Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
FRANSİSKO KEVEDO /1580-1645/
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
FRANSİSKO KEVEDO /1580-1645/. XVII əsr is- pan ədəbiyyatında bədii nəsrin ən görkəmli nümayəndəsi Fransisko Qomes de Kevedodur. O, zadəgan ailəsindən çıxmış, dəfələrlə yüksək dövlət vəzifələrində çalışmış, o cümlədən bir müddət maliyyə naziri olmuşdur. Güclü enerjiyə malik olan Kevedo, həm də ipə-sapa yatmayan bir şəxs idi. Gözünün zəif görməsinə, bir ayağının şikəst olmasına baxmayaraq ən dalaşqan bir adam kimi tanınmışdır. Ən kiçik bir səbəb üstündə qılıncını qınından çıxarar, duel tələb edərdi. Bir dəfə qəfəsdən çıxmış bəbir onun üzərinə atılır, Kevedo onu öldürür. Kevedo məhsuldar bir yazıçı idi. O, şeir və nəsr formalarından eyni məharətlə istifadə edirdi. Ədib öz satiralarında yezuitləri, saray və saray əyanlarını, acgöz Afaq Yusifli İshaqlı 330 dövlət məmurlarını, o cümlədən nazirləri, varlı tacirləri, fırıldaqçıları, işbazları ifşa etmişdir. Xalqın yoxsulluğu, hakimlərin alçaqlığı ilə barışa bilməyən yazıçı zadəgan ailəsindən çıxmasına baxmayaraq hakim təbəqələrə qarşı ciddi müxalifətdə idi. Kevedo satiralarından narazı qalan hakim təbəqələr onun həyatına qəsd etmək qərarına gəlir və bunun üçün muzdlu qatillər tuturlar. Lakin ədib öz çevikliyi ilə bu təhlükədən canını qurtarır. Nazir Olivaresi tənqid etdiyinə görə onu həbs edir və dörd il San Marko monastırında saxlayırlar. Həbsxanada yazıçının səhhəti pozulur. O, azadlığa çıxdıqdan sonra çox yaşaya bilməyib ölür. Kevedo siyasi görüşləri baxımından güclü mütlə- qiyyət hakimiyyəti tərəfdarı idi. O, dövlətə qarşı ona görə müxalifət mövqeyində idi ki, kral hakimiyyətinin zəifliyi, ayrı-ayrı fırıldaqçıların əlində oyuncaq olması, yerli feodallarla bacara bilməməsi ilə razılaşmırdı. Ədəbiyyat sahəsində isə o, Qonqoranın mürəkkəb, dolaşıq, müəmmalı üslubunu rədd edirdi. Ədəbiyyatdan həqiqət, sadəlik, aydınlıq gözləyirdi. "Qoy Lope de Veqa bizə poeziyada parlaq bir aydınlığı öyrətsin" deyən Kevedo bir şair kimi daha çox barokko ədəbi cərəyanına meyl edirdi. Burada o daha çox Kalderona yaxınlaşırdı. Kədərli mənzərələr yaradır, kədərli əhval-ruhiyyə ifadə edirdi. Sonetlərinin birində dünyanın get-gedə vəhşiləş- məsini, abad şəhər və kəndlərin boş səhralara çevrilməsini şair dərin bir kədər və bədbinlik hiss ilə qələmə alır. Budur, vaxtı ilə abad olan gözəl bir şəhər viran qalmışdır, onun keçmiş əzəməti, təntənə və təmtərağı dağılıb getmişdir. Tarlalarda əvvəlki həyat və sevincdən əsər-əlamət yoxdur. Günəşin şüaları çayları qurutmuş, heyvanlar susuzluqdan gileyli-gileyli mələşirlər. Evə qayıdan lirik qəhrəman evdə də eyni mənzərənin şahidi olur: hər yanı toz basmış, lazımsız XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 331 əşyalar səliqəsiz bir şəkildə tökülmüşdür, qılınc pas atmış, əyri əsa sınmışdır. Sonetin son iki misrasında isə barokko ədəbiyyatına məxsus ümidsizlik, bədbinlik əhval-ruhiyyəsi ölüm və qəbiristanlıq sözləri ilə daha da gücləndirilmişdir. Hara göz yetirirsən, üfunət, zülmət hər yan! Boylanır hər tərəfdən ölüm, bir də qəbiristan! Fransisko Kevedo, əlbəttə, nəsr əsərləri ilə şöhrət qazanmışdır. Onun "Yuxular", "Don Pablos adlı Seqoviyalı bir tülüngünün həyat sərgüzəşti", "Hər şey və bir çox başqa şeylər haqqında kitab" kimi nəsr əsərləri yüksək sənətkarlıqla yazılmışdır. "Don Pablos adlı Seqoviyalı bir tülüngünün həyat sərgüzəşti" romanı satirik kələkbazlıq povesti kimi yazıl- mışdır. Romanda ispan dvoryanlığının süqutu və cəmiyyətin bütün təbəqələrini bürüyən əxlaqi düşkünlük əlvan mənzərələrlə əks etdirilmişdir. Güclü satirik ruhda yazılan bu əsər öz kədərli məzmunu ilə kələkbazlıq romanlarının bütün əvvəlki nümunələrindən fərqlənir. Əsərin qəhrəmanı Pablo bərbər oğludur, anası küçə qadını olmuşdur. Pablo kələkbazdır, onun heç bir əxlaqi prinsipi yoxdur. O, gah aktyor olur, gah yalandan şikəst dilənçi roluna girir, gah oğrular dəstəsinə qoşulur, bəzən muzdlu qatil olur. Onu əhatə edən adamlar da onun özü kimidir. Bunlar əslində əsasən vəhşiləri xatırladan varlılardır. Bunlarda təmiz, insani bir cəhət axtarmaq yersizdir. Həyatın çirkab içərisində ayaqladığı, bədbəxt etdiyi Pablo bu yola necə düşdüyünü xatırlayaraq deyir: "Bir atalar sözündə deyilir ki, başqaları necə edirsə, sən də elə hərəkət et. Doğru da deyir. Məhz bu sözü xatırlayıb mən də fırıldaqçılar fırıldaqçısı olmaq, əgər mümkünsə, başqaları arasında ən böyük fırıldaqçı olmaq qərarına gəldim." Roman mövcud gerçəkliyə qarşı barışmaz ruhda yaradılmışdır. Eyni Afaq Yusifli İshaqlı 332 zamanda əsərdə xeyirə, namuslu həyata çağırış da güclüdür. Kevedonun başqa əsərlərində olduğu kimi burada da onun müsbət idealı aydın deyildir. Katolik dini xadimlərinə qarşı kəskin mənfi münasibət bəsləyən ədib büsbütün din və kilsədən ayrıla bilmir. Kral hakimiyyətinin insana zidd siyasətini, hakim təbəqələrin daş ürəkliliyini cəsarətlə ifşa edən ədib öz ümidlərini müdrik və xeyirxah kral ideyasına bağlayır. Onun baxış və görüşlərində XVII əsr ispan həyatının ziddiyyətləri, onun ən yaxşı adamlarının nəcib idealları, həm də gücsüzlüyü əks olunmuşdur. Kevedo yazır: "Üç şey dünyada ən yaxşıdır, bu üç şey üç qrup insanlar tərəfindən qeyri-adi dərəcədə nifrətlə qarşılanır: sağlamlıq həkimlər, sülh əsgərlər, həqiqət bəzi yazıçılar və cızmaqaraçılar tərəfindən." Yazıçının bu qeydləri göstərir ki, onu insanların sağlamlığı, əmin-amanlığı, incəsənətdə isə həqiqət, həyatilik daha çox cəlb edir və sevindirir. "Yuxular" əsərində Kevedo daha dərin satirik fəlsəfi ümumiləşdirmələr aparır. Ədib belə hesab edir ki, oğurluqla məşğul olan, qanunla cəzalandırılan adamlar kimi qanuna əsaslanıb oğurluq edən dövlət nazirləri də oğrudurlar. Axirət dünyasında qatillər və həkimlər bir yerdə olduqları kimi oğrularla dövlət xadimləri də eyni bir yerdə olurlar. Kevedonun bədii nəsri həm də konseptizmlərlə zənginləşdirilmişdir. İspaniyada yaranan ən maraqlı ədəbi hadisələrdən biri olan konseptizm başqa ölkələrin yazıçılarına da güclü təsir göstərmişdir. Onun banisi şair Alonso Ledesmadır. Bu hadisənin adı A.Ledesmanın 1600- cü ildə çap olunan "Konseptos espirituales" adlı şeirlər kitabının adından götürülmüşdür. "Əqli dərketmələr", "İntellektual tapmacalar" şəklində tərcümə edilə bilən bu ad altında toplanan şeirlərdə incə söz, ideya, fikir oyunları əks olunmuşdur. Bu tipli əsərlərdə əsas fikir incə yarım XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 333 eyhamlar, intellektual tapmacalar yolu ilə ifadə olunur. Kevedo nəsr əsərlərində konseptizmlərdən sıx-sıx istifadə edir. Məsələn, yazıçı ac adamın dişsiz ağzını təsvir etmək istərkən yazır: "dişləri işsizliyə və boş-boş veyllənməyə görə sürgün edilmişdir", heç bir ləzzəti, dadı olmayan pəhriz bulyonu Nərgizin öz əksini gördüyü saf çeşmə suyuna oxşadılmışdır. "Bütün adamlar cidaya oxşayırdılar, həm də elə bil ki, onların üzlərinə aşındırıcı sirkə turşusu sürtmüşdür." "Bədənin aşağı hissəsi iki uzun və yastı ayağı olan çəngələ, yaxud kompasa oxşayırdı." "Onun saqqalı qonşu ağızın qorxusundan rəngini itirmişdi, çünki adama elə gəlirdi ki, o, aclıqdan əzab çəkdiyi üçün onu yeməklə hədələyir." Bütün bu bənzətmələr konseptizm ruhunda yaradılmışdır. Kevedonun nəsri əqli səciyyə daşıdığından oxucunun hiss və duyğuları deyil, ağlına xitabən yazıldığından onda lirik, hissi, emosional cizgilər zəifdir. Buna görə də onun gözlənilməz bənzətmələri və söz oyunları, ən uzaq hadisələri yaxınlaşdırmaq, bənzətmək cəhdləri tamamilə yerinə düşür. O, laqeyd bir təsvirçi, qayğısız-qayğısız nöqsanlara gülən, öz baxışlarını zorla qəbul etdirməyə çalışmayan bir yazıçı kimi hərəkət edir. Onun satirik hücumlarında güclü bir kədər və ümidsizlik duyulur. "Hər şey və bir çox başqa şeylər haqqında kitab" əsərində müəllif həmin kədər ümidsizliyi dərin intellektual söz oyunları vasitəsilə ifadə edir. "Sevilmək üçün nə etmək lazımdır?" sualına Kevedo belə bədbin bir cavab qaytarır: "Borc ver və geri istəmə, bağışla, qonaq et, qulluq göstər, sus, səni aldatmağa imkan ver, döz, iztirab çək." "İnsanlara sənin arzunu yerinə yetirmək üçün nə lazımdır?" sualına isə yazıçı belə cavab verir: "Onlardan xahiş et ki, hər nəyin varsa, əlindən alsınlar, onlar həvəslə bu işi edəcəklər." "Heç vaxt başı ağarmamaq və qocalmamaq üçün uşaqkən, yaxud anadan olan kimi öl." Kevedonun əsər- Afaq Yusifli İshaqlı 334 lərindəki bu tipli qeydləri nəzərə alaraq onu mizantrop yazıçı adlandırırlar. Onun insan eybəcərliklərinə kəskin tənqidi müna- sibətini yazıçının insanlara nifrətlə yanaşmasının təzahürü kimi qiymətləndirirlər. Lakin diqqətlə yanaşılsa, onun mizantropluğunun kədərli, ümidsiz bir humanizmin nəticəsi, ifadəsi olduğu aydınlaşır. Kevedonun yaradıcılığı sonrakı dövr Avropa ya- zıçılarının yaradıcılığına müəyyən təsir göstərmişdir. Lesaj özünün "Jil Blaz"ını yazarkən, heç şübhəsiz ki, onun "Seqoviyalı Don Pablo"sundan təsirlənmişdir. QEVARA /1579-1644/. XVII əsr ispan nəsrində konseptizmə meyl edən yazıçılardan biri də Luis Veles de Qevaradır. Qevara daha çox 1642-ci ildə çap olunmuş "Axsaq şeytan" romanı ilə məşhurdur. Romanın qəhrəmanı tələbə Kleofasdır. O, bir dəfə təqibdən yaxasını qurtarmaq üçün qaçdığı vaxt bir evin damında münəccimin kolbada əsir etdiyi şeytan Asmodeyi azad edir. Bu xırdalıqlar iblisi, cəhənnəm birəsi, dedi-qodular, kələkbaz fırıldaqçılarla məşğul olan şeytan Kleofasa minnətdarlıq əlaməti olaraq Madridin sirlərini açıb ona göstərir. Asmodeyin köməyi ilə Kleofas divarlar arxasında baş verən gizli hadisələrin, dəhşətli insan həyatı mənzərələrinin şahidi olur. Belə bir üsuldan istifadə edən yazıçı müasir cəmiyyətin satirik surətlər qalereyasını yaradır. XVIII əsrin başlanğıcında bu süjet İspaniyadan Fransaya keçir. Lesaj onu yenidən işləyir. Təsvir edilən hadisələr və yaradılan surətlər oxşar olsa da, Lesajın yazı üslubu Qevaradan fərqlənir. Lesaj hadisələri sadəlövh bir yumorla qələmə alırsa, Qevara bir konseptist kimi incə hazırcavablıq üsullarına müraciət edir, oxucunun diqqətini addımbaşı hadisələri şərh etməyin incə formasına yönəldir. "Qoy müqayisənin oynaqlığına görə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 335 məni bağışlasınlar", "bizim metaforaya heyran olmağı tələb etmirik" kimi cümlələr tez-tez təhkiyəni kəsir. Oxucu bir tərəfdən hadisələrin gedişini, qəhrəmanların hərəkətlərini izləyirsə, digər tərəfdən diqqətini təhkiyəçilikdən ayıra bil- mir. Yazıçı gah birbaşa müraciətləri, xitabları ilə, gözlə- nilməz incə metaforaları ilə oxucunu heyran edir, əfsunlayır. Yazıçının fikrincə, ölüm əhdnaməsini ancaq sadəcə olaraq ölüm yox, "ölüm vikarisi" axirət hakimi poza bilər. Burada saxta küçə gözəlçəsi "saxta pul", kabalyero "plaşlı və qılınclı gəmi", hakimlər isə "ədalət pişikləri" adlandırılır. Belə bir yazı üslubunun da özünəməxsus gözəlliyi, üstünlüyü vardır. BALTASAR QRASİAN /1601-1658/. İspaniyada barokkonun ən böyük nasirlərindən və nəzəriyyəçilərindən biri Baltasar Qrasian olmuşdur. O, Belmontda həkim ailəsində doğulmuşdur. Uşaqlığı yoxsulluq içində keçmişdir. Qohumlarının köməyilə yezuit kollecində oxumuş, fəlsəfə və qrammatikanı öyrənmiş, Saraqossa universitetində isə ilahiyyat elmləri ilə tanış olmuşdur. 1627-ci ildə Kallatude şəhər kollecinə qayıdıb orada qrammatika və ritorika üzrə müəllim işləyir. 1636-cı ildə Ueska şəhərinə dəyişilən Qrasian burada ədəbiyyat və incəsənət həvəskarları mühitinə düşür, yazıçı kimi formalaşır. Zadəgan don Vinsensio Xuan da Lastanossanın ədəbi məclisləri, zəngin kitabxanası onun dünyəvi meyllərini gücləndirir. Yezuit ordeninin rəhbərliyi onun dünyəvi meyllərini, ədəbi fəaliyyətini xoşlamırlar. "Qəhrəman" əsərinin 1637-ci ildə ordendən icazəsiz çap olunması isə ən ağır bir günah kimi qarşılanır. Onun hersoq de Noçeranın yanında işləməsi, Terraqona və Leridada müharibənin dəhşətləri ilə üz-üzə gəlməsi həyat təcrübəsini zənginləşdirir. 1651-ci ildə Qrasian Saraqossa universitetində müqəddəs yazılar kafedrasının rəisi təyin olunur. Qrasian Afaq Yusifli İshaqlı 336 dəfələrlə etdiyi kimi yezuit ordeninin icazəsi olmadan "Tənqidçi" romanını nəşr etdirir. Buna görə onu Salamankada təhqiredici istintaqa cəlb edir, məhkəmənin qərarı ilə Qraus şəhərciyinə sürgün edirlər. Burada ona yazmağa icazə vermir, pəhriz saxlamağa məcbur edib acından öldürürlər. Yezuit ordeni mütəfəkkir yazıçıya belə divan tutur. Salamanka məhkəməsindən bir il keçmiş o, Qrausda 1658-ci ildə vəfat edir. Qrasianın ədəbi irsi "Qəhrəman", "Siyasətçi", "Hazır- cavablıq sənəti", "Xoşrəftar", "Gündəlik kahin, yaxud ehtiyatlı olmaq sənəti" əsərləri və üçhissəli "Tənqidçi" romanından ibarətdir. Filosof yazıçının əsərlərində insan həyatının müxtəlif cəhətləri və problemləri əks etdirilir. "Gündəlik kahin" əsəri XVII-XVIII əsrlərdə Avropa ölkələrində ən çox yayılan əsərlərdən biri olmuşdur. Nəsihətamiz aforizmlər şəklində yazılan bu əsərə tutqun bir kədər və bədbinlik hakimdir. "İndiki dövrdə müdrik olmaq üçün o qədər bilmək lazımdır ki, qədim dövrdə bu bilik yeddi adama bəs edərdi." "Bizim günlərdə bircə adamla danışmaq üçün əvvəllər bütöv bir xalqla danışmaq üçün lazım olandan daha çox bacarıq işlətmək lazım gəlir." Hər cür azadfikirlilik və əqli sərbəstlik təzahürlərinin təqib olunduğu bu dövrdə Qrasian da fikirlərini üstüörtülü, eyhamlı şəkildə deməyə məcbur olmuşdur. Ədib öz oxucularına məsləhət görür ki, həddindən artıq aydın danışmasınlar, səmimi olmasınlar. "Susmaq ehtiyatlı olmağın ən müqəddəs sığınacağıdır", çünki açıq deyən hər bir kəs təqib olunur, izlənir. "Öz niyyətlərini açma, çünki düşündüyünü həyata keçirməyə mane olacaqlar, həyata keçməyən planlara görə isə sən bədbəxt olacaqsan." "Dünyada hökm sürən dəyişkənliyə qarşı laqeydlik əsl müdriklik əlamətidir." "Nə qədər adama sirrini açsan, o qədər adamdan asılı olacaqsan." "Bir sirri olmayan ürək açıl- XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 337 mış məktub kimidir." "Kim xoşbəxtlik evinə zövq-səfa qapısından girsə, oradan kədər-qüssə qapısından çıxacaqdır və əskinə." Bu aforizmlərdə kədərli bir həyat təcrübəsi ümumiləşdirilmişdir. Məcazilik, rəmzilik barokko ədibləri tərəfindən sistem halına salınır. Lakin bu cəhət XVII əsrin Avropa ölkələrində hökm sürən dəhşətli tarixi gerçəklik şəraitindən irəli gəlir. Qrasian həyatı boyu İspaniyanın, demək olar ki, hər yerini gəzmiş, bütün siniflərin, təbəqələrin nümayəndələri ilə tanış olmuşdur. Bir ruhani kimi, adamların tövbələrini dinləyən bir keşiş kimi o, insanların əməllərini hərəkətə gətirən səbəbləri öyrənmiş, zəngin həyat təcrübəsi qazanmışdır. İspan cəmiyyətinin hakim təbəqələrində hökm sürən soyuq haqq-hesab, vəzifəpərəstlik, ümumi mənafeyə qarşı laqeydlik prinsipləri Qrasianın aforizmlərində müxtəlif formalarda əks olunmuşdur. Uzun müddət böyük diplomatlar, hərbi sərkərdələr, aristokratlar mühitində dolaşan ədib xalqın hansı üsullarla itaətdə saxlanıldığını görmüş və öyrənmişdir. "İdarə etmək və tabe olmağa məcbur etmək də sənətdir, adamdan qətiyyətdən çox çeviklik istəyir, insanların varlığına hakim kəsilən alçaq ehtirasları öyrənmək, öz xeyrinə istifadə etmək bacarığı tələb edir. İnsanların ehtirasları müxtəlif olsa da, bütün insanlar bütpərəstdirlər, kimi şöhrət, rütbə, kimi qazanc güdür. Hakim təbəqələrin çevikliyi ondadır ki, bu ehtiraslar və bütləri yaxşı-yaxşı öyrənir, adamların zəifliklərini bilib, onların iradəsini öz əlində saxlayır." "Gündəlik kahin" əsərində əksər halda bədbin əhval- ruhiyyədə olan çoxlu incə psixoloji müşahidələr əks olunmuşdur, xüsusən, hakim təbəqələrdə hökm sürən ikiüzlülük, riyakarlıq tənqid edilmişdir. Qrasianın "Tənqidçi" romanı da Avropa oxucuları arasında böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. Orijinalda "El Afaq Yusifli İshaqlı 338 kritikon" adlanan bu əsər forması etibarilə Volterin "Sadəlövh", D.Defonun "Robinzon Kruzo", C.Sviftin "Qulliverin səyahəti" əsərlərinin ən layiqli sələfi olmuşdur. Müəllifin yezuitlər tərəfindən təqib edilməsinin səbəbi, baisi də məhz "Tənqidçi" romanıdır. Əsərin əsas qəhrəmanları olan Kritil və Andrenio ata və oğuldur. Gəmi qəzası nəticəsində Andrenio insan yaşamayan bir adaya düşür. Uşağı vəhşi dağ keçisi öz südü ilə böyüdür və ölümdən xilas edir. Əlvan cənub təbiətinin qoynunda böyüyən Andrenio müasir insan cəmiyyətinin kinli, fırıldaqçı təbiətindən xəbər- sizdir. Mədəniyyətdən kənarda böyümüş Andrenionun gözü qarşısında XVII əsrin ortalarının İspaniyasının canlı mənzərələri gəlib keçir. O, gördüyü hadisələrə bir vəhşi və təbii insan gözü ilə baxır. Müəllif alleqoriyadan istifadə edərək ispan cəmiyyətinin vəhşi təbiətini açıb göstərir. Madridin küçələrində pələnglər, şirlər, meymunlar və başqa vəhşi heyvanlar gəzişir. Təbiətin bütün nemətləri varlılara qismət olur, yoxsullar haqqında heç kəs düşünmür. Müdriklərə nifrət edirlər, axmaq və nadanlar isə böyük hörmət sahibidir. Küçələrin labirintlərində paxıllıq, kin- küdurət, yaltaqlıq gizlənmiş, hər yerdə şər simvolu olan şeytanlar ağalıq edirlər. Mənşəyi etibarilə antik yunan ədəbiyyatına gedib çıxan roman-səyahət formasından istifadə edən yazıçı onu müasir həyatdan götürülən, tez-tez dəyişən rəngarəng səhnələrlə zənginləşdirilmişdir. Onun alleqoriyaları çox vaxt ciddi sosial məna məzmun daşıyan rəmzlərə çevrilir. Onun bədii üslub və düşüncəsinin bu keyfiyyətləri maarifçilik dövrünün bir çox yazıçılarına faydalı təsir göstərmişdir. Ədibin "Hazırcavablıq, yaxud iti ağıl sənəti" traktatı onun estetik görüşlərini əks etdirir. Qrasian belə hesab edir ki, antik ritorika heç də incəsənətin bütün hadisələrini, dünyanın estetik dərkinin bütün xüsusiyyətlərini əhatə etmək XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 339 iqtidarında deyildir. Onun fikrincə, qədim müəlliflər məntiqi idrakın qanunlarını tapmış, sillogizmlər sistemini yaratmışlar. Lakin bu sillogizmlər iti ağıl üçün yaramır. Qədim müəlliflər iti ağılı ancaq dahilərə xas olan keyfiyyət saymış, onun təzahürlərinə heyranlıqlarını bildirməklə kifayətlənmişlər, onun hansı qanunlara riayət etdiyini isə göstərməmişlər. Sillogizmlər sahəsində tapılan qanunları nə üçün burada da tapmaq, müəyyənləşdirmək mümkün olma- sın. Öz estetik görüşlərinin yeniliyi, dərinliyi ilə də Qrasian sonrakı dövrlərin bir çox elmi axtarış və kəşflərini qabaqlamışdır. Qrasian yazır: "Həqiqət nə qədər çətin dərk edilirsə, onun dərk edilməsi bir o qədər xoşdur. Uğrunda mübarizə aparılan hər bir yenilik bizdə daha artıq maraq doğurur və bizə daha artıq məmnunluq bəxş edir." Qrasianın bütün yaradıcılığı üçün epiqraf ola bilən bu sətirlər ömrü boyu öz istedadı uğrunda mübarizə aparan bu görkəmli sənətkarın ədəbi simasını çox dəqiq müəyyənləşdirir. Bütün bunlarla yanaşı qeyd edilməlidir ki, Qrasianın yaradıcılığı onun yaşadığı mühitin təsiri ilə insana inamsızlıq, bədbinlik, ümidsizlik ruhu ilə aşılanmışdır. LOPE de VEQA /1562 - 1635/ XVII əsr ispan və dünya dramaturgiyasının ən tanınmış nümayəndələrindən biri Lope de Veqadır. Həyatının və ədəbi fəaliyyətinin daha çox hissəsini İspan İntibahı ilə Afaq Yusifli İshaqlı 340 bağlı olan Servanteslə yanaşı İspan İntibahının ən parlaq abidələrini yaradan bu dahi dramaturq həm də XVII əsrin görkəmli mütəfəkkir sənətkarlarındandır. O öz zəngin ədəbi fəaliyyəti ilə XVII əsrin ədəbi fikrinə də güclü həyat eşqi, nikbinlik, oynaqlıq, xəlqilik gətirmişdir. İspan milli dramaturgiyası məhz onun yaradıcılığında inkişafının ən yüksək mərhələsinə qədəm qoyur. Müasirləri Lope de Veqanın qaynar yaradıcılıq hünərinə heyran qalmış, onu "təbiətin möcüzəsi", "poeziya okeanı", "feniks" adlandırmış- lar. Lope de Feliks de Veqa Karto 1562-ci ildə noyabrın 25-də Madriddə anadan olmuşdur. Onun atası kəndli ailəsindən çıxmış olsa da, varlı adam idi. Madriddə xüsusi tikiş müəssisəsi var idi. O, oğluna dvoryan rütbəsi almış və əməlli-başlı təhsil görməsinə nail olmuşdur. Lope de Veqa əvvəlcə yezuit kollecində oxumuş, universitetdə təhsilini davam etdirmiş, bir müddət Kral riyazi elmlər akademiyasında mühazirələrə qulaq asmışdır. Dilləri öyrənməyə xüsusi qabiliyyəti olan Lope de Veqa bir sıra xarici dilləri yaxşı bilirdi. Gənc yaşlarından bəzi məsul şəxslərin yanında katib işləmiş, bir müddət əsgər olmuş, aktyor truppaları ilə yaxın əlaqə saxlayıb onlar üçün pyeslər yazmışdır. "Məğlubedilməz Armada"nın İngiltərə sahillərinə uğursuz yürüşündə /1588/ iştirak edən ədib həmin vaxt "Ancelikanın gözəlliyi" adlı poema yazmışdır. Əsl İntibah şairi kimi bu əsərdə o, insan gözəlliyini tərənnüm etmişdir. Qaynar, odlu, həyatsevər və şən təbiətə malik olan Lope de Veqa qocalana qədər aşiqanə macəralarla dolu bir həyat keçirmişdir. Bir neçə dəfə evlənmişdir. Qəlbən bağlı olduğu aktrisa Yelena Osoryo daha varlı bir pərəstişkanının xatirinə onu atanda Lope de Veqa ona bir neçə kəskin epiqram yazmış, bunun üstündə məhkəməyə cəlb edilərək XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 341 səkkiz il Madriddən sürgün olunmuşdur. Əlli yaşlarında o, inkvizisiyanın əməkdaşı, sonra keşiş rütbəsi almışdır. Lope de Veqa bu dövrlərdə də dünyəvi həyatdan əl çəkməmişdir. Ancaq ölümündən bir qədər əvvəl, şəxsi həyatında baş verən uğursuzluqlar nəticəsində, daha doğrusu, oğlunun ölümü və qızının monastırdan qaçmasının təsirilə asketizmə qapanmış, tərki-dünya bir həyat sürmüşdür. Katolik irticası onun həyatının son dövrlərində yaradıcılığına müəyyən təsir göstərsə də, onu büsbütün özünə tabe edə bilməmişdir. 1635-ci ildə ölümün astanasında olduğu bir vaxtda yazdığı "Fillida" poemasında da biz onu şən, gülər və zarafatcıl bir adam kimi görürük. 1635-ci ilin 27 avqustunda Lope de Veqanın ürəyi dayanır. Yüz əlli üç ispan, yüz dörd italyan şair və ədibi onun ölümünə şeir və başqa yazılar həsr etdilər. Lope de Veqa dünyanın ən məhsuldar yazıçı və dramaturqlarından biri olmuşdur. artıq beş yaşından şeir yazmağa başlayan ədibin on iki yaşında yazdığı komediya səhnədə oynanılmışdır. Lope de Veqanın özünün qeyd etdiyi kimi bəzən bir gündə bir pyes yazırmış. Lope de Veqa bütün nəsr və nəzm janrlarında qələmini sınamışdır. Ədibin qeyri- dramatik əsərlərini iyirmi bir cilddə çap etmişlər. Bunların arasında poemalar, pastorallar, romanlar, novellalar, məktublar, ekloqlar, romanslar, sonetlər, odalar, elegiyalar və başqa janrlarda yazılmış əsərlər vardır. Əsas yaradıcılıq sahəsi olan dram janrında o, min səkkiz yüz komediya, dörd yüz dini pyes və çoxlu miqdarda intermediyalar yazmışdır. Bunlardan çoxu mənzum şəkildə yazılan 426 dram və qırxa yaxın dini pyes qalmışdır. İki yüz əlli dramının isə adı məlumdur. Lope de Veqa komediyalarının saxlanması qeydinə qalmamışdır. Əgər poemalarının ümumi həcmi 50 min misradırsa, 2989 sonetinin həcmi 42 min misradır. Lope de Veqa dramaturgiyası əhatə dairəsinin Afaq Yusifli İshaqlı 342 genişliyi, mövzularının rəngarəngliyi ilə seçilir. Onun tarixi, əfsanəvi, əsatiri, pastoral və məişət mövzusunda yazdığı dram əsərlərində bütün silklər və təbəqələrin nümayəndələri iştirak edirlər. Müəllif əsərlərinin mövzusunu müxtəlif mənbələrdən götürür, müşahidələrdən alır. Burada ispan tarixi xronikaları da, italyan novellaçılarının əsərləri də, səyyar lətifələr də, səyyahların söhbətləri və bibliya mövzuları da iştirak edir. O müxtəlif xalqların və dövrlərin həyatını eyni təbiilik və məharətlə əks etdirir. Ruslar haqqında yazdığı əsərlərdə yalançı Dmitriyə həsr etdiyi "Böyük Moskva hersoqu" pyesini xatırlamaq yerinə düşər. Yazıçının maraq dairəsinin genişliyi, bəşər tarixini bütün genişliyi ilə əks etdirmək arzusu, müstəsna dərəcədə zəngin təxəyyülü indi də adamı heyran edir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Lope de Veqa heç vaxt müasir ispan gerçəkliyini unutmur, dövrün qarşı-qarşıya qoyduğu tələblərə cavab verməyə çalışır. Hər bir dövrün və xalqın ruhunu saxlamaqla müasir insanların hiss və duyğularını qələm alır. Lope de Veqa özünün dramaturgiyaya aid nəzəri fikirlərini 1609-cu ildə yazdığı "Bizim günlərdə komediya yazmağın yeni sənəti" adlı mənzum traktatında şərh etmişdir. Qərbi Avropanın ölkələrinin ədəbiyyatında realist poetikanın ilk nümunələrindən olan bu əsərdə ədib, bir növ, öz yaradıcılıq təcrübəsini ümumiləşdirmişdir. İlk sətirlərindən o, komediyanın müasir oxucu və tamaşaçının tələblərinə uyğun olması prinsipini irəli sürür. "Xalq qaydaları sevmir" deyən dramaturq klassisizmin ciddi qayda-qanunları əsasın- da yazılmış əsərlərin tamaşaçılara istənilən səviyyədə təsir göstərmədiyini, qəhrəmanların təmtəraqlı nitqlərinin soyuq qarşılanmasını qeyd edib kütlələrin xoşuna gəlməyi yeni teatrın əsas tələbi sayır, Lope de Veqa ilk növbədə xalq üçün yazır, tamaşaçıların verdiyi qiyməti hər şeydən üstün tuturdu. Qaydaları hər şeydən üstün tutan pedant alimlərin narazılığı, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 343 etirazı, onun əsərlərinin tamaşasına gəlib gəlməməsi isə ədibi az maraqlandırır. Dramaturq yazır: "Mənə komediya yazmaq lazım olanda, qaydaların qapısını üç qat qıfılla bağlayıb, Plavt və Terensini iş otağımdan qovuram." Məhz buna görə də o, zaman və məkan vəhdəti prinsiplərini cəsarətlə pozur və öz hərəkətini belə bir dəlillə əsaslandırır: "İspaniyanın qızğınlığının ona dünyanın yaradılmasından qiyamət gününə qədər olan bütün hadisələri iki saat ərzində göstərməsələr, soyumadığını görüb mən belə deyərəm: bir halda ki, teatrda zövq vermək lazımdır, onda bu hansı yolla əldə edilirsə- edilsin yaxşıdır." Lope de Veqa klassist dramaturgiyanın əsas tələb- lərindən birinə qarşı çıxaraq göstərir ki, həyatda təbiətdə olduğu kimi komediyanın süjetində də faciəli və komik ünsürlərin qarışıq şəkildə təqdim və təsvir edilməsi daha məqsədəuyğundur. Bununla da ədib yaratdığı surətlərin canlı, təbii və mürəkkəb çıxmasına nail olmuşdur. yaratdığı surətlər birtərəflilikdən yaxa qurtarmışdır. Lope de Veqa pyesin pərdələrə bölünməsi, quruluşu və ekspozisiyanın, intriqa düyününün, sonluğun əhəmiyyəti, ayrı-ayrı rolların yazılması üslubları, səhnələrin maraqlı qurtarması, pyesin məqsədəuyğun həcmi, tamaşaçının diqqətini cəlb edən üsullar və sair haqqında maraqlı fikirlər yürüdür. Dramaturqun fikrincə, intriqa pyesin beynidir. Lope de Veqanın yaradıcılığını səciyyələndirən key- fiyyətlərdən biri onun işıqlı və həyatsevər olmasıdır. Yazıçı iradəli, sağlam, cəsur və qalib gələn qəhrəmanları sevir. Onun əsərlərində müsbət surətlərin təsvirinə daha çox yer verilir. Sevdiyi insanların surətlərini yaratmağa o, daha çox meyllidir. Belə surətləri xalq da sevir. Buna görə də Lope de Veqanın əsərlərində şərəf, namus və qəhrəmanlıq mövzuları əsas yer tutur. Dramaturqun komediyaları XVI-XVII əsrlər ispan Afaq Yusifli İshaqlı 344 həyatının aynasıdır. Bu əsərlərdə təsvir edilən insanlar duyğu və düşüncələrinin zənginliyi, xarakterlərinin mürəkkəbliyi, ən çətin dəqiqələrdə belə ruhdan düşməmələri ilə seçilirlər. Dramaturqun əsərlərində hadisələr sürətlə inkişaf etdirilir, tez-tez bir yerdən başqa yerə köçürülür, onlarda çoxlu surətlər iştirak edir, dil sadə olmaqla, əlvan boyaları ilə diqqəti cəlb edir. Lope de Veqa antik müəlliflərdən də, onların italyan təqlidçilərindən də, xalq teatrından da öyrən- mişdir, lakin onların hamısından ən yaxşı cəhətləri, özünün realist prinsiplərinə uyğun gələn keyfiyyətləri, işıqlı, həyatsevər cizgiləri götürmüşdür. Klassisist dramaturgiyanın tərəfdarları Lope de Veqanın prinsiplərini qəbul etməsələr də, ədəbi ictimaiyyət onun fikirlərini bəyəndi, dramaturqun pyeslərində onun nəzəri görüşlərinin parlaq təsdiqini gördülər. İspan teatrı Lope de Veqanın göstərdiyi və getdiyi yolla getdi. Lope de Veqa bütün janrlarda qələmini sınayıb gözəl əsərlər yaratsa da, onun əsas yaradıcılıq sahəsi dramaturgiya idi. Burada da o, komediya və dini dram /auto sakramentale/ formalarından daha çox istifadə etmişdir. Klassisist teatrdan fərqli olaraq dramaturq kome- diyada pərdələrin sayını bir qayda olaraq üçə endirir, özünü isə faciənin tam əksi olan, komik surətlər və komik səhnələr göstərən bir janr olmaqdan uzaqlaşdırır. Onun komediyaları yeri gələndə faciə, yeri gələndə qəhrəmanlıq dramı, yeri düşəndə isə sadəcə yumor dolu komediyadır. Auto sakramentale formasına isə o, nisbətən az müraciət etmişdir. Onun komediyalarında canlı, hərəkətdə olan, danışan, həyə- canlandıran parlaq bir dünya yaşayır. Bəşər tarixinin müxtəlif dövrləri, hadisələri gəlib göz önündən keçir. Ədibin seçilmiş əsərlərinə yazdığı müqəddimədə K.Derjavin Lope de Veqa yaradıcılığının bir sıra xüsusiyyətlərini doğru səciyyələndirərək yazmışdır: "Onun XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 345 komediyalarının süjeti zaman baxımından dünyanın yaradılması haqqında bibliyada göstərilən tarixdən başlamış Lopenin müasiri olduğu dövrə qədərki hadisələri əhatə edir. Məkan baxımından onlar İspaniyanın sərhədlərindən çox- çox kənara çıxırlar, tamaşaçını gah Rusiyaya, gah Albaniyaya, gah Macarıstana, gah Bohemiyaya, gah Polşaya, gah Amerikaya aparırlar. İspaniya özü Lopenin dramaturgiyasında az qala özünün bütün əsas şəhərləri, bütün əyalət və vilayətləri ilə təmsil olunmuşdur. Lope de Veqa teatrında iştirak edən surətlərin qeyri-adi dərəcədə böyük miqdarı nəinki təkcə çoxlu millətləri, həm də daha artıq dərəcədə çoxlu tiplərini, peşələrini cəmiyyətin bütün silk və təbəqələrinin nümayəndələrini əhatə edir. Lope de Veqanın surətlər aləminin universallığı ilə onun dilinin universallığı tamamilə uyğundur. O, leksik baxımdan dünyanın ən zəngin yazıçılarındandır, ən müxtəlif nitq üslublarından sərbəst və asan bir tərzdə faydalanır." Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|