Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 
63 
         Bəzi qrammatik formaların tələffüzünə aid qaydalar 
 
Azərbaycan  ədəbi  dilində  qrammatik  formalara  aid  müəy-
yənləşdirilmiş qaydalar əsasən aşağıdakılardır: 
İsmə aid. İsmin çıxışlıq hal şəkilçisi sonu n və m samiti ilə 
bitən  sözlərə  qoşulduqda  -dan,  -dən  əvəzinə  -nan,  -nən  kimi  tə-
ləffüz olunur: 
 atamdan   
—  
 
atam[nan ] 
 maşından  
—  
 
maşın[nan ] 
Felə  aid.  Nəqli  kecmiş  zaman  və  II  şəxs  tək,  yaxud  cəm 
şəkilçiləri qəbul etmiş fellərdə ş samiti tələffüz olunmur: 
 gəlmişsən  
—  
 
[ gəlmisən ] 
 gəlmişsiniz  
—  
 
[ gəlmisiniz ] 
Müəyyən  gələcək  zaman  və  I  şəxs  təkinin  şəkilçisini  qəbul 
etmiş fellər 2 formada tələffüz olunur. Məsələn: 
baxacağam  
—  
 
[baxacam] 
deyəcəyəm  
—  
 
[deyəcəm] 
gələcəyəm  
—  
 
[gələcəm] 

---

 
64 
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN YAZISI 
Yazı haqqında məlumat 
 
Görmə  vasitəsi  ilə  dərk  edilən  fikrin  ifadəsində  əsas  ün-
siyyət vasitəsinə köməkçi olan işarələr sisteminə yazı deyilir. 
Yazı  insan  cəmiyyətinin  inkişafında  xüsusi  rol  oynamış, 
onun  ibtidai  dövrdən  bugünkü  yüksək  səviyyəyə  qədər  ucalma-
sına müəyyən dərəcədə xidmət etmişdir. İnsanların mədəni inki-
şafında yazı çox mühüm rola malikdir. Belə ki, yazı mədəniyyə-
tin inkişaf etdirmək üçün əsas və qüdrətli vasitədir. Əsrlər boyu 
insanların  əldə  etdiyi  mədəni  misraların  tarix  səhifələrində  əks 
olunmasında və qorunub saxlanmasında yazı başlıca rol oynamış-
dır.  Cəmiyyətin  bütün  inkişaf  prosesində  yaradılmış  nailiyyətlər 
yazı vasitəsilə bizə gəlib çatmışdır. Yazının köməyi ilə biz bugün 
ən qədim xalqların  tarixini öyrənirik, onların adət-ənənələri, ya-
şayışları, ictimai quruluşları və s.cəhətləri ilə tanış oluruq, həm-
çinin  müasir  xalqların  tarixi  və  o  cümlədən  çox  qədim  keçmişə 
malik olan Azərbaycan xalqının və bu xalqın yaşadığı yerdə əv-
vəl kimlərin və necə həyat sürdüyü haqqında məlumat ala bilirik. 
Keçmişdəki  bilik  və  təcrübələri  öyrənmək  və  əldə  olunmuş 
bilik vəbacarıqları gələcək nəslə vermək üçün yazı həmişə xüsusi 
rol oynamışdır. 
Yazı  müasir  insanların  dünyagörüşlərinin  formalaşmasında, 
onların tarixi şəxiyyətlərin nəzəriyyələri ilə silahlanmasında, hər-
tərəfli inkişaf etməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 
Dərin  bilik  üçün  də  yazı  vacibdir.  Belə  ki,  insan  hər  şeyi 
yadda  saxlaya  bilmir,  xüsusən  müasir  dövrdə  elmin,  sənayenin, 
texnikanın  və  başqa  sahələrin  sürətlə  inkişaf  etdiyi  bir  şəraitdə 
hər bir yeniliyi tez dərk etmək və yadda saxlamaq mümkün deyil. 
Lakin  yazı  bu  və  ya  başqa  məsələni  əks  etdirərək  onu  istənilən 
zamanda  təsəvvürdə  canlandırmağa  yenidən  xatırlamağa  kömək 
edir.  Belə  yada  salma  nəticəsində  isə  insanlarda  bilik  daha  da 

---

 
65 
dərinləşir  və  möhkəmlənir.  Bununla  yanaşı  yazı  fikri  daha  da 
inkişaf etdirməyə imkan verir. 
Nəhayət, yazı hər hansı bir ədəbi dilin inkişaf etməsinə, onun 
ifadə  tərzi  və  üslubu  cəhətdən  zənginləşməsinə  böyük  kömək 
edir.  Hər  bir  ədəbi  dil  yazı  vasitəsilə  öz  yüksək  inkişaf  mər-
hələsinə ucala bilir. 
Yazının  əmələ  gəlməsinin  çox  qədim  bir  tarixi  vardır.  Yazı 
onlarca  əsrlərin  məhsuludur.  Lap  qədimlərdə  insanlar  ayrı-ayrı 
qruplar şəklində yaşamışlar. 
Həmin dövrdə bu qruplar arasında əlaqə ya zəif olmuş, ya da 
tamamilə olmamışdır. Lakin son dövrlərdə insan qrupları arasın-
da iqtisadi-siyasi əlaqələr yaranmağa başlamışdır. İnsan tayfaları 
bir-biri ilə müəyyən məqsədlər üçün müqavilə bağlamalı olmuş-
lar.  Həmçinin  insanlar öz duyğu, düşüncə,  bilik və bacarıqlarını 
başqasına aydınlaşdırmaq istəmişlər. Belə bir tələbatı təkcə şifahi 
ünsiyyət  edə  bilməmişdir.  Çünki  şifahi  yolla  müəyyən  fikri 
istənilən  məsafədə  çatdırmaq  mümkün  olmurdu.  Elə  buna  görə 
də, ünsiyyət məqsədilə öz dillərini yaratmış olan insanlar bu sa-
hədə də ehtiyaclarını ödəmək üçün ünsiyyətə köməkçi olan ikinci 
bir  vasitəni  -  yazını  yaratmağa  başlamışlar.  Yazının  yaranması 
heç bir xüsusi plan və sair üzrə deyil, sadəcə olaraq tədrici yolla 
olmuşdur.  Buna  görə  də  belə  bir  fikrə  əsaslanmaq  olar  ki,  yazı 
məkanla  əlaqədar  olaraq  insanların  səsli  ünsiyyət  saxlamadığı 
zaman çox tədrici şəkildə zəruri tələbat əsasında əmələ gəlmişdir. 
Dilin əmələ gəlməsində olduğu kimi yazı da ayrı-ayrı şəxslər 
tərəfindən deyil demək olar ki, bütün kollektivin vasitəsilə mey-
dana çıxmışdı. 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  ümumiyyətlə,  yazı  birdən-birə 
meydana gəlməmişdir. Hələ yazının kəşfinə qədər olan bir dövr-
də ibtidai insanlar öz fikir və düşüncəsini xüsusən hadisə və mə-
lumatları  uzaq  yerə  çatdırmaq  üçün  müxtəlif  əşyalardan  istifadə 
etmişlər. Əşya vasitəsilə fikri ifadə etməklə yanaşı, insanlar ağac 

---

 
66 
və  daşları  çapmış,  ibtidai  xətlər  çəkməyi  öyrənmişlər.  Bu  va-
sitələrin hamısı yazının əmələ gəlməsində xüsusi rol oynamışdır. 
Yazının inkişafı tarixində onun dörd əsas tipi yaranmışdır.