yuliyanın atası da kəndlilərlə birlikdə bura gəlib çıxır. Burada məlum olur ki, Yuliya ilə Eysebio bacı- qardaşdır. Ölmüş Eysebio günahlarının bağışlanması üçün ani olaraq gözlərini açır. Atası Yuliyanı öldürmək üçün qılıncını qaldırmaq istəyəndə o, kölgə kimi yoxa çıxır. Xaç qarşısında dua etməsi, günahlarını yumaq üçün xaç qarşısında and içməsi onu xilas edir. Afaq Yusifli İshaqlı 380 Xaça pərəstiş, onun qarşısında səcdə etmək iki cinayətkarın bağışlanması ilə nəticələnir, bir yığın günah əfv olunur. Müəllif fikrincə xaç qarşısında səcdə etmək belə böyük gücə və mənaya malikdir. Əsərdə dəhşətli cinayətlər, eybəcər hərəkətlər bir-birini əvəz edərək ona tutqun, kəskin bir rəng verir, insan əxlaqının ən dözülməz, xoşa gəlməz səhnələri göz önündən keçir. Qəhrəmanların sinəsində qeyd edilmiş xaç nişanı dinin, ilahi qüdrətin rəmzinə çevrilir, onların hərəkət və iradəsinə hakim kəsilir, tövbə etmələrinə, bağışlanmalarına gətirib çıxarır. Dramaturq öz əsərində güclü ehtiraslara malik insanları təsvir etsə də, onlar allahın qüdrəti qarşısında mis- kin bir oyuncağa çevrilirlər, hərəkətlərində ixtiyari, özbaşına deyillər. Kalderonun əsərində inkvizisiya tonqalları və məh- kəmələri dövrünün əhval-ruhiyyəsi əks olunmuşdur. Onun təsvir etdiyi allah katolik irticası dövrünün insanlarını dəhşətə gətirən, qorxudan qəddar, amansız bir qüvvədir. Lope de Veqanın və onun ardıcıllarının humanizmindən burada heç nə qalmamışdır. Əgər Lope de Veqa Şekspir kimi "ən humanist, ən antixristian dramaturqdursa", Kalderon "katoliklər arasında ən böyük dramaturqdur". Yaradıcılığının bütün nümunələrində Kalderon eyni dərəcədə fanatik dindar olaraq qalmır. Onun irsində humanist ideallar da öz əksini tapmışdır, onun "Həyat bir yuxudur" dramında dərin bir ümidsizlik və bədbinliklə yanaşı insansevərlik duyğuları da müəyyən yer tutmuşdur. "HƏYAT BİR YUXUDUR" /1634/. Kalderonun ən səciyyəvi fəlsəfi dramlarından biri "Həyat bir yuxudur" pyesidir. Pyesdə təsvir edilən hadisələr Polşa həyatına uyğunlaşdırılmışdır, lakin bu şərti səciyyə daşıyır və heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Burada yer, zaman qeyri-müəyyən XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 381 tarixi bir mahiyyətdədir. Əsər rəmzi fəlsəfi məzmun daşıyır. Hər bir hadisə və surət müəyyən bir fəlsəfi fikri, ideyanı əks etdirir. Pyes tutqun, sərt dağ mənzərələrinin təsviri ilə başlayır. Uçurumlar, sərt qayalar arasında axşamçağı tutqun bir qüllənin qarşısında iki adam görünür. Onlardan biri kişi paltarı geyinmiş Rosaura, o biri isə təlxək Klarindir. Onların kimliyi, nə üçün bu sərt qayalıqlar arasında gəzmələri ilk səhnələrdən aydın olmur. Qadını hansı fəlakətlər, bəlalarsa izləyir, uğursuz bir tale onu dünyanın sonsuz və xoşagəlməz çöllərində gəzməyə məcbur edir. "Kor bir ümidsizliklə mən dolaşıq cığırla qayalar arası ilə gedəcəyəm." Tale onu harasa çəkib aparır, ona başqa çıxış yolu, ümid sığınacağı göstərmir. Hər şey ona əzab verir, incidir, narahat edir, hətta günəşin bu qədər parlaq işıq saçması onları narazı salır. Onlar gəldiyi çöl boş və məhsulsuzdur. Elə bu ilk səhnələrdən aydın olur ki, dünya dəhşətlərlə doludur və insana düşməndir. İnsan miskin və cılızdır, daim iztirab və işgəncə içindədir. Bütün bunlarla yanaşı insan dünyada özünə qarşı heç bir mərhəmət, kömək, qayğı tapmır. Pyesdəki hadisələr inkişaf etdikcə boyalar tündləşir, dramaturqun ümidsizlik və bədbinliklə dolu həyat fəlsəfəsi adamı heyrətə salır, dəhşət oyadır. Rosaura və Klarin qülləyə yaxınlaşanda oradan inilti səsi eşidilir. Qərib və naməlum müsafirlər qaçmaq istəyirlər, dəhşətə gəlirlər, lakin qorxudan ayaqlarından elə bil daş asılır. Onlar qüllədə canlı bir meyit görürlər. Əslində qüllə onun qəbridir. Bu canlı meyit zəncirlə qüllənin divarına bağlanmışdır. O, yarıinsan, yarıvəhşi bir varlıqdır, əynindəki paltar heyvan dərisindəndir. Pyesin rəmzi mənası, ideyası bu səhnədə bütün aydınlığı ilə ifadə olunmuşdur. Dünya insan üçün həbs- xanadır, insan əlaqələr, münasibətlər zənciri ilə öz taleyinə bağlanaraq inildəyir. Kalderona görə, insanın belə bir taleyə, Afaq Yusifli İshaqlı 382 əzaba, işgəncəyə məhkum olunmasının səbəbi dünyaya gəlməsi, doğulması, mövcud olmasıdır. İnsan dünyaya gəlməklə ən böyük cinayət işləmişdir. Bu, əlbəttə, katolik irticası dövründə insanların varlığına hakim kəsilən bədbinlik, ümidsizlik fəlsəfəsinin ifadəsi idi. Bu ümidsizlik və bədbinlik fəlsəfəsi qüllədə diri-diri divara zəncirlənmiş, əzabkeş Sexizmundonun nitqində daha təsirli səslənir. Məlum olur ki, Polşa kralı Basilioya münəccim xəbər verir ki, onun oğlu Sexizmundo gələcəkdə zalım və qəddar bir hökmdar olacaq, dəhşətli cinayətlər törədəcəkdir. Guya ulduzlar belə xəbər verirlər, Basilio taleyin nəzərdə tutduğu işlərin qarşısını almaqdan ötrü, doğma oğlunu, varisini uzun müddət həbsxanada saxlayır. Sədaqətli Klotaldo isə ona keşik çəkir, nəzarət edir, qayğı göstərir. Bir çox illər keçdikdən sonra kral öz hərəkətinin doğ- ruluğuna şübhələnməyə başlayır. O, belə düşünür ki, bəlkə ulduzlar yalan deyir, bəlkə o, düzgün hərəkət etməmişdir. Uzun götür-qoydan sonra kral oğlunu saraya gətirmək, imtahan etmək qərarına gəlir. Onu yuxulu halda saraya gətirirlər ki, hakimiyyəti ona tapşırsınlar. Sexizmundo yuxudan oyananda özünü təmtəraqlı kral yatağında görür, qulluqçular bütün arzularını yerinə yetirirlər, sərt həbsxana baxıcısı Klotaldo mütiliklə onun ayaqlarına düşür. Klotaldo onun başına gələnləri, münəccimin xəbərdarlığını, qüllədə zəncirlənməsini ona şərh edir. Sexizmundo ondan dəhşətə gəlir, qəzəblənir. Onu dünyadan, dünyanın nemətlərindən ayırdıqları, nahaq yerə əzab verdikləri üçün, insan olduğu halda onu yarıvəhşi bir varlığa çevirdikləri üçün insanlardan intiqam almaq qərarına gəlir. Oğlunun görüşünə gələn kral Basilioya Sexizmun- donun dediyi sözlər, irəli sürdüyü ittihamlar, xüsusilə mənalı XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 383 səslənir: Atam ola-ola, sən ey daşürək! Məni öz yanına buraxmamısan. Qapını üzümə kilidləyərək Məni böyütmüsən sanki bir heyvan. Əjdahalar kimi əzab vermisən Məni məhv etməyə çalışmısan sən. Sexizmundonun sözləri dərin fəlsəfi rəmzlərlə doludur. Kral Basilio allahı, Sexizmundo insanlığı təmsil edir. Onun etiraz və ittihamları əsrin qabaqcıl adamlarının etiraz və ittihamlarıdır. Basilio kimi allah da insanlara həyat vermiş, lakin onlara iztirab, əzab qismət etmişdir. Öz evinə, göylərə, cənnətə gəlməyə insanlara icazə verməyən tanrı onları vəhşi kimi tərbiyə etdirir, əzab verir, dünyanın gözəlliklərindən ayırır, insanı zəncirli məhbusa, dünyanı həbsxanaya çevirən Klotaldo kimi nökərlərin vasitəsilə insanlara göz qoyur, kral Basilio kimi onun təmsil etdiyi tanrı da zalım və qəddardır. İnsana həyat verib səadətdən məhrum etmək cəlladlıq, cinayətkarlıq deyilmi? Həyatın özünü onun əlindən almağa bərabər deyilmi? Həyat vermisən sən özün mənə Əsla bir kəlmə də deməzdim səndən Sən ki həyat verdin, sonra da aldın, Lənət görəcəksən hər zaman məndən. Sexizmundo allaha qarşı qiyam qaldıran bütün günahkarlar kimi danışır. Etiraz və ittihamları ilə böyük filosof şair Ömər Xəyyamı, Nasir Xosrovu, Əbül-üla Məərrini yada salır. İnsana həyat vermək ən nəcib, ən xeyirxah bir işdirsə, bu həyatı cəhənnəmə, əzab və işgəncəyə çevirmək alçaqlıq, mənasız qəddarlıq, ədalətsizliyin, Afaq Yusifli İshaqlı 384 haqsızlığın ən eybəcər, çirkin təzahürüdür. Lakin Kalderon bu qiyamın, etirazın tərəfdarı deyildir. O, əsər boyu bu etirazın mənasızlığını göstərməyə can atır. Kalderon bir tərəfdən böyük sənətkar kimi, həyat həqiqətini düzgün əks etdirən dramaturq kimi bu üsyankarlıq fəlsəfəsini əlvan boyalarla əks etdirir. Allaha, onun adı ilə uydurulan, qanuna, hökmə, tələbə çevrilən dini ehkamlara qarşı yönələn etiraz fəlsəfəsi din nümayəndələrini həmişə narahat etmiş, qorxut- muşdur. İstər Şərq müsəlman aləmində, istərsə də xristian dünyasında bu allaha qarşı duran etiraz, narazılıq baxışları həmişə amansızcasına boğulmuşdur. Həllac Mənsur, Nəsimi, Şeyx İşraq, Cordano Bruno kimi böyük fikir bahadırlarına tutulan divanı xatırlamaq kifayətdir. Din xadimləri allahın qəddarlığını ilkin günahla əsas- landırmağa çalışırdılarsa, üsyan edən insan ağlı bununla barışmır, razılaşmır. Allahın hökmlərində, dinin ehkamlarında ciddi bir ziddiyyət və məntiqsizlik görürdü. Əsrlərlə ilahiyyatçılar arasında insanın öz hərəkət- lərində ixtiyari, yoxsa qeyri-ixtiyari olması, yəni öz iradəsi iləmi, yoxsa öz iradəsindən asılı olmayaraq hərəkət etməsi ətrafında mübahisə etmişlər. Əgər insan öz iradəsi ilə hərəkət edirsə, onda allah nə işə baxır, insanı şər işlər tutmağa niyə qoyur, yox əgər insanın hərəkətləri ixtiyari deyildirsə, öz iradəsindən asılı olmayaraq baş verirsə, onda allahın rəhmli, mərhəmətli olması fikri ilə necə razılaşmaq olar? Bir halda ki, insanın törətdiyi şər onun özündən asılı deyil, o, ancaq allahın iradəsini yerinə yetirərək şər iş tutur, ancaq bir vasitə- dir, onda nə üçün allah daim onu təqib və ittiham edir, cəza verir. Orta əsrlərin ilahiyyatçı filosofları belə düşünürlər, allahın mərhəmətinə bu tərzdə şübhə edirlər. Sexizmundo heç bir cinayət etməmişdir, lakin anadan olan gündən zəncirlənmişdir. O, allahın iradəsi, hökmü ilə gələcəkdə edəcəyi, edə biləcəyi cinayətlərə görə anadan XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 385 olduğu vaxtdan iztiraba, cəza çəkməyə məhkum olunmuşdur. Qəhrəmanın dediyi kimi, "Bu necə ədalətdir?" Ey göylər! Mən bilmək istərdim ancaq Mənə bu əzabı neyçin verirsən? Nə pislik etmişəm sənə dünyada Gündüz işığını gördüyüm gündən? Necə ədalətdir bu, necə insaf? Kalderon özünün mövqeyindən asılı olmayaraq əsrin ehkamlara etiraz ruhunu doğru və güclü boyalarla əks etdirmişdir. Katolik və fanatik dramaturq qadına münasibət məsələsində xristian dini baxışlarının əksinə olaraq qadın gözəlliyini vəsf edir. O, dünyaya, insana, qadına katolikliyin baxışlarından fərqli bir gözlə baxır, xristian dininin qadına nifrətlə baxması, allahın nəzərində onların ən mənfur varlıq olması fikri ilə razılaşmamışdır. Onun qəhrəmanı şərq panteistlərinin baxışlarına yaxın bir tərzdə qadının kişiyə nisbətən daha gözəl yaradıldığı, qadının simasında kiçik dünya nümayiş etdirildiyini söyləyir: Belə oxumuşam kitablarda mən, Bu yer aləmini yaradan zaman. İnsana daha çox diqqət yetirdi, İti nəzərlərlə böyük yaradan, - Kiçik dünya olan qadınlar ilə O, kiçik səmanı göstərdi asan. Onda hər gözəllik çoxdur insandan, Sanki o, səmadır, yer isə insan. Sexizmundonun bu sözlərində qadına, qadın gözəlliyinə katolik dininin baxışlarından fərqli bir baxış ifadə olunmuşdur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, əsərin qəhrəmanı bu sözləri onda mövcud vəziyyətə qarşı etiraz ruhunun daha güclü olduğu bir vaxtda söyləmir. Deməli, Afaq Yusifli İshaqlı 386 Sexizmundo dəyişib "həqiqət" yoluna qayıdanda bu fikirlər də inkar olunacaq, onlardan da imtina ediləcəkdir. Dramaturq tamaşaçını inandırmaq istəyir ki, allahın qərarı, yazısı yerinə yetməlidir. Sexizmundo hakimiyyəti ələ alandan sonra özbaşınalıqlar edir, özündən çıxır, hər kiçik bir iş üstündə qəzəblənir. Onunla mübahisə edən nökəri uçuruma atır, əmisi oğlu Moskva hersoqu Astolfo ilə təkbətək döyüşə çıxır, zorla Rosauraya sahib olmağa çalışır. Klotaldonu öldürmək istəyir, hətta atasını da öldürməklə hədələyir. Basilio onu yumşaltmağa, insanpərvər və mülayim olmağa çağırır: "Ey şərə aşiq olan məğrur insan, itaətə gəl." deyərək onu yumşaltmaq istəyir. Burada ona belə bir fikri tez-tez təkrar edirlər ki, "həyat bir yuxudur, ola bilsin ki, sən ancaq yatırsan və yuxu görürsən". Özündən çıxmış, çılğınlaşmış gənci bu sözlərlə itaətə gətirə bilməyin qeyri- mümkün olduğunu görən ata ona yenidən bihuşarı verib qülləyə göndərir. Sexizmundo yenidən qülləyə zəncirlənir. Gördükləri, yaşadıqları, başına gələnlər ona bir yuxu kimi gəlir. O, indi başa düşür ki, həyat mənasızdır. Ehtiraslar, ləzzətlər, səadət, şöhrət – hamısı ancaq yuxudur. Varlı da, kasıb da ancaq həyat haqqında yuxu görür, padşah yuxusunda səltənət görür, varlı var-dövlət, kasıb isə öz həyatının miskin olduğunu görür, lakin bunlar hamısı ancaq yuxudur. Hamı səadət axtarır, harasa, nəyəsə tələsir, döyüşür, çarpışır, həyat isə ancaq dəlilikdən, səhvlərdən ibarətdir. İnsanın duyduğu ən xoşbəxt anlar özü də bir səhvdir, bir aldanışdır. Bütün bunları düşünən, götür-qoy edən Sexizmundo belə nəticəyə gəlir ki, etirazdan, mübarizədən əl çəkmək, itaətə gəlmək daha məsləhətdir, "Axı, ola bilsin ki, biz ancaq yatırıq. Bəli, ancaq yatırıq..." Həyatın bir yuxu olduğunu anlayan Sexizmundo büsbütün dəyişir, müdrikləşir, humanist bir adama çevrilir. Üsyana qalxmış ordu onu azad XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 387 edəndə o, döyüşə könülsüz gedir. Bu məqamda Basilyonun keçirdiyi peşmançılıq hisləri də maraqlıdır. O, belə qənaətə gəlir ki, oğluna qarşı düzgün hərəkət etməmişdir. O, taleyə qarşı çıxmaq istəmişdir ki, lakin bu mənasızdır. Tanrının əvvəlcədən müəyyənləşdirdiyi yazı, qədər baş verməlidir. İnsan yazının, qəza-qədərin hökmünü pozmağa, dəyişdirməyə qadir deyildir. Kalderon əsərində insanları düşündürən belə bir suala da cavab vermək istəmişdir: allah insanı nə üçün iradə azadlığından məhrum etmişdir? Bu sual dindarları da, dini ehkamlara şübhə edənləri də düşündürür və narahat edirdi. Ədibin fikrincə, əgər insana iradə azadlığı verilsəydi, o, dünyanı dəyişdirərdi, yenidən qurardı. Özünün təsadüfi istəklərinə uyğun bir dünya yaradardı. Kalderon öz qəhrəmanlarının dili ilə dövrünün insanlarına xitabən deyir. Bəlkə buna görə dünyada ancaq, Görə bilməməkçün belə bir işi Bu qədər zillətə, zülmə düşərsən. Sexizmundo rəmzi-alleqorik bir surətdir. Müəyyən mənada o, orta əsrlər dünyagörüşünün yaratdığı asi İblisdir. Pyesin əvvəlində o, asi, dəlicəsinə üsyankar, allaha qarşı çıxdığına görə zəncirlənmiş bir varlıqdır. Pyesin sonunda isə biz Sexizmundonu peşman olmuş, itaətə gəlmiş və bağışlanılmış bir günahkar kimi görürük. Kalderon katolik şair olmaqla bərabər kral hakimiy- yətinin sadiq xidmətçisidir. Onun fikrincə, krala xidmət göstərmək insanın həyatından və şərəfindən daha üstündür. Əsərin qəhrəmanlarından olan Klotaldo qızını xilas etmək lazım olduğu bir vaxtda kralın əmrini pozmamaq üçün bu işi görmür. O,belə düşünür ki, krala sədaqət həyatdan və şərəfdən Afaq Yusifli İshaqlı 388 daha vacibdir. Sexizmundo qiyam etmiş əsgərlər tərəfindən azad ediləndə onu azad etmiş əsgəri cəzalandırır, onun azad edilməsinə qarşı duran həbsxana gözətçisi Klotaldonu isə günahsız sayır. Klotaldo kralın əmrini yerinə yetirdiyi üçün onun doğru hərəkət etdiyi bildirilir. Onu xilas edən əsgər isə kralın əmrini pozduğuna görə cəzalanır. Dramaturqun öz şəxsi meyl və baxışlarına baxma- yaraq onun pyesində üsyankarlıq və etiraz ruhu daha güclü çıxmış, insan istək və arzuları daha ehtirasla təsdiq olunmuşdur. Yazıçının inamı ilə bərabər humanist şübhələri də əlvan boyalarla verilmişdir. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|