Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası

"Britannik".  Kornelin  tərəfdarları  belə  bir  şayiə 
yayırdılar  ki,  guya  Rasin  əsil  siyasi  faciə  yaratmağa  qabil 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
276 
deyildir.  Bir  növ  bu  şayiələrə  cavab  olaraq  dramaturq 
mövzusu  Roma  tarixindən  götürülmüş  "Britannik"  faciəsini 
yazır. Müəllif süjeti Tatsitdən götürmüş, Neron dövrü Roma 
imperiyasının  parlaq  siyasi  mənzərəsini  yaratmışdır.  Hakim 
dairələrdə  hökm  sürən  əxlaq  pozğunluğu,  vətəndaşlıq 
ləyaqətinin  tənəzzülü  Rasinə  məxsus  bir  aydınlıqla  rəsm 
edilmişdir.  Faciənin  əsas  qəhrəmanı  hələ  əsl  yırtıcıya 
çevrilməmiş  Nerondur.  O,  hələ  arvadını,  anasını, 
tərbiyəçilərini  öldürməyib,  Romanı  yandırıb  bundan  ləzzət 
almır.  Rasinin  qeyd  etdiyi  kimi  o,  hələ  "doğulmaqda  olan 
yırtıcıdır". Pirr kimi Neron da tədricən dövlət hakimiyyətinə 
öz  ehtiraslarını  təmin  etmək  vasitəsi  kimi  baxır.  Yaltaq  və 
məkrli  saray  əyanı  Narsiss  onu  özbaşınalığa,  qəddarlığa 
öyrədir və istiqamətləndirir. 
Rasin  Neronun  hakimiyyətinin  ilk  illərini  təsvir 
etməyi  təsadüfi  seçməmişdir.  Estetik  görüşlərindən  məlum 
olduğu kimi, Rasin büsbütün şər, yaxud büsbütün xeyir olan 
insanları deyil, psixoloji, mənəvi baxımdan orta insanları əks 
etdirmək prinsipini müdafiə edirdi. Neronun hakimiyyətinin 
son illəri isə bu prinsipə uyğun  gəlmirdi. Bu vaxt Neron  əsl 
yırtıcıya,  divə,  əjdahaya  çevrilmişdi.  Lakin  Neronun 
hakimiyyətinin  bu  ilk  illərinin  səhnədə  göstərilməsi  də 
tamaşaçıları  kədərləndirməyə  bilməzdi.  Rasin  bu  dövrün 
həyatını, onun dəhşətlərini elə aydın cizgilərlə canlandırır ki, 
oxucuda,  tamaşaçıda  hakim  dairələrə  qarşı  nifrət  və  qorxu 
hissi  oyadır.  Onlar  aydın  görürlər  ki,  insan  ləyaqəti,  namus, 
qeyrət, həqiqət mütləq hakimlər tərəfindən qəddarlıqla, həm 
də  çox  vaxt  mənasız  yerə  tapdanır,  məhv  edilir.  Hakim 
dairələr üçün müqəddəs heç bir şey yoxdur. 
İlk  səhnələrdə  bu  cəhət  Neronla  onun  anası 
Aqrippinanın  münasibəti  vasitəsilə  açılır.  Məlum  olur  ki, 
Neronun  hakimiyyət  başına  gəlməsinin  əsl  səbəbi  anası 
Aqrippinadır.  Aqrippina  oğlu  Neronu  ona  görə  hakimiyyət 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
277 
başına  gətirmişdir  ki,  onun  adından  istifadə  edib  ölkənin 
idarə  işlərini  öz  əlində  saxlasın.  O,  elə  güman  edirdi  ki, 
Neron  həmişə  ona  qulaq  asacaq,  sözündən  çıxmayacaqdır. 
Neron  bir  müddət,  doğrudan  da,  anasının  istədiyi  kimi 
hərəkət  edir,  ona  hörmət  və  ehtiram  göstərir.  Lakin  birdən-
birə  Neronun  anasına  münasibəti  dəyişir.  Onu  yanına 
buraxmır, sözünə qulaq asmır, onunla hesablaşan tapılmır. 
Nəhayət,  oğlu  ilə  üz-üzə  gələn  ana  şikayətlənir  və 
lənət  yağdırır.  Neronun  hökmdar  olması  xatirinə  törətdiyi 
cinayətləri  sadalayır. Ayrı ərdən olan oğlu Neronun taxt-tac 
sahibi olması xatirinə doğma dayısına ərə getdiyini xatırladır, 
qoca  Klavdini  öz  doğma  oğlu  Britanniki  qovmağa,  Neronu 
özünə  oğul  və  varis  təyin  etməyə  məcbur  etdiyini  söyləyir. 
Neronun mövqeyini daha da möhkəmləndirməkdən ötrü onu 
Klavdinin  qızı  ilə  evləndirdiyini,  qızın  əsl  nişanlısını  isə 
məhv  etdirdiyini  yada  salır.  Hətta  qoca  Klavdi  ölüm  ayağı 
peşman  olduğu  vaxt  onun  oğlu  Britanniklə  görüşməsinə, 
vidalaşmasına  imkan  vermədiyini  deyir.  Aqrippina  bu  dəh-
şətli cinayətləri vicdan əzabı çəkmədən sadalayır, oğlu üçün 
göstərdiyi  xidmətləri  xatırlayır,  mükafat  gözlədiyi  halda 
təhqir  edildiyindən  narazı  olduğunu  bildirir.  Artıq  yazıçı 
Aqrippina  surəti  vasitəsilə  təsdiq  edir  ki,  insan  hakimiyyət 
xatirinə,  hakimiyyətə  can  atdıqda  ardı-arası  kəsilməz 
cinayətlər  törədir,  cinayətlər  üzərindən  keçərək  istədiyinə 
çatır. 
Hakimiyyət başına ləyaqətsiz adamlar gəldikdə onlar 
hamıdan, hər kəsdən, hər şeydən şübhələnir, qorxur, narahat 
olurlar, hakimiyyətlərini  saxlamaq üçün yeni-yeni cinayətlər 
törədirlər.  Öz  əməllərinin,  cinayətlərinin  cəzasız  qalacağına 
tam  inam  isə  mütləq  hakimlərdə  öz  hakimiyyət  və 
imkanlarından  vəhşicəsinə  sui-istifadə  hallarına  gətirib 
çıxarır.  Rasin  bu  cəhəti  daha  çox  Neronun  simasında  əks 
etdirməyə  çalışır.  Lakin  Rasin  Neronun  cinayətkarlığının 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
278 
geniş meydan tapmasında eybəcər saray mühitinin rolunu da 
göstərməyi özünə borc bilir. Bir adamın əlində qeyri-məhdud 
hakimiyyət və ixtiyar olması onu əhatə edən adamlar arasın-
da ikiüzlülük, riyakarlıq, yaltaqlıq, xəbərçilik, hökmdarın hər 
bir şıltağına uyğunlaşmaq, baş əymək, meydan vermək meyli 
yaradır. Neronun eybəcərliyi saray mühitinin eybəcərliyi ilə 
həmahəngdir.  Əsərin  qəhrəmanlarından  biri  ilk  dəfə  bu 
mühiti  görərkən  özünü  saxlaya  bilməyib  sarayı  belə 
səciyyələndirir: 
 
İlk dəfədir mən görürəm həm Sezarı, həm sarayı, 
Burda necə gizlədirlər hər fikiri, hər harayı. 
Burda necə uzaq düşüb, əfsus olsun, fikir sözdən, 
Ürəklə dil ayrı düşüb, burda necə! Könül gözdən. 
Burda dostlar ləkələnir etibarla aldanaraq, 
Xəyanətlə suvarılıb burda hava! Ancaq! Ancaq! 
 
Bu  xəyanətlə  suvarılmış  mühitdə  Neronun  törətdiyi 
ilk cinayət ögey qardaşı Britanniki öldürülməsidir. Hökmdar 
Klavdinin  oğlu,  hakimiyyətin  əsl  varisi  Britannik  sağ 
qaldıqca  Neron  üçün  təhlükəlidir.  O,  sağ  qaldıqca  Neron 
özünü  yerində  arxayın  hiss  edə  bilmir.  O,  qorxu  və 
narahatlıqla Britanniki izləyir, onu məhv etmək üçün bəhanə, 
səbəb,  yol  axtarır.  Neron  bilir  ki,  Britannik  Yuniyanı  sevir, 
Yuniya  onun  nişanlısıdır.  Yuniyanın  xatirinə  o,  hər  şey  edə 
bilər.  Qızı  zorla  saraya  gətirirlər.  Yuniyanı  ilk  dəfə  görən 
Neron ona vurulur, gözəlliyinə heyran olur. Bundan sonra o, 
Britannikə daha çox nifrət edir, paxıllıq və qısqanclıq hisləri 
onun  rəqibinə  qarşı  qəzəbini  daha  da  alovlandırır.  Bütün 
hədələrə,  xəbərdarlıqlara  baxmayaraq  Yuniya  Neronun 
sevgisini  rədd  edir.  Rasin  özünə  məxsus  psixoloji  incəliklə 
təsvir  etdiyi  sevgi  toqquşmasını  tarixi  siyasi  konfliktin 
mərkəzinə keçirir.  İlk dəfə burada Neron öz  yırtıcı simasını 
büruzə verir. 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
279 
Yuniyaya  eşq  elan  edən  Neronun  incə  nəzakətli 
danışığı  onun  alçaq,  xəyanətkar  qətl  aləmi  ilə  təzadda 
göstərilir.  O,  Yuniyadan  tələb  edir  ki,  Britanniklə  əlaqəni 
kəssin,  əgər  onun  sağ  qalmasını  istəyirsə,  onu  rədd  etsin, 
özündən uzaqlaşdırsın: "Ona əmr edin ki, sizin astananızdan 
uzaqlaşsın,  mənim  qısqanclıq  duyğularımı  coşdurmasın. 
Onun qovulması zərbəsini üzərinizə götürün, ya nitqin gücü, 
yaxud susmaqla, ya da soyuqluq göstərməklə onu başa salın 
ki,  gedib  başqasının  yanında  özünə  mərhəmət  axtarsın... 
Sizin  ani  bir  köks  ötürməniz,  mehriban  və  cinayətkar  bir 
baxışınızın  mükafatı  olaraq  ona  mütləq  ölüm  qismət 
olacaqdır."  Neron  o  dərəcədə  alçalır  ki,  pərdə  arxasında 
gizlənərək Britanniklə Yuniyanın söhbətinə qulaq asır. Neron 
sarayda  Britanniklə  Yuniyanı  görüşdürür.  Yuniyadan  ona 
qarşı  tam  laqeydlik  göstərməyi  tələb  edir.  Bu  görüş  zamanı 
gənc 
Yuniya 
qorxudan, 
Britannikin 
həyatı 
üçün 
qorxduğundan  özünü  ona  qarşı  soyuq  və  laqeyd  aparır. 
Britannik  onun  hərəkətlərindən  elə  başa  düşür  ki,  Yuniya, 
doğrudan  da,  onu  sevmir,  Neron  ona  daha  çox  xoş  gəlir. 
Britannikin  iztirabları,  kədəri  Nerona  ləzzət  verir.  O, 
Britanniki sarsıtmaq istəyirdi, buna da nail olur. 
Faciənin  sonunda  o,  əsl  duyğularını  məharətlə  giz-
ləyərək  saxta,  riyakar  bir  mehribanlıqla  "onu  boğmaq  üçün 
düşmənini  bərk-bərk  qucaqlayır",  anasına  vəd  etməsinə 
baxmayaraq bütün saray əhlinin gözü qarşısında dəhşətli bir 
soyuqqanlıqla  onu  zəhərləyib  öldürür.  İkiüzlü  bir 
mehribanlıqla onun etimadını qazanır, ayıqlığını əlindən alır. 
Səhər  yeməyi  zamanı  dostcasına  söhbət  etdiyi  bir  vaxtda 
"Sizin  sədaqətinizin  şərəfinə!"  deyərək,  zəhərli  qədəhi 
Britannikə  uzadır.  Gənc  zəhərli  qədəhi  başına  çəkən  kimi 
yerə  yıxılıb  ölür.  Neron  isə  ətrafdakılara  "Narahat  olmayın, 
o,  çoxdan  özündəngetmə  xəstəliyinə  tutulmuşdur"  deyərək 
öz cinayətini gizlətməyə çalışır. 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
280 
Rasin  bizi  inandırır  ki,  onun  cinayəti  adi  cinayətkar 
bir şəxsin təzahürü deyildir, bəlkə əksinə imperatorun imkan 
və  imtiyazlarının  qanunauyğun  nəticəsidir.  Mütləq 
hakimlərdə  tədricən  inkişaf  edən  və  formalaşan  eybəcər 
duyğuların  təcəssümüdür.  Nəcib  Burrun  söylədiyi  kimi,  o, 
heç  də  əvvəldən  belə  eybəcər  və  cinayətkar  təbiətə  malik 
olmamışdır.  Xalq  ona  əvvəllər  hökmdar  kimi  rəğbət 
bəsləmişdir.  Burrun  dediyinə  görə,  "Roma  Neronun 
sayəsində yenidən azadlıq və rahatlıq əldə etmişdir". 
Burrun  simasında  Rasin  ideal  saray  əyanı  surəti 
yaratmışdır.  O,  mütləqiyyət  idarə  üsulunun  inanılmış  mü-
dafiəçisi,  imperatorun  müdrik  məsləhətçisidir.  O,  ölkənin, 
xalqın  mənafeyi  xatirinə  hökmdara  cəsarətlə  ağıllı 
məsləhətlər verir, onun bütün məmləkətin rifahı üçün məsul 
olduğunu  yada  salır.  Hökmdarı  şərəf,  şan  yolundan  cinayət 
yoluna  çəkən  məkrli  yaltaqların  məsləhətlərindən  uzaq 
olmağa  çağırır.  Lakin  Neronun  qəddarlığı,  cinayətləri  onun 
qəlbində  Romanın  gələcəyi  ilə  bağlı  narahatlıq  oyadır.  "O, 
cinayətlər  törətməklə  Burra  göstərdi  ki,  belə  bir  sezarla 
Roma  xoşbəxt  olmayacaqdır."  Burr  özünün  xarakteri, 
hərəkətləri,  sözləri,  hökmdarın  simasında  xalqın  atasını  və 
dostunu  görmək  istəyən  arzuları  ilə  XVIII  əsrin  maarifçi 
faciələrinin müsbət qəhrəmanlarını yada salır. 
Burrun  əksinə  olaraq  Narsiss  yaltaq,  məkrli,  ikiüzlü, 
aravuran  bir  adamdır.  Neron  ona  Britanniki  izləmək 
vəzifəsini  tapşırır.  O,  çətinlik  çəkmədən  gəncin  etimadını 
qazanır  və  öz  hərəkətləri,  qurğuları  ilə  onun  ölümünü  daha 
da sürətləndirir. Neron tərəddüd  edəndə, gah anasından, gah 
Burrdan  çəkinəndə,  ani  olaraq  vicdan  əzabları  çəkəndə, 
Narsiss onun köməyinə gəlir, onda baş qaldıran vicdan səsini 
soyuq  bir  məntiqlə  boğur,  tiranın  zəifləmiş  iradəsini 
qüvvətləndirir. "Hökmdar, siz romalıları yaxşı tanımalısınız. 
Onları  yüyəndə  saxlayın,  çünki  qorxaq  və  kinlidirlər.  Yoxsa 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
281 
onlar elə güman edirlər ki, sizi qorxutmağa qabildirlər. Onlar 
əsrlərlə  boyunduruğa  öyrənmişlər.  Onları  zəncirdə  saxlayan 
əllər  ürəklərinə  daha  çox  yatır.  Onların  qisməti  yüksək 
hökmdarlara  baş  əyməkdir."  Mütləqiyyətin  qeyri-insani 
məramnaməsi  və  siması  mənfi  qəhrəmanın  dili  ilə  açıq  bir 
həyasızlıqla  şərh  olunmuşdur.  Dramaturqun  tendensiyası, 
Narsiss tərəfindən irəli sürülən fikirlərə nifrəti faciədə aydın 
sezilir.  Korneldə  mütləqiyyət  əleyhinə  bu  cür  çıxışlar, 
etirazlar  yoxdur.  Mərkəzi  hakimiyyəti  möhkəmləndirmək 
ideyasını  müdafiə  edən  Kornel  mütləq  hakimlərin  ideal 
surətlərini  yaratmışdır.  Rasində  mütləqiyyətə  qarşı  belə  bir 
nikbinlik yoxdur. 
Burr  öz  yalvarışları,  fədakarlığı  ilə  Neronda  peş-
mançılıq  yaratdığı  bir  məqamda  Narsissin  Neronla  görüşü 
vəziyyəti  yenidən  dəyişdirir.  Narsiss  işarə  edir  ki,  Neronun 
peşmançılığını  zəiflik  kimi  qəbul  edərlər.  Romada  "həyasız 
bir pıçıltı"  gəzir ki,  Neron  müstəqil  deyildir,  onu  Burr  idarə 
edir. Bu sözləri eşidən kimi Neron özünün ötəri peşmançılıq 
duyğularından  uzaqlaşır,  Britanniki  məhv  edir.  Bu 
cinayətdən  təsirlənən,  qorxuya  düşən  Burrun  "Ey  allahlar, 
kaş o, bundan sonrasa cinayətlərə yad olaydı" sözləri Rasinin 
müasir oxucu və tamaşaçıya müraciətlə dediyi bir haray kimi 
səslənir. 
Rasin  siyasi  islahatlar,  çevrilişlər,  dəyişikliklər 
haqqında  yeni  proqram  irəli  sürməsə  də,  mütləqiyyət  üsul-
idarəsinin  doğurduğu  cinayətlərlə  əlaqədar  olaraq  öz 
düşüncələrini  açıqlayır.  Bu  özü  də  Rasinin  dövrü  üçün 
mühüm 
hadisə 
idi. 
Mütləqiyyətin 
eybəcərliklərini, 
hakimiyyətdən sui-istifadə hallarını Rasin qətiyyətlə ittiham 
etmiş, odlu, alovlu misraları ilə ona ölüm hökmü oxumuşdur. 
Rasinin  mütləq  hakimlərin  ünvanına  yağdırdığı  ittiham  və 
xəbərdarlıqlar  Neronun  cinayətlərinin  baisi  və  qurbanı  olan 
Aqrippinanın  dilində  daha  təsirli  səslənir,  daha  qorxunc  və 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
282 
xəbərdaredici görünür: "Sən davam etdirməlisən! Geriyə yol 
yoxdur.  Sən  ilk  dəfə  əlini  qardaş  qanına  batırdın.  Növbədə 
anandır.  Onu  da  eyni  mükafat  hədələyir.  Ancaq  qoy  mənim 
ölümüm  də  sənə  rahatlıq  verməsin.  Elə  düşünmə  ki,  mən 
öləndə  səni  asanlıqla  bağışlaya  bilərəm.  Sənin  çılğınlığın 
ildən-ilə  çoxalacaq,  bütün  günlərini  qanlı  bir  ləkə  ilə 
örtəcəkdir.  Ancaq  mən  inanıram,  elə  bir  gün  gələcək  ki, 
əbədi  intiqamçı  yuxudan  oyanacaq,  özgələrini  məhv  edən 
özü dəhşətli bir ölümlə məhv olacaqdır. Mənim və bu qədər 
qurbanların ölümünü sən öz ölümünlə ödəyəcəksən. Şərəfsiz 
bir  şəkildə  əsrlər  içində  batıb  bütün  dünyaya  xəbər 
verəcəksən  ki,  tiranların  ən  qəddarı  necə  qəddarlıqla  qətl 
edildi. Budur mənim sənə vəsiyyətim və sənin üzərində məh-
kəməm!" 
Od,  alov  saçan  bu  sözlər  səhnədən  dövrün  kübar 
dairələrinin,  mütləq  hakim  olan  XIV  Lüdovikin  üzünə 
çırpılırdı.  Lakin  Rasin  bu  qəzəbli  ittihamlarla  da 
kifayətlənməmişdir.  Yuniyanı  müdafiə  etmək  üçün  ayağa 
qalxan  xalqın  qəzəblənərək  cinayətkar  saray  əyanı  Narsissi 
tutub öldürməsini də əks etdirmişdir. 
Bu  cəhətlərinə  görə  "Britannik"  Fransa  kübar 
dairələri  tərəfindən  soyuq  qarşılanmış,  Rasin  kral  haki-
miyyətini  nüfuzdan  salan  bir  sənətkar  kimi  qiymət-
ləndirilmişdir.  "Britannik"  əsəri  əleyhinə  aparılan  təbliğatda 
Kornel  də iştirak  edirdi.  Ona  görə  də  Rasin  özünü həm  "bir 
qoca qərəzli şairin hücumlarından", həm də kübar dairələrin 
ittihamlarından  qorumalı  olmuşdur.  Ancaq  "tezliklə  bu 
hücumlar  unuduldu,  əsər  isə  qaldı".  "Britannik"  faciəsi 
Rasinin şah əsərləri içərisində özünə layiqli bir yer tutdu. 
 
"Bayazet".  Rasinin  yeni  faciəsinin  mövzusu  müasir 
türk həyatından götürülmüşdü. Müqəddimədən aydın olur ki, 
1638-ci ildə türk sarayında baş verən bu hadisənin təfərrüatını 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
283 
Rasin  İstanbulda  Fransanın  səfiri  olan  qraf  de  Sezidən 
öyrənmiş  və  qələmə  almışdır.  Mövzunu  uzaq  keçmişdən 
götürmək  ənənəsindən  kənara  çıxdığını  görən  dramaturq 
özünə  belə  bəraət  qazandırmışdır:  "Xalq  özündən,  necə 
deyərlər,  min  il  əvvəl  olanla,  ondan  min  millərlə  uzaq  olan 
arasında fərq qoymur. Türk personajları, müasir olsalar da, bi-
zim  teatra  tamamilə  layiqdirlər:  onlara  çox  tezliklə  qədim 
dövrdə yaşamış adamlar kimi baxmağa başlayırlar." 
"Bayazet" əsəri öz süjetinin fransız teatrı üçün qeyri-
adiliyinə  görə  orijinal  bir  yenilik  kimi  qarşılandı,  əsərin 
tamaşası zamanı ənənəvi Roma paltarları əvəzinə surətlər adi 
türk  paltarlarında  çıxış  edirdilər.  Lakin  yenə  Rasinin 
düşmənləri  Kornellə  birlikdə  onların  əsl  türklərə 
bənzəmədiyini  qeyd  edirdilər.  Rasin  isə  fransız  klassisist 
teatrının  dar,  məhdud  çərçivəsi  daxilində  türk  əxlaq  və 
psixologiyasının 
özünəməxsusluğunu 
əks 
etdirməyə 
çalışırdı. 
Rasin bu əsərdə sultan saraylarında hökm sürən güclü 
ehtirasların  toqquşmasını  əks  etdirirdi.  Burada  şərq 
despotizminin boğucu mühiti məharətlə canlandırılır. Burada 
hökm sürən əxlaq düşkünlüyü göstərilir. Sultan Amurat İran 
üzərinə  hərbi  səfərə  getdiyi  vaxt  sevimli  hərəmi  Roksanaya 
tapşırır  ki,  onun  doğma  qardaşı  Bayazeti  öldürsün,  Bayazet 
zindandadır.  Hakimiyyəti  ələ  ala  biləcək  qardaşlarından 
birini  o,  artıq  öldürmüşdür.  Başqa  bir  qardaşı  İbrahim  isə 
uşaq bəhrinə düşmüşdür, onun üçün qorxulu deyildir. Lakin 
Bayazet  cavan,  ağıllı,  cəsarətli  bir  gəncdir.  Sultan  Amurat 
ancaq ondan ehtiyat edir. Məhz buna görə də çapar vasitəsilə 
Roksanaya  Bayazeti  öldürmək  haqqında  gizlincə  fərman 
göndərir. 
Bayazet  namuslu,  Atalidaya  olan  sevgisinə  sadiq 
adamdır.  Atalida  da  onu  sevir.  Roksana  onların  bir-birini 
sevdiyini  bilmir.  Gənc  şahzadə  onun  özünün  xoşuna  gəlir, 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
284 
onu  öldürməyə  əli  gəlmir.  Sevgisini  açıq  elan  etməyə  də 
qorxur.  Diqqətini  cəlb  etmək  məqsədilə  tez-tez  Bayazeti  öz 
otağına  çağırır.  Getdikcə  sultan  arvadı  ehtiras  içində  yanıb 
qovrulur.  Bayazet  isə  onunla  ehtiyatla  rəftar  edir,  özünü 
ədəblə aparır. 
Vəzir  Akomat  Roksananı,  onu  istəyini  yaxşı  başa 
düşdüyündən gəncə məsləhət görür ki, Roksananın sevgisinə 
özünü  biganə  göstərməsin.  Roksana  onu  o  qədər  dərin  bir 
ehtirasla  sevir  ki,  heç  nəyi  görmür,  heç  nəyi  görmək  də 
istəmir. Bayazetin hər hərəkətini, baxışını sevgi əlaməti kimi 
qarşılayır.  Lakin  o,  şübhələnir,  inanmır,  narahat  olur.  Əgər 
Bayazet  onu  doğrudan  da  sevirsə,  niyə  soyuqdur, 
cəsarətsizdir. 
 
İndi mənə fərqi yoxdur, mənimlədir qanun, ya yox: 
Bayazetlə unutmuşam hər şeyi, nə az, nə çox. 
Həsrətini çəkirəm mən, yad olsa da mənə qarşı. 
 
Roksana  həqiqəti  aydınlaşdırmaq,  Bayazetin  onu 
sevib  sevmədiyini  öyrənmək  üçün  onu  açıq-açığına  sorğu-
suala  tutur.  Gəncin  dilindən  qeyri-müəyyən  cavab  eşitdikdə 
isə  qəzəblənib  öldürülməsini  əmr  edir.  "Qoy  sultanın 
fərmanını  yerinə  yetirib  onu  edam  etsinlər",  –  deyə  haray 
qoparır. 
Sarayda  çevriliş  hazırlamaqda  olan  vəzir  Akomat 
Bayazeti  tabe  olmağa  çağırır.  O,  bir  siyasətçi  kimi  gəncə 
hiyləgərlik  etmək,  kələk  işlətmək  yollarını  öyrədir.  Keçmiş 
vədlərini  sonralar  istədiyi  vaxt  yenidən  nəzərdən  keçirib 
başqa  cür  hərəkət  edə  bilər.  Vəzir  dövlət  xatirinə  bir  çox 
qəhrəmanların öz andını pozduğunu xatırladır. Bayazet üçün 
şərəf,  namus,  əxlaqi  borc  prinsipləri  əzizdirsə,  onları 
tapdalamaq  ona  çətindirsə,  bu  düşüncələr  böyük  bir  sarayın 
vəziri olan Akomat üçün gülməlidir. "Onlar qalib gəlməkdə 
azaddırlar,  inanmaqda  sərbəstdirlər.  Müqəddəs  imperiyanın 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
285 
yarısı onunla bərqərar olunmuşdur ki, onların andlarına nadir 
hallarda  əməl  edilmişdir."  Bayazet  mübahisə  etmir. 
Doğrudan  da,  onlar  ölkənin  xatirinə  çox  şeydən  keçmişlər, 
lakin  onlar  öz  həyatlarını  alçaqlıq  hesabına  qorumamışlar. 
Akomat  onun  mühakiməsinə  gülür.  Bu  eybəcər  siyasətçi 
Bayazetin  şərəf,  borc  haqqındakı  düşüncələrini  mənasız 
qaydalar adlandırır. Akomat surəti və onun sözləri ilə Rasin, 
Kornel  tərəfindən  qəhrəmanlıq  əhval-ruhiyyəsi  ilə  tərənnüm 
edilən hakimiyyət prinsiplərini ifşa edirdi. 
Atalidanın  işə  qarışması,  Bayazetə  Roksanaya  tabe 
olmaq  barədə  məsləhətlər  verməsi  onun  ölümünü  ləngidir. 
Atalida  oğlanın  həyatını  xilas  etmək,  sevgilərini  qorumaq 
xatirinə  belə  məsləhət  görürdü.  Lakin  onun  şübhəçiliyi, 
qısqanclığı  işi  korlayır.  Atalidanın  qəlbini  şübhələr 
gəmirməyə  başlayır.  Birdən  Bayazet,  doğrudan  da, 
ülyahəzrətə tabe olar? Birdən həqiqətən də onu sevər? Qız öz 
qısqanclığını, şübhələrini Bayazetə də danışır. Bayazet qızın 
sözlərindən incisə də, özünü təhqir olunmuş saysa da, ancaq 
Atalidanı sevdiyinə and içir, hətta məsələni Roksanaya etiraf 
etmək barədə düşünür. Atalidaya yazdığı məktubda bir daha 
ancaq  onu  sevdiyini,  onu  heç  kəslə  əvəz  etməyəcəyini 
bildirir. Atalida, əlbəttə,  təskinlik tapır və sevinir, Bayazetin 
göndərdiyi məktubu sinəsində gəzdirir. 
Bayazetin  onun  yataq  otağına  gəlməsi  ilə  ülyahəzrət 
sevinir  və  sevir.  Lakin  onun  səadəti  də  uzun  çəkmir. 
Atalidanın  Bayazetin  taleyinə  yaxından  maraq  göstərdiyini 
hiss  edən  Roksana  qızı  imtahan  etmək,  bu  yolla  Bayazetlə 
Atalida  arasında  sevgi  olub-olmadığını  yoxlamaq  qərarına 
gəlir.  Bayazetin  öldürüləcəyini  Atalidaya  söyləyəndə  o, 
özündən gedir. Roksana yəqin edir ki, Atalida Bayazeti sevir. 
Atalidanın sinəsindən tapılan məktub hər şeyi aydınlaşdırır. 
Bayazet  Roksanaya  öz  minnətdarlıq  və  hörmətini 
bildirir,  hakimiyyət  başına  gəldikdə  ona  yüksək  ehtiram 

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
286 
göstəriləcəyinə and içir. Lakin Roksananın gözlədiyi, istədiyi 
bu deyildi. O, Bayazetdən sevgi gözləyirdi. Roksana açıq bir 
kədər və peşmançılıqla Bayazetə belə cavab verir: 
 
Bütün sultanlığınla sən miskinsən nə qədər! 
Eşqimi rədd edərkən dediyin boşdur, hədər. 
Sənin ehtiramın da, burda nəyə yarayar!? 
 
Bayazetə  bəslədiyi  eşqi,  ehtirası  boşa  çıxan,  ona 
qovuşmaq ümidini itirən, aldandığını görən, mənliyini təhqir 
olunmuş  sayan  Roksana  Bayazeti  öldürür.  Onun  özü  də 
sultanın göndərdiyi Orxan adlı qul tərəfindən qətlə yetirilir. 
Qadın qəhrəmanlarının yaradılmasında Rasin yenidən 
böyük  məharət  göstərmişdir.  Onun  yaratdığı  Atalida  və 
Roksana  xarakter  etibarilə  seçilir.  Atalida  zərif,  lirik  bir 
surətdirsə,  Roksana  öz  coşqunluğu  və  ehtirası  ilə  dramatik 
səciyyə daşıyır. 
Atalida  təbiətən  nəcib,  namuslu,  xoşagəlim  və 
bədbəxt  bir  qızdır.  Bayazetə  bəslədiyi  güclü  sevginin  təsiri 
ilə o, tez-tez dəyişir, sabitliyini itirir. Bir tərəfdən Bayazetin 
Roksana  ilə  evlənməsini  istəyir,  digər  tərəfdən  bu  həqiqətlə 
barışa bilmir. Öz hislərini nə qədər gizləsə də, hərəkətləri ilə 
Bayazetin  məhvinə  səbəb  olur.  Gah  Bayazeti  inandırır  ki, 
özünü Roksanaya sevən göstərsin, hətta onunla evlənsin, gah 
da öz təklifindən dəhşətə gəlir, qısqanclıq edir. 
Roksana  sürəti  daha  parlaq  cizgilərlə  işlənilmişdir. 
Bəzi  cizgiləri  ilə  "Andromaxa"  əsərindəki  Hermionanı 
xatırladan  Roksana  ehtiraslı,  qəddar,  hakimiyyət  sevən  bir 
qadındır.  O,  cinayət  və  fitnə-fəsad  yuvası  olan  pozulmuş 
saray  mühitində  böyümüşdür.  Bu  surətin  vasitəsilə  Rasin 
sevginin, qısqanclığın və nifrətin əlvan çalarlarını əks etdirir. 
Öz  ehtiraslarının  təsiri  ilə  dəli-divanə  olan  bu  qadın  çılğın 
hərəkətləri ilə özünü də məhv edir. Bu üsulla Rasin daha çox 
fransız  kübar  dairələrində  hökm  sürən  əxlaqi  düşkünlüyün 

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
287 
tənqidini  vermək  istəmişdir.  Onun  tənqid  və  etirazlarının 
ifadəsi  Atalidadır.  Bayazeti  sevməklə  o,  mütləqiyyət  üsul 
idarəsinin  antik  qəhrəmanlıq  ənənələri  aşılanmış  vəzifə  və 
məqsədlərinə  şərik  olduğunu  bildirir.  "Yoxsa  elə 
düşünürsünüz  ki,  bu  iztirablı  gün  mənim  məğrur  ruhumu 
sındırmışdır?  O,  nifrətə  layiq  olan  qorxaqlıq  üzündən  taxtı-
tacı  əhatə  edən  qayğılardan  qorxur,  ölümü  onların 
ağırlığından üstün tutur? Bəlkə də mən öz nadir iddialarımla 
günahkaram,  ancaq  mən  fikrən  öz  böyük  əcdadıma  üz 
tutmuşam. 
Mən 
rüsvayçı 
avaraçılıqdan 
qaçmağı, 
əcdadlarımın  arxasınca  qəhrəmanların  cərgəsində  durmağı 
arzulayıram." 
Atalidanın bu sözlərinə diqqət  yetirən, Rasinin arzu-
ları  ilə  fransız  kübar  cəmiyyəti  arasındakı  təzadı,  inkarı 
nəzərə  alan  S.S.Mokulski  yazır:  "Belə  bir  qəhrəmanlıq 
ənənəsi  nəinki  təkcə  Türkiyədə,  həm  də  XIV  Lüdovik 
dövrünün Fransasında pozulmuş saray cəmiyyətinə büsbütün 
yad  idi.  Bu  idealı  həyata  keçirməyə  imkan  tapmayan 
Bayazetin  ölümü,  "rüsvayçı  avaraçılıq"  kultunun  tipik 
olduğu  bir  cəmiyyətdə  onun  həyata  keçməsinin  qeyri-
mümkün olduğunu bir daha obrazlı şəkildə nəzərə çatdırır."