Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Mövzu 2: Dil və dilçiliyin funksiyaları, onun ünsiyyət vasitəsi
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mövzu 2: Dil və dilçiliyin funksiyaları, onun ünsiyyət vasitəsi
və ictimai hadisə olması, mənsub olduğu xalqın həyatı ilə bağlıolması, fikir ifadə etməsi və S.Vurğunun ―Azərbaycan‖ şeirinin öyrənilməsi barədə söhbət açmaq lazımdır. Azərbaycanda da natiqlik sənətinin yaranması tarixi qədim- dir. Bu sənət xalqın ədəbi-estetik fikri ilə bağlı qədim və orta əsrlərdə yazıçı və şairlərin şərh, risalə, təzkirə, bədii əsərlərində yaranmış, təşəkkül tapmış, həmin mənbələrdə sözün qüdrəti ilə 141 bağlı dəyərli fikirlər söylənilmişdir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında söz, gözəl danışmaq qabiliyyəti bəşəriyyətin təməl daşı kimi qiymətləndirilmişdir. Ulu əcdadlarımız sözün real gücünü, təbii qüdrətini həmişə yüksək qiymətləndirmişlər. İnsan cismən yox olsa da, onu tarixdə yaşa- dan sözdür. Bizim çağdaş tariximiz sözün tarixidir. Məsələn, Nizaminin, Füzulinin, Xətainin, Vaqifin, M.F.Axundovun və baş- qalarının dövrü… Nizaminin dövründə yaşamış sənətkarlar, hökmdarlar ancaq Nizamiyə görə tanınır, yad edilirlər. Söz mü- qəddəs, sözü cilalayan ustad isə müqəddəslərin müqəddəsidir. Söz güldürür, söz ağladır, söz sevindirir, kədərləndirir, ümid ve- rir. Söz var dağa çıxarar, söz var dağdan endirər. Söz bir olsa dağ yerindən oynayar. Söz həm məlhəmdir, həm də yara.Söz var gələr keçər, söz var dələr keçər. Antik dövrünqüdrətli loğmanı Hippokrat demişdir ki, təbabət üç nəhəngin çiynində dayanır: bitki, bıçaq, söz. Min il bundan əvvəl Firdövsi yazırdı: ―Sözün qədrini bilin, həyatda ancaq söz yadigar qalır‖. Orta əsrlər dövrünün ən görkəmli alimlərindən biiri olan Nəsrəddin Tusi özünün ―Əxlaqi-Nasir‖, ―Abad-ül-mütəllimin‖ və digər əsərlərində sözün qüdrətinə, natiqlik sənətinə yüksək qiy- mət vermişdir. O, gözəl nitqi birinci növbədə dilin səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyi kimi diqqətə çatdırır. O, nitq mədə- niyyətinin əsas şərtləri olan düzgünlük, ifadəlilik və dəqiqliyə xüsusi fikir vermiş, dilin qayda-qanunlarına hamının eyni dərəcədə riayət etməsini zəruri saymışdır. İnsan öz-özü ilə də, Allahı ilə də, insanla da ünsiyyətdən çox böyük fərəh duyur, çünki o bütün bunları dərk etmiş, həqiqətə yaxınlaşmış, Allaha qovuşmuş olur. Tusiyə görə, natiqlik müqəddəs sənət, söz söy- ləmək, danışmaq möcüzəsi qabiliyyət sayılır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində nitqin, danışığın gözəlliyinə yüksək qiymət verənlər çox olmuşdur. Fələki, Şirvani, İzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Əfzələddin Xəqani. Nizami 142 Gəncəvi, Həsənoğlu, Nəsrəddin Tusi, Əbdülrəşid Bakuvi, İmadə- ddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Sahib Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Qətran Təbrizi, Şah İsmayıl Xətai, Marağalı Əhvədi və başqa böyük natiqlər olmuşdur. Onların yazdıqları bədii əsərlərdə natiqlik məharəti, nitq kamilliyi mədəniyyəti, nitqin təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi və s. haqqında janrın verdiyi imkan ölçüsündə elmi-nəzəri fikir və mülahizələr söylənilmiş, söz sənətinə yüksək qiymət verilmişdir. Nizami Gəncəvi ―Sirlər xəznəsi‖ndə ―Sözün qüdrəti‖ adlı ayrıca fəsil vermişdir: Sözün qızıl yatağı altunla tutdu qoşa, Dedi söz sərrafına: ―De hansı gəlir xoşuna? İncə, köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır? ‖ Söz sərrafı söylədi. ―Söz dünyanın naxşıdır…!‖ Söz qasidi bələdsiz başa vurar yolları. Söz hünər meydanında yenər mərd oğulları… Söz hər yerdə hakimdir. Hamıdan başda olur. Dünyanın sərvətidir, inci qaş-daş da odur. Nizami deyir ki, Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə, Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə. Nizaminin ―İsgəndərnamə‖ epopeyasında natiq surətini ya- ratmış, onu mütəfəkkir, dərin hikmət sahibi kimi səciyyələn- dirmişdir. Nəsimi ―Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmaram‖ deyərək sözün zirvəsində dayanır. Onun söz sənəti, sözün qüdrəti ilə bağlı olduqca dəyərli fikirləri vardır. Füzuli sözə, nitqə yüksək qiymət vermişdir Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz? Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar, Kim nə miqdar olsa da əhlin eylər ol miqdar söz… Füzuliyə görə, söz müqəddəs bir ilahi varlıqdır, canlı varlıq |