Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Sid" faciəsi
|
KORNEL /1606 - 1684/ Fransız ədəbiyyatında klassisist faciənin ilk böyük nümayəndəsi Korneldir. Uzun və ziddiyyətli yaradıcılıq yolu keçən dramaturq gəncliyində barokko üslubunda yazmağa meyl göstərmiş və onun qalıqlarından qoca yaşlarına qədər xilas ola bilməmişdir. Yaradıcılığının ən kamil dövründə isə klassisist faciənin parlaq nümunələrini yaratmışdır. Kornel 1606-cı il iyun ayının 6-da Normandiyanın Ruan şəhərində varlı məhkəmə məmuru ailəsində anadan olmuşdur. Atasının Ruanda və onun ətraflarında mülkləri var idi. Pyer Kornelonun böyük oğlu idi. Kornel yerli yezuit kollecində oxumuş, sonra hüququ öyrənmişdir. 18 yaşında Ruanın vergilər silkinə qəbul edilən Kornel yaxşı natiq olmadığından özünü vəkilliyə o qədər də yararlı saymırdı. Boş vaxtlarında şeirlər yazırdı. 1632-ci ildə "Qarışıq şeirlər" adlı ilk şeir toplusunu nəşr etdirir. Bu şeirlərdən bir az əvvəl isə o, "Melita, yaxud saxta məktublar" adlı ilk komediyasını yazır. Bu komediyanın yazılması ilə ailə rəvayətində nəql edilir ki, guya Kornelin dostlarından biri onu öz sevdiyi qızla tanış edir. Qız Korneli öz əvvəlki sevgilisindən üstün tutub ona meyl edir. Kornel bu hadisənin komik cəhətini nəzərə alıb özünün ilk komediyasını yaradır. Parisdə Mondorinin truppası tərəfindən tamaşaya qoyulan bu komediya böyük müvəffəqiyyət qazanır. Bunun arxasınca Kornel "Klitandr", "Dul qadın", "Məhkəmə qalereyası", "Kral meydanı" və başqa komediyalarını yazıb onların oynanılmasına nail olur. Kornelin bu ilk əsərlərində faciələrində gördüyümüz ciddi siyasi məsələlər yoxdur, onların mövzusu şəxsi mənafe və məişət münasibətləri çərçivəsindən kənara çıxmır. Lakin Kornelin qələmi ilə komediya İntibah komediyasından fərqli Afaq Yusifli İshaqlı 224 keyfiyyətlər almağa başladı və Molyerin simasında dahi bir davamçı qazandı. İntibah komediyasında bir qayda olaraq burjua mühiti təsvir olunurdusa, cəmiyyətin yuxarı təbəqələri göstərilmirdisə, Kornelin komediyalarında əksinə hadisələr zadəgan mühitində cərəyan edir. Onun pyeslərində XIII Lüdovik dövrünün Paris kübar dairələri canlandırılır. Bu cəmiyyət isə presiyözlük /ədalı, təmtəraqlı danışıq tərzi/ xəstəliyinə tutulmuşdu. Bu cəhət Kornel komediyalarının dialoqları üzərində öz zərərli təsirini göstərmişdi. Presyöz salonların zövqünün təsiri onun komediyalarında birtərəfli sevgi mövzularının işlənilməsində özünü göstərirdi. Kornelin komediyalarında digər süjet və motivlər demək olar ki, yoxdur. Məhəbbətin özü də bu əsərlərdə madam Rambulyenin salonuna gələnlərin, "Astreya" romanını oxuyanların zövqünə uyğun olaraq şərti nəzakətli qəhrəmanlıq ruhunda təqdim olunurdu. Lakin onlardan fərqli olaraq Kornel sevgidə ölçü hissini gözləmək prinsipini irəli sürürdü. Kornel öz qəhrəmanlarını bir qayda olaraq real şə- raitdə hərəkət etdirir. Onun qadın qəhrəmanları Luvr ətra- fında, yaxud Masr kvartalında zövqlə bəzədilmiş iri malikanələrdə yaşayırlar. Dramaturq Paris aristokratiyasının gəzib-dolaşdığı yerləri göstərməyə daha çox meyllidir. Onun komediyalarındakı dialoqları canlılığı, çevikliyi, oynaqlığı ilə seçilir, lakin onlar heç də həmişə komik səciyyə daşımır. Bir çox hallarda onlar komik yaxud tragik əhval-ruhiyyə arasında tərəddüd edirlər. Qəhrəmanların monoloqlarında tragik /faciəli/ əhval-ruhiyyə daha güclüdür. Bu cəhətdən Kornelin komediyaları Ardi və Rotru kimi dramaturqların komik faciələrini xatırladır. Merenin "Sofonizba" faciəsinin müvəffəqiyyəti Kor- neli faciə janrında öz gücünü sınamağa həvəsləndirir və 1635-ci ildə o, "Medeya" əsərini yazır. Lakin Kornel Meredən fərqli olaraq tarixi mövzuya deyil, mifoloji süjetə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 225 müraciət edir. Həm də realist Evripidi yox, Senekanı özünə nümunə götürür, yeri gəldikdə Evripiddən də istifadə edir. Məsələn, Egey surətini Kornel Evripiddən götürmüşdür. Gənc Kornel əsərində süjetə bir sıra yeni, orijinal keyfiyyətlər də artırmışdır ki, bunlar onun gələcək böyük faciələrindən xəbər verirdi. Hər şeydən əvvəl, faciənin baş qəhrəmanı Medeyanı Kornel insaniləşdirmiş, onu ehtirasla sevən bir qadın kimi göstərmişdir. Kornelin Medeyası özünü Yazona nifrətlə baxmağa məcbur edə bilmir. Bununla bərabər o, güclü xarakterə, iradəyə malikdir. Faciədə komik ünsürlər də müşahidə olunurdu. Sonralar Kornel özü də "Medeya"nın zəifliyini etiraf etmişdir. İlk faciənin uğursuzluğu Korneli yenidən komediya janrına qayıtmağa məcbur etdi. Dramaturq 1636-cı ildə "Komik xəyalpərvərlik" komediyasını yazır. Komediyanın əsas qəhrəmanı lovğa ispan əsgəri Matamordur. Burada komediya, komik faciə, faciə ünsürləri bir-birinə qarışdırılmış, əlvan səhnələr yaradılmışdır. 1636-cı ilin axırlarında Kornelin "Sid" faciəsi tama- şaya qoyulur. Marenin teatrında aktyor Mondori baş rolda çıxış edən bu tamaşalar misli görünməmiş müvəffəqiyyətlə keçir, hər bir tamaşa əvvəlkindən daha artıq bir heyranlıqla qarşılanır. Bütün Paris "Sid"dən danışır, bütöv parçalarını əzbər söyləyir, əsəri şah əsər kimi qiymətləndirirdilər. Sidlə əlaqədar xüsusi bir aforizm yaranır: "Sid qədər gözəldir!" Kornel bundan sonra bir-birinin ardınca "Horatsi" /1640/, "Sinna" /1640/, "Polievkt" /1643/, "Teodora" /1645/, "Pompeyin ölümü" /1643/, "Rodoqunda" /1644/, "İrakli" /1647/, "Pertarit" /1652/, "Edip" /1659/, "Atilla" /1667/ və başqa əsərlərini yazır. Rasinin teatra qədəm qoyması, onun "Böyük İsgəndər" /1665/ və "Andromaxa" /1667/ faciələrinin qazandığı qeyri-adi müvəffəqiyyətdən sonra Kornel fransız teatrı üzərində öz nüfuzunu itirir. Onun yenilik yaratmaq, öz Afaq Yusifli İshaqlı 226 qüdrətini sübut etmək təşəbbüsləri baş tutmur. Kornelin fəci səhvlərindən biri bu idi ki, o, tərəfdarlarının məsləhəti ilə Rasinlə yarışa girir və özünün çox zəif bir komik faciə olan "Tit və Berenika"sını Rasinin "Berenika"sına qarşı qoyur, bununla da bir daha Rasinin qələbəsinə, təntənəsinə şərait yaradır. "Pulxeriya" /1672/ komik faciəsi və "Parfiya sərkərdəsi Surena" /1674/ faciəsindən sonra Kornel ancaq bir neçə rəsmi şeir yazmışdır. Öz şöhrətindən daha çox ömür sürən Kornel 1684-cü ilin 1 oktyabrında 78 yaşında yoxsulluq içində ölmüşdür. Müasirlərinin qeydlərinə görə Kornel təbiəti etibarilə sadə bir adam olmuşdur. Zahiri görkəmi ağlı və istedadına uyuşmamışdır. İlk dəfə Korneli görən bir nəfər onu adi bir Ruan tacirinə oxşatmışdır. Onu görmək istəyən bir kübar xanım sonra etiraf etmişdir ki, Kornelə ancaq Burqund otelində /yəni teatrda/ qulaq asmaq lazımdır. Labrüyer isə onun barəsində belə yazmışdır: "Sadə, utancaq, söhbətdə darıxdırıcıdır, lakin Avqustdan, Pompeydən, Nikomeddən, Herakldan geri qalmır. O, kraldır, həm də böyük kraldır. O, siyasətçi və filosofdur, o, qəhrəmanları danışmağa, hərəkətə məcbur edir, o, romalıları təsvir edir, onun şeirlərində romalılar tarixdə olduqlarından daha böyükdürlər, daha çox romalıdırlar." Əsərlərinin uğursuzluğundan sonra da fransız tamaşaçıları Kornelə hörmətlə yanaşmışlar. Həyatının son dövrlərində bir dəfə Kornel teatra gələrkən, aktyorlar ona hörmət əlaməti olaraq oyunu dayandırmış, tamaşaçılar isə ayağa qalxaraq onu salamlamağa başlamışlar. Onu salamlayanlar arasında sərkərdə Konde və başqa məşhur adamlar da var imiş. Təəssüf ki, bu şöhrət ona maddi təminat verməmişdir. Kornelin qısa tərcümeyi-halını yazan Fontenelin hakim dairələrin şairlərə, rəssamlara qayğı göstərdiyini, o XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 227 cümlədən Kornelə himayədarlıq etdiklərini yazdığı yerdə Volter istehza ilə yazmışdır: "Mən çox şübhə edirəm. Bizim ən yaxşı rəssamımız Tussen təqiblərə məruz qalmışdır. Ramo özünün bütün ən yaxşı musiqi əsərlərini ən böyük maneələr içərisində yaratmışdır. Kornel özü də o qədər hörmət görməmişdir. Homer sərgərdan bir yoxsul kimi yaşamış, Tasso dövrünün ən bədbəxt adamı olmuş, Kamoens və Milton daha bədbəxt yaşamışlar. Yalnız Şaplen mükafatlandırılmışdır, lakin mən elə dahi şəxs tanımıram ki, təqiblərə düçar olmasın." Estetik görüşləri. Kornelin yaradıcılığa başladığı ilk dövrlərdə klassisizmin nəzəri prinsipləri yenicə formalaşırdı. Kornel "Melita"nı yazanda hələ qaydalardan xəbərsiz idi. Sonralar o, klassisizmin zaman, məkan və hərəkət vəhdəti qanunlarını öyrənib əsərlərində onlara riayət etməyə başladı. Kornel klassisizmin məhdudlaşdırıcı qanunlarını qəbul etsə də, onlara həmişə əməl etmir, qüdrətli sənətkar düşüncəsi və məntiqi ilə zəruri olan tərzdə onları cəsarətlə pozur, tənqid- çilərinə isə "əgər mən onlardan uzaqlaşıramsa, bu, heç də mənim onları bilmədiyimə görə deyildir", - deyə qürurla cavab verirdi. Onun fikrincə, sənətdə hər şey həqiqətə uyğun, doğru olmalıdır. Bu prinsipi həyata keçirmək üçün Kornel öz faciələrinin mövzusunu tarixdən, yaxud da əsrlərin müqəddəsləşdirərək təsdiq etdiyi əsatirdən alırdı. Mövzuların tarixdən götürülməsi, onların tarixi mənbələrdə təsdiq olunması bir növ, tamaşaçıları əsərdə təsvir edilən hadisələrin reallığına, doğruluğuna inandırırdı. Müasirləri də onun simasında tarixi hadisələri qələmə alan bir sənətkar görür, onu keçmişin həyatını, məişətini, insanlarını canlandıran dramaturq kimi qiymətləndirirdilər. Onun "Sid" faciəsində orta əsrlər İspaniyası, "Horatsi"də Roma tarixinin Afaq Yusifli İshaqlı 228 sezarlar dövrü, "Sinna"da imperatorluq dövrünün Roması, "Pompey"də Roma dövlətindəki vətəndaşlıq müharibələri, "Atilla"da hun-türk tarixi, "Heraklius"da Bizans imperiyası, "Polievkt"də ilkin xristianlıq dövrünün tarixi hadisələri əks etdirilmiş və bu faciələr bir qayda olaraq tarixi faktlar əsasında yaradılmışdır. Kornel yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərindən birisi onun XVII əsrin ən böyük siyasi şairi olmasıdır. Onun əsərlərində Romanın siyasi tarixinə geniş yer verilmişdir. Bu mövzu dramaturq üçün müasir siyasi məsələlərə öz münasibətini bildirmək, humanist düşüncələrini əks etdirmək üçün zəngin material verirdi. Kornel keçmişə müraciət edərkən ən dramatik anları seçir, böyük tarixi çevrilişlər və irəliləyişlər dövründə, siyasi və dini sistemlərin, görüşlərin kəskin toqquşması anlarında insanların taleyini əks etdirməyə çalışırdı. Siyasi problemlərin Kornel faciələrinin əsasında, mərkəzində dayanması bəzən onların siyasi mübahisələr, disputlar şəklində qurulmasına gətirib çıxarmışdır. Kornel dramaturgiyasının surətlər aləmi də diqqəti cəlb edir. O, bir qayda olaraq kralları və yaxud böyük qəhrəmanları təsvir edir. O, sadə adamlardan yazmır. Onun fikrincə, ancaq güclü, qüdrətli, hakimiyyət başında olan və buna görə də duyğularını sərbəst, azad büruzə verən insanlar ümumbəşəri keyfiyyətləri daha dolğun və əhatəli ifadə edə bilərlər. Kornelin faciələrində bir qayda olaraq düşüncə ilə hiss, iradə ilə istək, borc ilə ehtiras arasındakı konflikt əks etdirilir. Onun qəhrəmanları tərəddüd etmədən hissi, istəyi, ehtirası rədd edirlər. Onlar iradə, düşüncə, borc uğrunda ölümə gedirlər, yaxud qələbə çalırlar. Lakin hər bir vəziyyətdə iradə, düşüncə və borc qələbə çalır. Kornel faciələrinin bu şəkildə qurulması Fransanın tarixi siyasi XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 229 inkişafı ilə əlaqədar idi. Bu dövrdə fransız mütləqiyyəti siyasi cəhətdən mütərəqqi rol oynayırdı. Kornel də öz faciələri ilə fransız mütləqiyyətinin siyasi prinsiplərini müdafiə edirdi. Həmin əsrin 60-cı illərində fransız mütləqiyyətinin özü də, ona münasibət də dəyişməyə başlayır ki, bu dövrün idealları, prinsipləri artıq başqa dramaturqun – Rasinin yaradıcılığında əks olunmuşdur. Q.V.Plexanov da özünün "Rus ictimai fikrinin tarixi" əsərində Kornellə Volteri bu baxımdan müqayisə edərək yazmışdır: "Korneldə XVII əsr Fransası üçün səciyyəvi olan belə bir ifadə ilə rastlaşırıq: xalq xoşbəxtdir ki, öz kralı uğrunda ölür; Volterdə isə əksinə Edip deyir: öz vətəni uğrunda ölmək kralın borcudur. Bu, hökmdarın öz təbəələrinə münasibət nöqteyi-nəzərindən baxışlarda əmələ gələn bütöv bir çevrilişdir." Gördüyümüz kimi, Q.V.Plexanov Kornelin baxışlarını XVII əsr Fransası üçün səciyyəvi olan baxışlar kimi qiymətləndirir. Bu cəhət isə belə bir həqiqəti bir daha təsdiq edir ki, Kornelin faciələri müasirliyin inikasına yönəlmiş əsərlərdir. Tarixi şəxsiyyətlər, konfliktlər, hadisələr vasitəsilə Kornel müasir Fransa gerçəkliyindən söhbət açır. Onun faciələrində qoyulub həll edilən problemlər XVII əsrin Fransa həyatının problemləridir. Kardinal Rişelyenin "Sid" faciəsindən narazı qalması, Akademiya vasitəsilə onu tənqid etdirməsi də bu həqiqəti təsdiq edən faktlardandır. Burada Rişelyenin pis şair kimi paxıllıq hissinin mühüm rol oynaması haqqındakı müd- dəalar, bizcə, əsassızdır. "Sid" faciəsi təkcə qəhrəmanların dili ilə söylənən şeirlərin poetikliyi, heyrət doğuracaq qədər rəngarəngliyi ilə deyil, həm də insan qəlbinin şairanə duyğularını özünə məxsus yeni bir gözəlliklə əks etdirdiyinə görə diqqəti cəlb edir. Böyük iradəyə, romantik qəlbə malik olan Kornel Afaq Yusifli İshaqlı 230 qəhrəmanları adi insanlardan yüksəkdə dayanmaları, daha əzəmətli görünmələri ilə seçilirlər. Cismani və mənəvi sağlamlıq və saflıq, ləkə gətirə biləcək duyğulara, hisslərə, meyllərə tərəddüdsüz qələbə çala bilmək qabiliyyəti onları heç vaxt tərk etmir. Güclü hisslərlə yaşayan, bu hisslərə lazım gələndə qalib gələn bu adamlar öz qəhrəmanlıqları ilə öyünmür, fəxr etmir, qürrələnmir, iztirab çəkir və qələbə çalırlar. Onlar özləri ciddi adamlar olduqları kimi ancaq ciddi məsələlər haqqında düşünürlər. Kornel öz əsərini yaradarkən daha çox ispan dra- maturqu Gilyen de Kastronun 1618-ci ildə Valensiyada tamaşaya qoyulan "Sidin gəncliyi" pyesindən, Marianın "İspan tarixi"ndən və Sid haqqında orta əsr nəğmələrindən bəhrələnmişdir. Kornel ispan dramaturqunun əsərinin süjet xətti və bir sıra motivlərini, az qala, olduğu kimi təkrar etsə də, tamamilə orijinal, milli fransız faciəsi yaratmışdır. Kornelin yeniliyi onda idi ki, o, ispan dramının fabulasını, üslubunu və vəzn rəngarəngliyini sadələşdirmiş, onu daha az əlvan, daha az sistemsiz bir hala salmışdır. Faciənin ağırlıq mərkəzini zahiri hadisələrdən qəhrəmanların daxili iztirabları, duyğuları üzərinə köçürmüş, sevgi və borc arasında gedən gərgin mənəvi mübarizəni əks etdirmişdir. Bu cəhət Kornelin faciəsinə orijinal bir səciyyə vermişdir. O, "Sid"də klassisist faciənin məhdudluğunu onun ləyaqətinə, üstün cəhətinə çevirməyi bacarmışdır. "Sid" faciəsi Himena ilə onun rəfiqəsi Elviranın söhbəti ilə başlayır. Himena varlı Sevilya zadəganı don Qo- mes qraf Qormasın qızıdır. Onu iki gənc sevir: Rodriqo Dias və Don Sanço. Hər ikisi gəncdir, adlı-sanlıdır, ancaq qızın qəlbi Rodriqoya meyllidir. Elviranın xəbər verdiyinə görə, qızın atası da ona tərəfdir. Rodriqo nəcib don Diyeqonun oğludur, yəqin ki, o da atasına oxşayaraq, onun kimi cəsur olacaq. Don Qomes onun XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 231 barəsində belə düşünür. O, Rodriqonun atası ilə dünənə qədər yaxın dost idi. Lakin qızlar söhbət edərkən Elvira birdən elə bir xəbər verir ki, kral öz oğlu üçün tərbiyəçi seçmək fikrindədir, qraf Qormas dövlət qarşısında öz xidmətlərini nəzərə alaraq bu vəzifəni almaq ümidindədir. Himena rəfiqəsinin bu xəbərinə məhəl qoymur, sanki eşitmir. Onun diqqəti, düşüncəsi Rodriqonun yanındadır. Hər şey çox yaxşı gedir, bu, görəsən gələcək tufanlardan xəbər vermir ki? Təsadüf bəzən hadisələri kəskin şəkildə dəyişdirir. Bu böyük səadət böyük bəla ilə əvəz olunmaz ki? Hadisələrin sonrakı inkişafı da göstərir ki, Himenanın narahatlığı əbəs deyilmiş. İlk səhnədən tamaşaçı öyrənir ki, Rodriqo ilə Himena bir- birini sevir və hətta qızın atası da Rodriqonu öz kürəkəni kimi görməyə meyllidir. Kralın öz oğluna tərbiyəçi götürmək istəməsi və qızın narahat düşüncələri, istər-istəməz gələcək faciədən xəbər verir. Kralın öz oğluna tərbiyəçi götürmək istəməsinin burada fəci rol oynayacağı fikri tamaşaçıları da narahat edir. Bu vaxt Himena ilə Elvira səhnəni tərk edirlər. Səhnədə infanta, yəni kralın qızı, onun rəfiqəsi Leonora və paj görünür. Kralın qızı gənclərin sevgisinin inkişafını həyəcanla izləyir, sevinir və iztirab çəkir. İnfantanın hərəkətlərindən, sözlərindən, düşüncələrindən hiss olunur ki, o da gənc Sidi sevir, lakin onun sevgisi ümidsiz və acı bir sevgidir. O, Sidə ərə gedə bilməz, çünki Sid adi bir əyandır, o isə kral qızıdır. İnfanta özünü nə qədər məzəmmət etsə də, özü ilə nə qədər mübarizə aparsa da, sevgi hisləri onu qarşısı alınmaz bir qüvvə ilə Sidə doğru çəkir. Öz sevgisinin ancaq ümidlə yaşadığını, ümiddən qida aldığını düşünən infanta bu ümidi aradan qaldırmaq, Rodriqo ilə Himenanın evlənməsini sürətləndirib başa çatdırmaq qərarına gəlir. O, belə hesab edir ki, Rodriqo ilə Himenanın evlənməsi ilə onunla Rodriqo arasında keçilməz bir uçurum yaranar, onun adına, namusuna Afaq Yusifli İshaqlı 232 ləkə gətirə biləcək sevgi də öz-özünə aradan qalxar. Buna görə də infanta sevgisini gizli bir sirr kimi saxlayır və sevdiyi adamın tezliklə başqası ilə, cəmiyyətdəki mövqeyinə görə özünə bərabər bir adamla kəbin kəsdirərək evlənməsini həyata keçirmək istəyir. Halbuki bu kəbin onun ürəyindən deyildir. İnfantanın planı həyata keçməyə yaxınlaşdıqca onun sifəti daha kədərli görkəm alır, qəlbinə daha tutqun bir duman çökür. Pyesdə ikinci planda göstərilən, bir növ kölgədə qalan infantanın iztirabları, qəmli siması tamaşaçını həyəcanlandırır və riqqətə gətirir. Müəllif istəsə də, istəməsə də, silki xurafatın mənasızlığı, boşluğu, insana zidd xarakteri haqqında kədərli düşüncələr oyadır. İnsanların münasibətlərinin bu xurafatlar tərəfindən necə məhdudlaşdırdığını, səadətlərinin, arzularının, istəklərinin necə əllərindən alındığı göstərilir. Bu baxışlar əlində qula çevrilən insan qəlbi haray qoparır. Sən ey qadir yaradan, Qoyma qəmlər qalib gəlsin, Sevən könlüm ağlasın qan. Qoru mənim dünyamı gəl, itirməyim ləyaqəti, Xoşbəxt olum deyə necə mən verirəm səadəti. İnfanta silki xurafatlar baxımından zahiri səadət əldə etmək üçün əsl səadətdən əl çəkmək qərarına gəlir. Dövrünün mühafizəkar qanunlarına tabe olan bu məğrur kral qızı sevgisində bir ləyaqətsizlik, eybəcərlik gördüyü üçün ondan yaxa qurtarmağa can atır, qəmlərə qərq olur. Lakin infantanın inadla hazırladığı iş, yəni Rodriqo ilə Himenanın evlənməsi işi xoşbəxt sonluqla bitməyə ən yaxın olduğu bir vaxtda çətin sınaqlar qarşısında qalır. Kral öz oğlunun tərbiyəçisi vəzifəsinə Sidin atası don Diyeqonu seçir. Himenanın atası qraf Qormas özünü təhqir olunmuş sayır, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 233 düşünür ki, ona qarşı haqsızlıq olunmuşdur. Acığını don Diyeqodan çıxmağa çalışır. Səhnədə iki feodalın kobud mübahisəsi göstərilir. Bu səhnə ilə feodal çəkişmələrinin, özbaşınalığının və qarışıqlığının parlaq təcəssümü verilir. Qraf Qormas kralın hərəkətinə qarşı öz narazılığını bildir- mək, don Diyeqonun ləyaqətcə özündən aşağı olduğunu sübut etmək üçün "taxt-tac nə qədər yüksək olsa da, bütün insanlar bir-birinə bənzəyir, krallar da səhv mühakimə yürütməyə qabildirlər" deyə, araya söz atır. Don Diyeqo isə belə hesab edir ki, kralın əmrini yerinə yetirmək müqəddəs borcdur, onu müzakirə etmək olmaz. Don Diyeqonun irəli sürdüyü fikir əslində kardinal Rişelyenin yeritdiyi siyasətin əsas prinsipi idi. Fransız mütləqiyyətinin təşəkkül dövründə yaranan bu əsərin hər sətrində dövrün siyasi baxışları öz əksini tapmaya bilməzdi. Kornelin faciəsində də biz mütlə- qiyyət idarə üsulunun əsas dövlət prinsiplərinin ardıcıl təbliğini görürük. Qraf Qormasın simasında mütləqiyyətə qarşı duran, feodal pərakəndəliyinə doğru çəkən qüvvələrin iflası göstərilir. Don Diyeqo ilə qraf Qormasın davası onunla qurtarır ki, Qormas don Diyeqonu şillə ilə vurur. Don Diyeqo qılınca əl atmaq istədikdə daha cavan qraf Qormas qılıncı vurub onun əlindən salır. Qoca don Diyeqo təhqir olunur. Kornel Rodriqonun təhqir olunmuş, şərəfi ləkələnmiş atasına görə intiqam almasına hər cəhətdən bəraət qazandırmaq üçün Qormasın ədalətsiz, qeyri-insani hərəkət etdiyini məharətlə, qabarıq formada nəzərə çatdırır. Don Diyeqo qrafı sakitləşdirmək üçün çox əlləşir, oğlu üçün onun qızını istəyir, Qormasın ləyaqət və xidmətlərindən söhbət açır. Lakin Qormas heç nə eşitmir, eşitmək istəmir. Sərt hərəkət və danışıqları ilə don Diyeqonu da kobudluğu məcbur edib onu şillə ilə vurur. Dramaturq qraf Qormasın hərəkətini bağışlanılmaz sayır və onu ittiham edir. Afaq Yusifli İshaqlı 234 Don Diyeqo özü qoca olduğu üçün ailənin şərəfini qorumağı, intiqam almağı və cəzalandırmağı oğlundan tələb edir. Dövrünün namus, şərəf haqqındakı baxışlarına uyğun olaraq "şərəfimiz ölmüşdürsə, bizim yaşamağa haqqımız yozdur" deyə hökm verir. Bu həqiqət Rodriqoya da məlumdur. O da başa düşür ki, burada hətta tərəddüd etmək belə şərəfsizlik kimi qiymətləndirilə bilər. Nə qədər ağır olsa da, o, intiqam almalıdır. Sevdiyi Himenanın atası ilə vuruşmaq, ondan intiqam almağa girişmək, onu öldürmək qəsdinə durmaq nə qədər çətin, ağır olsa da, məhz buna görə də bir o qədər şərəfli və ləyaqətli hərəkətdir. Təhqir edilmiş və şərəfi tapdanmış atasının intiqamını almaq düşdüyü və- ziyyətdə Sid üçün şərəf və şöhrət işidir. Bunu Rodriqo bilir, intiqam almağa hazırdır, lakin bununla sevgilisini həmişəlik itirəcəyini düşünüb iztirab çəkir. Kornel hadisələrin bu yerində psixoloji cəhətdən doğru hərəkət edərək qəhrəmanların kədərli stanslar oxu- duğunu göstərir. Xatırladaq ki, Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun"unda da qəhrəmanların ən kədərli, iztirablı cağlarında sevgililər qəzəl oxuyurlar. İnsan psixologiyasını gözəl bilən və sənətin imkanlarından məharətlə istifadə edən Kornel də atası ilə sevgilisi, sevgi və borcu arasında qalan qəhrəmanına kədərli beytlər oxutdurur. Borc ilə sevgi, ata ilə sevgili bir-birini inkar edən həll olunmaz bir ziddiyyət təşkil edirlər. Bunlardan birinin həlli səadəti, digəri isə şərəfi itirməyə aparırdı. Məhz belə çıxılmaz bir vəziyyət qarşısında qalan qəhrəman kədərli beytlər /stanslar/ oxumalı olur. Bu arada Kastiliya əyanı don Arnas qraf Qorması ağıllı hərəkət etməyə, təhqir etdiyi adamdan üzr istəməyə çağırır. Qraf razılaşmır. Yenidən mütləqiyyət mövzusu ətrafında mübahisə başlanır. Qraf Qormas özünün krala tabe olmadığını əsaslandırmağa, buna haqqı olduğunu sübut etməyə çalışır. "Cüzi bir asilik o qədər də böyük cinayət XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 235 deyildir" deyib, təkəbbürlü bir tərzdə dövlət qarşısında xidmətlərindən danışır. "Əgər mən olmasaydım, onun hökmdarlıq əsası əlindən düşərdi. O özü mənə çox möhtacdır, mənim başım üstümdən düşərkən, onun tacını da özü ilə aparacaqdır." Kornelin dövründə kral hakimiyyətinə tabe olmayan və ona görə də qəsrləri Rişelye tərəfindən yerlə yeksan edilən, başları bədənlərindən qılıncla ayrılan asi za- dəganlar da belə düşünürdülər. Sanki Qormasın dili ilə şairin müasiri olan feodal müxalifəti danışırdı. Kornel Qormas surəti vasitəsilə bu müxalifətçi zadəganlığın baxışlarını və mülahizələrini rədd edir, mütləqiyyətçiliyi müdafiə edir. Kornel özünün mütləqiyyət idarə üsuluna rəğbətli münasibətini Arnasın simasında daha aydın ifadə etmişdir. O, mütləqiyyətçilik prinsiplərini müdafiə edərək üzünü təkcə qraf Qormasa yox, sanki bütün XVII əsrin müxalifətçi zadəganlarına tutub deyir: "Siz ali hakimiyyətdən çox az qorxursunuz..." və s. Rodriqo ilə Qormas arasındakı döyüş incə, nəzakətli bir mübahisə ilə başlayır. Onlar qılınclarını toqquş- durmazdan əvvəl bir-birinin ünvanına tərifli sözlər deyirlər. Kornel psixoloji cəhətdən doğru hərəkət edərək göstərir ki, Rodriqo sevgilisinin atasına nifrət edə bilmir, Qormas isə onun qızını sevən gəncə rəğbətini gizlətmir, gizlətmək istəmir. Don Diyeqo ilə danışanda paxıllıq və təkəbbür hissinin təsirilə kobudluğunu gizlədə bilməyən Qormas Rodriqo ilə qarşılaşanda tamam başqa insana çevrilir. Qızının səadətini öz əlilə məhv edəcəyini düşünərək kədərlənir. Onların döyüşməsi səhnədən kənarda baş verir. Baş verən hadisələr haqqında səhnədə ancaq danışılır. Bu vaxt səhnədə Himena ilə infanta görünür. Onlar ataların davasını ancaq eşitmişlər, dumanlı şəkildə olsa da fəlakət baş verəcəyini duyurlar. Himena hətta ən yaxşı insanları yoldan çıxaran, onları ədalətsiz olmağa sövq edən Afaq Yusifli İshaqlı 236 şöhrətpərəstlik duyğularına lənət yağdırır, narahat olduğunu büruzə verir. İnfanta isə ona təsəlli verir ki, o, bir-iki söz desə, Rodriqo ona tabe olar, sözünə baxar və təkbətək döyüş verməz, onların evlənməsi isə ataları barışmağa məcbur edər. Lakin Himena sevgi xatirinə Rodriqonu rüsvayçılıq, bədnamlıq yoluna çəkə bilərmi? O da çıxılmaz bir vəziyyətdə qalır. İki çıxış yolundan heç biri onu razı salmır. Əgər Rodriqo onun xahişinə baxsa, borcunu unutsa, adamlar ona nə deyər? Əgər borcun hökmünə tabe olsa, sevgiyə əlvi- da deməli olacaq. Pajın gəlməsi ilə bu qeyri-müəyyən iztirablı düşün- cələrə son qoyulur. Məlum olur ki, Rodriqo ilə Qormas mübahisə edə-edə həyəcanlı bir halda sarayı tərk etmişlər. Şübhə yoxdur ki, onlardan biri o birini əli ilə öləcəkdir. Bədbəxt infantanın könlündən onun üçün mümkün ola biləcək səadət haqqında xudbin bir arzu oyanır, lakin Leonora onu utandırır, infanta özü öz planından dəhşətə gəlir. "Mən dəliyəm, mənim ağlım çaşmışdır", deyə o, yenidən özünə qayıdır, taleyi və dövrünün baxışları ilə barışmaq mövqeyinə keçir. Hadisələrin inkişafının bu yerində Kastiliya kralı Fer- nando səhnəyə çıxarılır, dramaturq bir daha mütləqiyyət haqqında danışmaq üçün əlverişli məqam görür. Bir daha kralın dili ilə Qormasın asiliyi, özbaşınalığı pislənilir. Mütləqiyyət idarə üsulu mövqeyindən rədd və inkar olunur. "Ey mərhəmətli allahlar, cəsur nökər mənə nə qədər az hörmət edir, mənə xoş gəlməyin qeydinə nə qədər az qalır! Don Diyeqonu təhqir edir, mənə nifrətlə yanaşır! Mənim sarayımda mənə qanun diktə edir! O hər kim olursa olsun – cəsarətli əsgər, böyük sərkərdə – mən onun lovğa təkəbbürünü sındırmağı bacararam; qoy lap o şücaətin özü, döyüş allahı olsun – asiliyinin nə olduğun bilər!" Kastiliya kralı bu sözləri dövlətin ən çıxılmaz bir çağında, ərəblər XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 237 hücuma keçən bir zamanda söyləyir, hər bir əsgərin, xüsusən Qormas kimi şücaətli bir sərkərdənin ölkə üçün zəruri olduğu bir ağır vaxtda kral onun hərəkətlərini mühakimə edir, özünü ən ağır cəza ilə hədələyir, düşmən hücumu yox, Qormasın hərəkəti onu narahat edir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu ilə Kornel belə mühüm bir fikri ifadə edirdi, krala, mütləq hakimiyyətə tabe olmamaq, ona qarşı durmaq düşmən ordularının hücumundan daha təhlükəli və qorxulu bir şərdir. Kornelin dövründə mütləqiyyətçilik prinsipi xalqa qayda-qanun, əmin- amanlıq, feodalların zülm və özbaşınalığından xilas olmaq, təsərrüfat həyatına müəyyən bir sabitləşmə bəxş edirdi. Buna görə də Kornelin əsərində mütləqiyyətçilik prinsipinin müdafiəsi mütərəqqi bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Təkbətək döyüş zamanı Rodriqo qraf Qorması öl- dürür. Himena isə krala müraciət edərək intiqam tələb edir, "qana qan" deyərək yalvarır. Lakin Rodriqonun ölümünü istəyən Himena özünü aldadır. Gənc zadəgan don Sanço günahkarı öldürmək üçün öz xidmətlərini Himenaya təklif edəndə, Himena buna sevinmək əvəzinə, ona müəyyən tələblər, vədlər, göstərişlər demək əvəzinə köksündən bircə söz qopur: "Bədbəxt". Düşdüyü vəziyyətdə o özünü ən bədbəxt, talesiz bir adam sayır. Borcu tələb edirdi ki, atasının qatilindən intiqam alsın, onu öldürsün, yaxud öldürtsün. Ondan onun üçün ən əziz olan adamı öldürmək üçün icazə, bəlkə də əmr soruşurlar. Halbuki Rodriqosuz həyatın ondan ötrü heç bir qiyməti yoxdur. Himena öz hisləri haqqında danışmır, lakin sinəsindən qopan tək bir söz onun nə demək istədiyini bütün fəciliyi və mürəkkəbliyi ilə aydınlaşdırır. Kornelin dühası çox vaxt bu cür poetik kəşflərdə üzə çıxır. Təsadüfi deyildir ki, Volter faciədə bu sözü oxuyarkən yazmışdır: "Onun don Sançoya qulaq asmadan dediyi bu "Bədbəxt!" sözü əladır." Afaq Yusifli İshaqlı 238 Himenanın bu hadisə zamanı tutduğu mövqe, qəlbini parçalayan zidd istəklərin toqquşması Elvira ilə söhbətində daha da dəqiqləşir. O, Elviraya etiraf edir ki, "mən onun başını tələb edirəm, lakin onu ala biləcəyimi düşünəndə dəhşətə gəlirəm". Elvira ondan soruşur: "Yoxsa siz onu hələ də sevrisiniz?" Bu suala Himenanın verdiyi cavab daha qətidir: "Sevirəm? Bu, çox azdır, Elvira, mən ona vurğunam." Bununla belə Himena onun günahından keçmək fikrində deyildir. Atasının qatilini bağışlamaq, günahından keçmək onun üçün də rüsvayçılıqdır. "Onu təqib etmək, məhv etmək, sonra ölmək" – Himenanın qərarı belədir. Lakin Rodriqo özü Himenanın evinə gəlir, qılıncını ona verir ki, boynunu vurub intiqam alsın. Burada məkan vəhdəti pozulduğu üçün müasirləri Korneli məzəmmət edirdilər. Onlar belə düşünürdülər ki, Himena ilə Rodriqo sarayda da görüşə bilərdi. Lakin təsadüfi baş verən bu görüşdə onlar bir-birinə nə deyə bilərdi? Dedikləri istənilən təsiri vevərdimi? Burada da Kornelin dahiyanə poetik ustalığı özünü təzahür etdirmişdir. O, ehkamları pozaraq daha doğru hərəkət etmiş, güclü, yadda qalan, təsirli bir səhnə yaratmışdır. Rodriqo əməlinə görə təqiblərdən qaçmır, gizlənmir, özü bu qədər dərd, kədər, iztirab verdiyi adamın yanına gəlir, bir hakim kimi özünü onun ixtiyarına verir, din- məzcə qılıncını çıxarıb Himenaya təqdim edir ki, atasının qatilini öldürsün. Rodriqo bununla həm cinayətini boynuna alır, həm də buna görə ölməyə hazır olduğunu bildirir. Sevgililərin bu görüşü faciənin ən güclü səhnələ- rindəndir. Onlar təlaş və min bir dərd, ələm içərisində üz-üzə gəlirlər. Himena Rodriqonu qovur, qəzəblənir, lakin Rodriqo ona özünü öldürmək təklif edəndə, onu – Rodriqonu öldürmək üçün qılıncı Himenaya tərəf uzadanda, Himena qılınca toxunmaqdan, yaxın düşməkdən qorxur, Himena etiraf edir ki, onu sevir. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 239 Atamın qisasıyçün hər şey edəcəyəm mən, Ancaq özümü xoşbəxt saya billəm o zaman, Heç nə bacarmayım mən, tökülməsin bir də qan. Bir-birini dərindən sevən, bir-birinin halını qəlbən incəliyinə qədər anlayan gənclər dövrün əxlaqi normalarının təsiri ilə əzilirlər. Ağıl, düşüncə bu normaları onlara qəbul etdirir, bu normaların dediyi ilə hərəkət etməyə çağırırsa, ürək, duyğu, insanlıq bu çağırışı rədd edir. Himena məhz ağlın diktə etdiyi bir xırdaçılıqla deyir: "Mən sənin ölümünlə sənə layiq olmalıyam." Lakin ağlın, mühakimənin həm də dövrün əxlaq normaları ilə şərtlənən bir mühakimənin səsi olan bu sözə Rodriqonun ürəkdən qopub gələn aşağıdakı sözləri rədd cavabı verir. "Bizim atalarımız bizə nə qədər iztirablara və göz yaşlarına başa gələcəkdir." Himena acı-acı fəryad edir: "Kimin ağlına gələrdi!" Rodriqo da onun səsinə səs verir: "Kim deyərdi!" Bu dialoqda iki düşmən yox, eyni müsibəti eyni şəkildə qarşılayan iki insan görünür, iki bəlalı qəlbin harayı eşidilir. Sevgililərin bu iztirabla, kədərlə, sevgi ilə dolu görüş səhnəsindən sonra ata ilə oğul üz-üzə gəlir. Don Diyeqo sevincindən yerə-göyə sığmır, onu təhqir edən öl- dürülmüşdür. Oğlunun haqqında düşünmək, onun vəziyyətini duymaq don Diyeqonun ağlına belə gəlmir. Rodriqo ona deyəndə ki, bir oğlu kimi özü üçün əziz olan hər şeyi onun yolunda qurban verdi, ata oğlunu anlamır, anlaya bilmir. O, soyuq bir məntiqlə mühakimə yürüdür və söyləyir: "Bizim şərəfimiz bircədir, ancaq məşuqələrimiz gör nə qədərdir! Sevgi ancaq əyləncədir, şərəf isə borcdur!" Gənc Rodriqo daha insani düşünür, ürəyinin diktəsi ilə atasına cavab verərək deyir: "Siz məni şərəfsiz bir xəyanətə itələyirsiniz! Lakin qorxaq əsgərlə, xəyanətkar sevgili eyni dərəcədə bəd- nam deyilmi?" Rodriqonun bu insani düşüncələri müəyyən Afaq Yusifli İshaqlı 240 mənada onun ataların baxışları ilə heç də tamamilə razı olmadığı bildirir. Bir həqiqətdir ki, baş vermiş hadisədə, yəni qraf Qor- masın öldürülməsində əsas günahkar heç də Rodriqo deyildir. Əsil günahkar burada ailə şərəfi və qan intiqamı haqqındakı əxlaq normalarıdır. Feodal pərakəndəliyi dövrünün qanunları və əxlaqıdır. Ona görə də öz günahını nə cür olursa-olsun yumalı, sevdiyinin, tamaşaçının, xalqının qarşısında bəraət qazanmalıdır. Sid elə bir hünər, elə bir qəhrəmanlıq göstərməlidir ki, günahını yuya bilsin. Himena ona bəraət qazandıra bilsin. Məhz belə bir məqamda vətənpərvərlik hisləri qan intiqamı duyğusuna qarşı qoyulur. Vətənin, xalqın düşmən hücumundan xilas edilməsi, bu yolda qəhrəmanın göstərdiyi qeyri-adi qəhrəmanlıq vasitəsilə dramaturq öz qəhrəmanına bəraət qazandırır. Rodriqo vətəni müdafiə üçün ayağa qalxan xalq qüvvələrinin başında düşmənlə vuruşa atılır. Xalq içərisində onun göstərdiyi hünərlərdən danışırlar. Ərəblər darmadağın edilmiş, iki hökmdar əsir alınmışdır. Bütün bunlar hamısı Sidin hünərinin nəticəsidir. Elvira bu haqda Himenaya danışanda o, soruşur: "Bütün bunları sənə kim dedi?" Elvira "xalq" deyə cavab verir. Yenə də Kornelin qeyri-adi poetik kəşfi və xəlqi ruhu göz qabağındadır. Sanki xalq ən ali hakim kimi ümummilli hadisələrə qiymət verir. Xalqı fəlakətdən qurtaran qəhrəman Sidi xalq sevir, qiymətləndirir. Rodriqo özü döyüş haqqında coşqunluqla, maraqla danışır, doğma vətəni müdafiə edən xalqın, ünvansız, adsız məhv olan qəhrəmanların hünərini alqışlayır. Bu döyüşlərdə ən hünərli, ən igid Sid olmuşdur. Ərəblər özləri də bunu etiraf edirlər, əsir alınmış ərəb hökmdarları ona Sid adı verirlər. /Sid Seyyid sözünün qısaldılmış forması olub ağa deməkdir/. Rodriqo vətən, xalq və kral uğrunda böyük qəhrə- XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 241 manlıq göstərib şöhrət qazandığı bir vaxtda Himena yenidən kralın yanına gəlib, intiqam tələb edir. Həm də o Rodriqonun şöhrətli bir ölümlə ölməsini yox, edam edilməsini tələb edir. Kral Himenanı ürəyinin səsinə qulaq asmağa, orada Rodriqonun hakim olduğuna diqqət yetirməyə çağıranda o, daha da qəzəblənir və gənc döyüşçülərə müraciət edib bildirir ki, kim Sidi öldürsə, ona ərə gedəcək. Belə bir sual ola bilər ki, birdən-birə Himena nə üçün belə bir fikrə düşmüşdür? Vaxtilə don Sançonun intiqam almaq haqqında köməyini, təklifini rədd edən qız nə üçün birdən-birə Sidin öldürülməsini tələb edir? Axı o, Sidin ölümünü istəmir. Kral ona yalandan döyüşdə öldüyünü xəbər verəndə Himena avazıyır. Məsələ burasındadır ki, Kornel qızın intiqam tələb etməsini onun atasına məhəbbət və hörmət əlaməti kimi qiymətləndirir. O, məntiqin, mühakimənin hökmü, köhnə əxlaq normalarının tələbi ilə hərəkət edir, övladlıq borcunu yerinə yetirmək istəyir. Onun bu cür hərəkət etməsi özü də səmimidir. O, dövrünün övladı kimi Rodriqonu sevsə də, atasının qatili kimi ondan intiqam almağı özünə borc bilir. Rodriqo öz borcunu yerinə yetirirsə, atasını təhqir edən adamı, bu adam onun sevdiyi qızın atası olmasına baxmayaraq, onu öldürürsə, Himena nə üçün belə hərəkət etməsin? Həm də nə üçün bu işi "qatil" şöhrətli, şanlı bir qəhrəman kimi tanınan, ucalan, qiymətləndirilən bir dövrdə niyə daha çox ehtirasla tələb etməsin. Nəsil ədavəti və qan intiqamı qanunları ilə cəzalanmalı, edam edilməli olan bir adamın şan-şöhrət qazanmasına atası öldürülən bir övlad sakit baxa bilərmi? Yoxsa Himena atasını, özünün övladlıq borcunu unutmalıdı? Himena psixoloji cəhətdən tamamilə doğru hərəkət edir, Rodriqodan o, şöhrətin zirvəsinə ucaldığı bir vaxtda intiqam almağa can atır. Himena Rodriqodan özü intiqam ala bilmir. Onu sevən don Sançonun köməyinə müraciət edir. Don Sanço Afaq Yusifli İshaqlı 242 Himenanın xatirinə Rodriqo ilə təkbətək döyüşə razıdır. Döyüşdən əvvəl Himena ilə görüşə gələn, onunla vidalaşan Rodriqo bildirir ki, o, döyüşə yox, edama gedir. Vətən uğrunda, xalq uğrunda vuruşmaq olar, bu səadətdir. Səni sevməyən, sənin ölümünü istəyən bir adam uğrunda vuruşmaq, burada öz haqqını tələb etmək necə ola bilər. Bu, ən ləyaqətsiz iş olmazmı? Rodriqo belə düşünür ki, don Sanço ilə vuruşmasın, sinəsini onun qılıncı qarşısından qaçırmasın. Gənc, sevən, təcrübəsiz Rodriqo ancaq belə düşünər, belə hərəkət edərdi. Vəziyyəti belə görən Himena özü Rodriqonun göz- lərini açmaq, onu döyüşə ruhlandırmaq məcburiyyətində qalır. Kral bildirir ki, bu döyüşdə kim qalib gəlsə, Himena onun olacaqdır. Rodriqo bu şərti bilsə də, qələbəyə can atmır, belə düşünür ki, silahla qəlbi fəth etmək olmaz. Bir az əvvəl Rodriqonun ölümünü istəyən Himena indi özü onu qələbə çalmağa çağırır. Himenanın ağlı ilə hissi daim onu zidd hərəkətlər etməyə yönəldir. Rodriqonun rüsvayçı ölümünü istəyən bu qız don Sanço əlində qılınc içəri girəndə elə güman edir ki, o, Rodriqonu öldürmüşdür. Ona görə də onu qovur, lənətləyir, demək istədiyi sözləri dinləmir. Don Sanço isə xəbər verməyə gəlmişdi ki, Rodriqo ona qalib gəlmiş, lakin öldürməyib aman vermişdir. Əsər boyu haldan-hala düşür, gah mehriban və şən olur, gah kədərli və qəmgin, gah çılğıncasına dərdli, gah çılğıncasına qəzəbli olur, gah ağlayır, gah lənətləyir, gah sevir, gah nifrət edir, gah Rodriqoya ölüm diləyir, gah ondan da ölümü uzaqlaşdırmaq arzulayır. Baş vermiş hadisədə Rodriqonun günahsız olduğunu qəlbinin dərinliklərində etiraf etsə də, bir daha ona lənət yağdırır. Onun daimi bir çırpınma içərisində olan qəlbində hiss ilə borc döyüşür. Bununla bərabər faciə xoşbəxt sonluqla bitir. Kralın XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 243 buyruğu ilə gənclər evlənirlər. Ailə, nəsil şərəfi və qan intiqamı borcunu yeni vətəndaşlıq və vətənpərvərlik borcu əvəz edir. Yazıçının fikrincə, insanın dövlət qarşısındakı borcu öz nəsli və ailəsi qarşısındakı borcundan daha zəruridir. Kornelin əsərində əvvəldən axıra qədər dövlətin mənafeyinin ailəvi və nəsli mənafedən üstün olduğu təsdiq edilir. Kornel öz faciəsi ilə mütləqiyyətçi dövlətin ideologiyasını və prinsiplərini feodal pərakəndəliyi və anarxizminə qarşı qoymuşdur. Faciədə əvvəldən axıra qədər iştirak edən surətlərdən biri də infantadır. Bir çox ədib və tənqidçilər bu surətin faciəyə daxil edilməsini mənasız, artıq saymış və elə güman etmişlər ki, bu surət arada boş qalan vaxtı doldurmaq üçün artırılmışdır. Halbuki Kornel bu surəti ancaq səhnədəki zaman boşluğunu doldurmaq üçün yox, bəlkə daha çox Himenanın Rodriqoya olan sevgisinin səbəbini əsaslandırmaq üçün əlavə etmişdir. Kral qızının, yəni infantanın ümidsiz şəkildə olsa da, Rodriqonu dərindən, heç kəsə demədən sevməsi özlüyündə Himenanın sevgilisinin sevilməyə nə qədər layiq olduğunu bir daha təsdiq edir. "Sid"in qəhrəmanları hiss və duyğulardan irəli gələn zəifliklərini iradənin gücü ilə məğlub edib bir-birinin gözündə özlərinin böyük sevgiyə layiq olduqlarını bir daha sübut edirlər. Onların bir-birinə düşmən kəsilməsinə səbəb olan fəlakət və müsibət ürəklərindəki sevgi duyğusunu nəinki zəiflədir, əksinə daha da gücləndirir. Sevgi ilə düşmənçilik arasındakı toqquşmanı Kornel məharətlə əks etdirmişdir. O, Himenanı hər bir yolla məcbur edir ki, Rodriqonun öldürülməsini tələb etsin, eyni zamanda onun həyatı üçün əssin. Qəhrəmanlar arasındakı dramatik konflikt ancaq üçüncü bir qüvvənin işə qarışması ilə həll olunur. Belə bir üçüncü qüvvə əsərdə Kastiliya kralı Fernandodur. O, ağıl- lı dövlət hakimiyyəti ideyası əsasında keçmiş feodal əxlaqi Afaq Yusifli İshaqlı 244 baxışlarını yeni şəkildə qiymətləndirir. Qraf Qormasın simasında feodal özbaşınalığının qəti düşməni kral feodal cəmiyyətində geniş yayılan şərəf, ad-san məsələlərini qanlı döyüşlər yolu ilə həll etmək adətini rədd edir. O, Rodriqo ilə don Sançonun təkbətək döyüşünə könülsüz razılıq verir, təbəələrinin həyatını qorumağı, onların qayğısına qalmağı özünün əsas borcu bilir. O, belə hesab edir ki, bu qan ancaq dövləti düşmənlərdən qorumaq uğrunda tökülməlidir. Vətənə xidmət hər bir günahı yumağa qabildir. Ərəblərin hücumuna qarşı döyüşlərdə misilsiz qəhrəmanlıq göstərən Rodriqo da bu hünəri ilə günahını yumuşdur. Beləliklə, əsərdə vətən və dövlət qarşısındakı borc ideyası ailə borcu ideyasına qarşı qoyulur, feodal ləya- qəti öz yerini vətənə xidmətlə müəyyənləşən vətəndaşlıq ləyaqətinə güzəştə gedir. Kornel mütləqiyyətçilik əsrinin irəli sürdüyü yeni dövlət idealının xatirinə köhnə feodal əxlaqına baxış keçirir və ona yenidən qiymət vermək üçün təşəbbüs göstərir. Lakin Kornel bu təşəbbüsü, yenidən qiymətləndirməni qətiyyətlə, ardıcıllıqla əks etdirmirdi. Əsərdə feodal-rıtsar əxlaqı və hislərinin romantikləşdirilməsinə də müəyyən yer verilmişdir. Rodriqo və Himenanın mənəvi iztirabları o qədər səmimi və alovlu şəkildə göstərilmişdir ki, tamaşaçıları onların fikirləri ilə razılaşmağa məcbur edirdi. Pyesin Rişelyenin mütləqiyyətçi siyasətindən narazı qalan zadəgan dairələri arasında qeyri- adi müvəffəqiyyət qazanmasının səbəblərindən biri də bu idi. Rişelyenin pyesə mənfi münasibəti də birinci növ- bədə bununla izah olunur. Rişelyenin fikrincə, əsərdə şəxsi hisslə borc arasındakı mübarizə kifayət dərəcədə aydın əks etdirilməmiş, kral Fernando isə mütləq hakim kimi zəif verilmişdir. Rişelye pyesdən bir də ona görə narazı idi ki, Fransa ilə İspaniya arasında müharibənin ən qızğın çağında Kornel ispan hərbi şücaətinin rəmzi olan Kastiliya milli XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 245 qəhrəmanını Paris səhnəsində günün qəhrəmanına çevirmişdir. Bu, fransız sarayında kraliça Anna başda olmaqla ispanpərəst qüvvələrin xeyrinə idi. Ona görə bu əsərə görə kraliça Anna Kornelin atasına zadəganlıq rütbəsi verdi. Bütün bu səbəblər Rişelyeni "Sid" əsəri ətrafında baş- lanan mübahisələrdə Kornelə qarşı düşmən mövqedə durmağa məcbur etdi. Bu mübahisənin başqa bir səbəbi Kornelin yaxın dostlarının, Mere, J.de Sküderi, Klavere kimi ədiblərin ona paxıllığı oldu. Kornelə hücumların əsas bəhanəsi isə dramaturqun "Sid"də klassisizmin qanunlarına ardıcıllıqla əməl etməməsi idi. O, üç vəhdət qanunu pozmuş, hadisələrin cərəyan etdiyi vaxt müddətini 30 saata çatdırmışdı, məkan vəhdətini şəhər vəhdəti anlayışı ilə əvəz etmiş, infanta rolunu artırmaqla hərəkət vəhdətini pozmuşdur. Pyesə lirik stanslar artırmaqla vəzn-ölçü vəhdətinə əməl etməmişdir. Kornel yaradıcılığında barokko dramaturgiyasının qalığı olan bütün bu klassisizm qanunla- rından kənara çıxmalar ona qarşı kəskin hücumlar üçün bə- hanə oldu. Yuxarıda adları çəkilən ədiblər Kornelin əsəri əleyhinə yazılmış müxtəlif yazılarla çıxış etməyə başladılar. Kornel öz cavabları ilə onların öhdəsindən asanlıqla gəlir və susmağa məcbur edirdi. Bu mübahisələrin qızğın çağında J.Sküderi Fransız Akademiyasına müraciətlə ona "Sid" haqqında öz rəyini bildirməsini təklif edir. Kardinal Rişelyenin də bu təklif üzərində təkid etdiyini bilən Kornel əsərinin müzakirəsinə razılıq verir. Fransız Akademiyasında hazırlanan rəyin ilk üç variantı ilə Rişelye razılaşmır. Nəhayət, Şaplen bu rəylər əsasında yeni, dördüncü və axırıncı rəyi hazırlayır. Rəy 1638-ci ildə ""Sid" komik faciəsi haqqında Fransız Akademiyasının fikri" adı ilə çap olunur. Akademiyanın rəyi ciddi və mədəni bir ruhda Afaq Yusifli İshaqlı 246 yazılmışdı. Burada "Sid" klassisizmin qanunlarını gözlə- məyən, uğurlu süjeti olmayan, xoşa gəlməyən misraları, düzgün işlədilməyən ifadələri olan bir əsər kimi pislənilir, Himena əxlaqsızlıqda təqsirləndirilirdi. Əslində tənqidin formal iradları mütləqiyyətçi zadəgan ideologiyası baxımından əsərin siyasi tənqidini ört-basdır edirdi. Akademiya Korneli mühafizəkar klassisizm mövqeyinə qaytarmaq niyyətində idi. "Sid" ətrafında başlanan bu mübahisələr Kornelə ağır təsir etdi. Rişelyenin ondan narazı olduğunu görən dramaturq susmaq qərarına gəldi və doğma vətəni Ruana yollandı. Üç il Ruanda qalan Kornel burada mövzusu Roma həyatından götürülmüş "Horatsi" və "Sinna" faciələrini yazdı. Bu əsərlərdə qaydaların gözlənilməsinə daha çox diqqət yetirməyə meyl etdi və barokko komik faciəsinin təsirindən yaxa qurtarmağa çalışdı. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|