Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

Mövzu 15: Nitq normalarının tarixliyi.Nitq istisnaları. 
Qrammatik norma. 
Qrammatik  norma  sözlər  və  cümlələr  arasındakı  əlaqələrin 
istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. 
Bu əlaqələr düzgün qurulmadıqda qrammatik səhvlərə yol verilir. 
Qrammatik normalar dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 
1.  Miqdar  saylarından  sonra  gələn  isimlər  təkdə  işlədilir. 
Məs:  üç  kitab,  iki  adam  (Bu  sözlər  üç  kitablar,  iki  adamlar 
şəklində işlətsək, ədəbi dilin qrammatik norması pozular). 
2.  Adlara  (isim,  sifət,  say  və  s.)sıra  ilə  cəm,  mənsubiyyət, 
hal  və  xəbərlik  şəkilçiləri  artırılır.  Məsələn,  övlad-lar-ınız-dır, 
dost-lar-ınız-dan-am və s. 
3.  Fel kökünə sıra ilə təsirlilik, qrammatik məna növü, sadə 
şəkillərin morfoloji əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır. 
Məsələn: inan-dır-ıl-ma-lı-dır. 
4.  Mübtəda ilə xəbər şəxsə və müəyyən dərəcədə kəmiyyətə 
görə uzlaşır. Məsələn: Mən müəllim-əm, Onlar alim-dir-lər.  
5.  Cümlədə  söz  sırası  gözlənilir.  Yəni  cümlənin  əvvəlində 
mübtəda,  sonra  tamamlıq,  cümlənin  sonunda  isə  xəbər  gəlir. 
Təyin  olunandan  sonra  əvvəl  gəlir,  zərflik  isə  xəbərdən  əvvəl 
gəlir. Məsələn, Leyla armudu stəkanları ehtiyatla qurulayırdı. 
Bütün  bu  qaydalara  əməl  edilmədikdə,  sözlərin  qrammatik 
cəhətdən bir-biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə qram-
matik norma pozulur. Ədəbi  dilin  bu  normaları  müəyyən  bir 
tarixi  dövrdə  bütövlükdə  bir  sistem  şəklində  fəaliyyət  göstərir. 
Ədəbi  dilin normaları  uzun  müddət  dəyişməz,  sabit  qalır. Lakin 
leksik  normada  zaman  keçdikcə  müəyyən  dəyişiklik  baş  verir. 
Fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur. 
Norma tarixi kateqoriyadır. Zaman keçdikcə ədəbi dilin nor-
masında  əvvəlkindən  fərqli  müəyyən  əlamətlər,  keyfiyyətlər 
meydana  çıxır.  Məsələn,  1930-cu  illərə  qədər  Azərbaycan  ədəbi 
dilinin  fonetikasında  sağır  n  (nuni-səğir)  adlı  bir  səs  əlifbada 

---

 
183 
xüsusi  işarə  ilə  –  hərflə  göstərilirdi.  1930-cu  ildən  sonra  həmin 
səs fonetik normativliyini itirdi. Yaxud bir neçə il bundan əvvələ 
kimi ədəbi dilimizdə işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, raykom, 
kommunizm,  partkom  və  s.  bu  kimi  sözlər  artıq  fəal  nitq  pro-
sesindən çıxmışdır. Ədəbi dilin normasında həmişə sabitlik olur. 
Amma bu sabitlik də nisbi xarakter daşıyır. Leksik normada hə-
min  nisbilik  özünü  daha  çox  göstərir,  yəni  leksik  normada  də-
yişmə  daha  tez  gedir.  Fonetik  və  qrammatik  normalarda  isə  də-
yişmə daha ləng gedir. 
Nitq  normalarının  tarixliyi  ədəbi  dilin  inkişafının,  təkamü-
lünün nəticəsidir. 
Ədəbi dilin müəyyən inkişaf mərhələsində norma ilə yanaşı, 
nitq  istisnaları  –  qeyri-normativ  hallar  da  olur.  Nitq  istisnaları 
iki halda ortaya çıxır: 
1.  Ədəbi  dildə  işlənməyən,  öz  dövrünü  keçirmiş  nitq 
vahidləri bu və ya digər üslubda özünü göstərir; 
2.  Yeni  yaranmış  nitq  vahidləri  norma  halına  düşmür  – 
normativləşə bilmir.